Referendum (Plebissit) - Huquqshunoslik - Referatlar

Referendum (Plebissit)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Referendum (Plebissit) Reja : 1. Referendum tushunchasi va uning ijtimoiy vazifasi. 2. Referendum predmeti, uni o`tkazish tartibi.

www.arxiv.uz Referendum natijalarini aniqlash. Davlatning siyosiy xayotida referendum ham ahamiyatlidir. Referendumning bir necha turi bor: «parlamentgacha» «parlamentdan keyin» «parlamentni chetlab» «Parlamentgacha referendum»da akt parlament muxokamasiga qo`yilmasdan oldin halq muxokamasiga qo`yiladi (1974y. Yunonistondagi respublika o`rnatish to`g`risidagi referendum). «Parlamentdan keyin referendum»da akt parlamentdan o`tgach halq muxokamasiga qo`yiladi. «Parlamentni chetlab referendum»i parlament muxokamasiz qabul qilinadigan aktlarni umumhalq ovoziga qo`yiladi. Konsulptativ referendum saylovchilarning xoxishini bilib olishga qaratilgan bo`lib, uning amaliy ahamiyati bo`lmaydi. «Hal qiluvchi referendum»da umumhalq ovozi majburiy bo`ladi. U o`z navbatida 2 bo`linadi: tasdiqlovchi, rad etovchi. Daniya, Irlandiya, Marokashda konstitutsiyaga o`zgartirsh kiritish uchun referendumdan foydalaniladi. Bunday referendum konstitutsion referendum deb ataladi. Agar referendumga normativ huquqiy akt muhokamasi qo`yilsa, bunday referendum qonun chiqaruvchi referendum deb ataladi. Bir qator davlatlarda referendum boy tarixga ega. Shubhasiz, birinchi mashhur referendum 1449 yil Shveytsarlarning Bern o`lkasida ushbu o`rta asr respublikasining moliyaviy holati yuzasidan o`tkazilganligini qayd etish lozim. Birinchi jahon urushidan so`ng referendum bir qator Yevropa davlatlari konstitutsiyalarida mustahkamlandi (Veymar respublikasi 1919 y., Avstriya, Chexoslovakiya va Estoniya, 1920 y. davlatlari va h.k.). Lekin, referendum o`tkazish holatlari onda-sonda bo`lgan. Referendum institutining butun jahon tomonidan tan olinishi 2-jahon

www.arxiv.uz urushidan so`ng bo`ldi. Ular davlat qurilish va boshqa muhim masalalar yuzasidan o`tkazila boshlangan. 1991-1999 yillar oralig`ida referendumlar Albaniya, Belorussiya, Bosniya va Gersegovina, Estoniya, Latviya, Litva, Makedoniya, Moldova, Polsha, Rossiya Federatsiyasi, Ruminiya, Serbiya, Slovakiya, Sloveniya, Vengriya, Ukraina, Xorvatiya va Chernogoriya davlatlarida o`tkazildi. Hozirgi kunda referendum 20 dan ortiq davlatlarning konstitutsiyalarida belgilab qo`yilgan. Shularning 13 tasida o`tkazilganda hali bu ularning asosiy qonunlarida belgilanmagan edi. Referendumni hokimiyatni amalga oshirishda benuqson usul deb hisoblash kerak emas. Turli vaqtlarda undan halq suverenitetini bevosita amalga oshirish shakli sifatida, shu bilan birga halq manfaatlariga zid ravishda foydalanishgan. Masalan, 1933, 1934, 1939 yillardagi Germaniya referendumlari, 1947 yil Ispaniyadagi referendum, 1978, 1980, 1998 yillar Chilidagi referendumlar va h.k. Jamiyat va davlat hayotidagi qiyin muammolarni hal qilish bo`yicha o`tkaziladigan referendumlar hamma vaqt ham kutilgan natijaga olib kelmagan. Ba`zan uning natijalari ijtimoiy g`alayonlarga yoki uning haqiqiyligini tan olmaslikka olib kelgan. (Masalan, 1994 yilgi Albaniya va 1999 yilga Moldaviyada bo`lib o`tgan referendumlar). Konstitutsiyaviy tartibga solish kompleks harakterga ega bo`lsa ham, qonun ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida bir qator muammoli masalalar yuzaga keladi. Jahon siyosatchiligi va davlat huquqi nazariyalari va amaliyotida ham referendum bir xil talqin etiladi. U ko`pincha davlatning u yoki bu muammolarini ovoz berish yordamida so`nggi va majburiy tusda hal etiladigan umumhalq so`rovi hisoblanadi. Referendum tushunchasi lotincha «referendum» so`zidan olingan bo`lib, «e`lon qilish» degan ma`noni bildiradi. Referendum mahalliy, umumdavlat ahamiyatiga molik bo`lgan masalalarni hal qilish uchun saylovchilarning ovoz berishi tushuniladi. Referendum tushunchasi bilan bir qatorda plebissit tushunchasi ham mavjud.

www.arxiv.uz Plebissit lotincha so`zdan olingan bo`lib, «halqning qarori» degan ma`noni anglatadi. Referendum va plebissit (juda muhim masalalarni umumhalq ovoziga qo`yish)ning farqlari: referendumda ovoz beruvchilar biror bir qonun loyihasi, Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish, ichki yoki tashqi siyosatda so`nggi hal qiluvchi chorani ko`rishda ishtirok etadilar. Plebissit jarayonida saylovchilar jamoasi shaxs ishonchiga ovoz beradilar. Referendum ham o`z mohiyati jihatidan halq hokimiyatining boshqa shakllari (m: saylov, halq so`rovi va muhokamasi) kabi halqning oliy erki-irodasi va hohishini ifodalaydi. Shunday bo`lsa ham, referendum mazmun va amalga oshirish shakli, ya`ni huquqiy tartibga solish usuli jihatidan boshqa halq hokimiyati shakllaridan jiddiy farq qiladi. Referendum o`zida bevosita demokratiya shakllaridan birini ifodalaydi – halq tomonidan bevosita davlat hokimiyatining muayyan asoslarini amalga oshiradi. Referendum shunday huquqiy ijodkorlik usulini, unda halq bevosita davlat hokimiyatining subyekti bo`lib qatnashadi. Referendum natijalariga ko`ra qonun kuchini oladigan normativ xujjatlar qabul qilinadi. Referendum – bu ovoz berishdir. Uning yordamida respublika va mahalliy darajadagi qarorlar qabul qilinadi. Misol uchun, Belarus konstitutsiyasiga ko`ra, referendum yo`li bilan qabul qilingan qarorlar referendum yo`li bilangina o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Shunday bo`lsada, referendumga bo`lgan munosabat hamma yerda ham bir xilda emas. AQSH va Germaniyada referendum to`g`risida yagona federal qonun yo`q va referendumlar federal miqyosida o`tkazilmaydi. Masalan, AQShda referendum to`g`risida federal qonunchilik yo`q, konsultativ, maslahat harakteriga ega. Bu amerikaliklarning referendumlarni o`tkaxish bu hollarda maqsadga muvofiq deb hisoblashlari bilan bog`liq. YA`ni, ular fikricha, vakillik organlarida almashinuv vujudga keladi va qabul qilinayotgan qarorlar yuzasidan o`sha organlar mas`uliyat oladi deb hisoblaydilar.

www.arxiv.uz Referendum orqali odatda, davlatning u yoki bu qarorining qabul qilinishi va unga yakuniy va majburiy harakter berilishi tushuniladi. Huquqiy jihatdan referendum qonunchilikni nafaqat vakillik organlariga, balki bevosita halqqa ham tegishliligini bildiradi. Ovoz berish Davlat majlisi (parlament) tomonidan tayinlanadi. Prezident tashabbuskorlik huquqiga ega. Shuningdek, bunday huquqqa ministrlar kengashi (hukumat), Davlat majlisining 50 tadan kam bo`lmagan deputatlari va 50000 tadan kam bo`lmagan saylovchilar egalar. Tashabbuskor Davlat Majlisining rahbariga masalaning shakli bo`yicha taklifni taqdim qiladi. Davlat majlisi 2/3 qism ovoz bilan ular qabul qilinadi (yoki rad etiladi), masala ijobiy hal etilganda referendum formulasi va uni o`tkazish sanasi o`sha qarorda aks ettiriladi. Qabul qilingan sanadan so`ng 3 oydan kechiktirmay referendum o`tkaziladi. Jamiyat munosabatlarini tartibga solishdagi referendumning roli uning asosiy ijtimoiy funksiyalarida ko`rinadi: Birinchi navbatda shuni hisobga olish kerakki, referendum halq suverenitetini amalga oshirish va hokimiyat qarorlarini qonuniylashtirishning dastagi bo`lib hisoblanadi.referendum orqali qaror yoki qonun qabul qilish amalga oshiriladi. Buning ma`lum bosqichi konsultativ referendumda o`tkaziladi. Shu sababli uning natijalari davlat organlari tomonidan ko`rib, o`rganib chiqiladi. Referendum jamiyat fikrini shakllantirish usuli ham hisoblanadi. Referendumning yana bir ijtimoiy funksiyasi, demokratik jamiyatda davlat organlari va mahalliy o`z-o`zini boshqarish organlari fuqarolar manfaatlariga mos kelmaydigan qarorlarni qabul qilganda halq tomonidan foydalaniladigan bo`lishi mumkin. Rivojlangan demokratik davlatlar qonunchiligida referendumlar quyidagi turlarga bo`linadi: Konstitutsiyaviy. Konstitutsiyaga ko`ra ovoz berish yoki unga to`zatish kiritish; Doimgidek qonuniy (odatdagidek) tasdiqlash uchun qo`yilgan har qanday qonun loyihasini qonunda nazarda tutilgan tartibda taqdim qilish;

www.arxiv.uz qonungacha yoki konsultativ. Konsultativ referendumda ko`rilgan fikrlar, ya`ni qonun loyihasi qabul qilinguncha u na parlamentga va na hukumatga majburiy bo`lmaydi, u faqatgina ularga nisbatan siyosiy ta`sir etish vositasi sifatida foydalaniladi, xolos. qabul qilingandan so`ng (ratifikatsiya): Referendumda tasdiqlangan qonun loyihasi vakillik organlari qo`yilmagan taqdirda ham qonun kuchiga ega bo`ladi. majburiy. Boshqa yo`l bilan hal qilib bo`lmaydigan masalalar ko`rib chiqiladi. Masalan, Ispaniya Konstitutsiyasiga ko`ra, provinsiyalar uchun referendum ushbu provinsiyalarning hududiy birlikka birlashtiruvchi ustavini tasdiqlash uchun zarurdir. Shveytsariya konstitutsiyasining 123-modda 1-qismiga ko`ra, ko`rib chiqilgan federal konstitutsiya yoki uning muayyan qismi saylovda qatnashgan ko`pchilik Shveytsariya fuqarolari va kantonlarning ko`pchilik qismi qo`llab- quvvatlagandan so`nggina kuchga kiradi. Ba`zi hollarda referendum, masalan, Shveytsariya konstitutsiyasining 120-moddasi 1-qismiga ko`ra, parlament palatalaridan biri chiqargan aktga ikkinchi palata qarshi chiqsa, shu masala referendumga qo`yiladi. Shuningdek, davlat organlari o`rtasidagi kelishmovchiliklarni hal qilishdagi zaruriy chora hisoblanadi. Birinchi holatdagi referendum bu nisbiy majburiy, ikkinchi holatda esa mutlaq majburiy – fakultativ (majburiy bo`lmagan). Bunday referendumlarni belgilash referendum o`tkazishga vakolatli organ va konstitutsiya yoki maxsus qonunga asosan amalga oshiriladi. Davlat ahamiyatiga molik har qanday masala yoki proyekt agar konstitutsiya yoki qonunlar bilan ta`qiqlanmagan bo`lsa, fakultativ referendum predmeti bo`la oladi. Ba`zi davlatlarda, masalan 1874 yilgi Shveytsariya konstitutsiyasiga ko`ra, federal qonunlar va umumiy ahamiyatdagi federal konstitutsiyaga oid har qanday masalalar referendumga qo`yilishi mumkin. Ammo ayrim davlatlarda referendumga qo`yiladigan masalalarga cheklashlar mavjud. Masalan, Italiya Konstitutsiyasiga ko`ra, soliq to`g`risida, budjet to`g`risida, amnistiya va avf etish to`g`risida, halqaro bitimlarni ratifikatsiya

www.arxiv.uz qilish vakolatlari to`g`risidagi masalalar referendumga qo`yilishi mumkin emas. Daniya konstitutsiyasiga ko`ra esa, moliyaviy-budjet dasturlari, fuqarolikning to`xtatilishi, monarxning huquqiy holati kabi masalalar, 1996 yilgi Ukraina konstitutsiyasiga ko`ra, soliq siyosati, davlat budjeti va amnistiya to`g`risidagi masalalar referendumga qo`yilishi mumkin emas. Bekor qiluvchi (halq vetosi). Bunda halq muhokamasiga qo`yilgan masalalarni halq bekor qilish huquqiga ega bo`ladi. Parlamentgacha referendumda akt parlament muhokamasiga qo`yilmasdan oldin halq muhokamasiga qo`yiladi. Misol uchun, 1947 yil Yunonistondagi respublika o`rnatish to`g`risidagi referendum. Parlamentdan keyin referendumda akt parlamentdan o`tgach, halq muhokamasiga qo`yiladi. Parlamentni chetlab referendumi parlament muhokamasisiz qabul qilinadigan aktlarni umumhalq muhokamasiga qo`yiladi. Referendumni belgilash va tashabbus bilan chiqish huquqi – davlat boshlig`i, parlament, ba`zan har ikkala organ, hukumat, parlament deputatlari guruhi, ma`muriy-hududiy idoralar, saylovchilar guruhi ega. Tashabbus huquqi davlat qarorlarini qabul qilish va ularga o`ziga xos avtoritet berish imkonini beradi. Saylovchilar guruhi tashabbusi bilan referendum o`tkazish petitsiyali bo`lib, muayyan masala bo`yicha halqning ovoz berishi haqidagi talab bilan petitsiya imzolanadi. Masalan, 1949 yil Vengriya konstitutsiyasiga ko`ra umummillat ovoz berish parlament tomonidan tayinlanadi. Parlamentning 50 tadan kam bo`lmagan deputatlari va 50000 tadan kam bo`lmagan saylovchilar referendum o`tkazish tashabbusi bilan chiqish huquqiga ega. Tashabbuskor Davlat majlisining rahbariga masalaning shakli bo`yicha taklifni taqdim qiladi. Davlat majlisi 2/3 qism ovoz bilan uni qabul qiladi (yoki rad etadi). Masalan, ijobiy hal etilganda referendum formulasi va uni o`tkazish sanasida o`sha qaror o`zida aks ettiradi. Referendum natijalarini aniqlash uchun ovoz berishning haqiqiyligi to`g`risidagi masalani yechish kerak. Italiya qonuni, ovoz berishda qayd etilgan fuqarolarning ko`pchiligi ishtirok etishligini talab qiladi (majburiy votum amal

www.arxiv.uz qiladi). Vengriya qonuni esa, ovoz berishda jami saylovchilarning yarmidan ko`pi va o`shalarning yarmidan ko`pining javobi bir xil bo`lishligini talab qiladi. Ispaniya qonunida hech qanday cheklovlarni belgilanmagan. Saylovchilar tomonidan eng ko`p ovoz olgan masala tasdiqlanadi, deb topiladi. Avstriyada ko`pchilik ovoz to`plagan masala qabul qilinadi. Makedoniyada esa, saylovchilarning yarmidan ko`pi qatnashib ko`pchilik ovoz olgan masala qabul qilingan deb topiladi. Numibiyadagi 1990 yil konstitutsiyasiga ko`ra, konstitutsiyaga to`zatish kiritishda jami ovozlarning 2/3 qismi talab qilinadi. Bu istisno holati. Absenteizm muammosi: faol ozchilikning fikrini halqning qarori deb topish mumkinmi? Mumkin va shart. Bunda absenteistlarga qo`yilgan masala ahamiyatsiz bo`lib, saylovda qatnashgan ozchilik tomonidan ko`p ovoz olgan masalaga rozi bo`lishdan boshqa ilojlari yo`q va bu qaror hamma uchun shu o`rinda absenteistlarga ham majburiydir. 1. Referendum yo`li bilan qabul qilingan aktning yuridik kuchi. Bunda konstitutsiyaga nisbatan bo`lsa, konstitutsiya oliy yuridik kuchga ega bo`lganligi sababli konstitutsiyaga ustunlik beriladi. Oddiy qonunga nisbatan esa referendum yo`li bilan qabul qilingan akt yuridik jihatdan ahamiyatli. 2. Referendumda tasdiqlangan yoki qabul qilingan aktni oddiy parlament yo`li bilan bekor qilish yoki o`zgartirish kiritish mumkin yoki mumkin emasligi. Vengriya qonuniga ko`ra, referendumda qabul qilingan qaror davlat majlisi uchun majburiydir. YA`ni, parlament tomonidan referendumga qo`yilgan masala tasdiqlanmasa yuridik kuchga kirmaydi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T. «Adolat» 2003 y. 2. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. — T., “O`zbekiston”, 1992. 3. Karimov I.A. O`zbekiston — kelajagi buyuk davlat. — T., “O`zbekiston”, 1992. 4. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 5. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. — T., “O`zbekiston”, 1993. 6. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin! — T., “O`zbekiston”, 1993. 7. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 8. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. — T., “O`zbekiston”, 1995. 9. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi. — T., “Adolat”, 1992. 10. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. — T., “Adolat”, 1998. 11. Qayumov R.Q. O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqi. — T., “Adolat”, 1998. 12. Inson huquqlari to`g`risidagi xalqaro bill(. — T., 1992. 13. Boboyev H.B., Ramazonov I. Inson huquqlari. T., 1997 y. O`quv qo`llanmasi. 14. X.T. Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasi, O`zbekiston davlat organlari tizimining takomillashuvi. — T., 1995. 15. Mualliflar jamoasi — O`zbekiston Respublikasi mustaqil davlat. — T., 1995. 16. Azizxo`jayev A.A. Hokimiyat taqsimlanishi taomilining amaliy ifodasi. — T., 1994 yil, “Hayot va qonun”, 2-son.

O'xshashlar

Referendum (Plebissit)

Huquq shakli (manbai) tushunchasining mazmuni.

Qoraqalpog‘iston Respublikasining Konstitutsiviy maqomi

Huquq ijodkorligi tushunchasi, prinsiplari va turlari

Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar