Huquq shakli (manbai) tushunchasining mazmuni. - Huquqshunoslik - Referatlar

Huquq shakli (manbai) tushunchasining mazmuni.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Huquq shakli (manbai) tushunchasining mazmuni. 2.Huquq shakllari (manbaalari)ning turlari. 3.О`zbekiston Respublikasining huquq manbaalari.

www.arxiv.uz Huquq manbai tushunchasini bilish uchun falsafada asosiy о`rin egallagan va murakkab hisoblangan «shakl» kategoriyasi xususida qisman tuxtalish lozim. Uning egizak kategoriyasi sifatida boshqa falsafiy kategoriya, ya`ni obyektning umumiy tarkibiy qismi birligi sifatida namoyon bо`luvchi yaxlitlik, uning xususiyatlari, aloqalari, holati, rivojlanish jarayonlarini belgilovchi tomoni «mazmun» yuzaga chiqadi. Shakl tushunchasi bu yerda mazmunning mavjudligi, ifodalanishi va qayta tuzilishini bildiradi. Odatda, hodisani ichki va tashqi shakllarga ajratadilar. «Shakl» atamasining mazmunini ichki tuzilishi sifatida ishlatilsa, u tuzilish tushunchasi bilan bog`lanadi. Mazmun va shaklning nisbiy birligida, mazmun yaxlitlikning harakatchan, dinamik tomonini ifoda etsa, shakl predmetning muhim aloqalar tizimini kamrab oladi. Ba`zi hollarda, shakl bilan mazmun о`rtasidagi nomuvofiqlikning rivojlanishi eski shaklning barham topib, mazmun rivojlanishiga mos keluvchi yangi shaklning vujudga kelishi bilan tushuntiriladi. Huquqda shakl kategoriyasi ikki ma`noni bildiradi: ya`ni bir tomondan, huquqiy shaklni; ikkinchi tomondan, huquqning о`z shaklini qamrab oladi. 1. Huquqiy shakl – barcha huquqiy voqelikdir. Bu yerda iqtisodiy, siyosiy turmush va boshqa faktik munosabatlar bilan bilvosita bog`liq bо`lgan huquqiy hodisalar haqida sо`z yuritiladi. Shaklning huquqiy (yuridik) tushunchasi, huquqning (yoki har qanday huquqiy hodisaning) barcha ijtimoiy tuzilma, jarayon va munosabatlar bilan aloqasi ochilgandagina qо`llanadi. 2. Huquqning shakli bu huquqning alohida hodisa sifatidagi shakli bо`lib, u faqat huquqning mazmuni bilangina о`zaro bog`lanadi. Uning vazifasi huquq mazmunini tartibga solishdan iborat. Bundan tashqari huquq ijodkorlari huquqiy nazariyalar (doktrinalar) ta`siridan xoli emas: ularning u yoki bu darajada u yoki bu huquqiy (yuridik) ta`limotni yoqlab chiqishlariga tо`g`ri keladi; ular ushbu ta`limotga oid taklif va tavsiyalarni qabul qiladilar. Normativ shartnoma huquqiy ijodkor organlarning irodasini ifodalovchi ularning har biri uchun huquqiy majburiyat hisoblangan qо`shma

www.arxiv.uz huquqiy aktlardir. Ularda tomonlarning huquq va majburiyatlari yuzasidan xoxishlari ifodalanib, о`z zimmalariga olingan majburiyatlarni bajarishga oid ixtiyoriy roziligi mustahkamlanadi. Ular konstitusiyaviy, fuqarolik, mehnat, ekologik huquqida keng tarqalgan. «Bitim» tushunchasi «shartnoma» tushunchasidan kengdir. Bitim bir shaxsning erkini ifodalaydi. Bitim deb, shaxslarning fuqarolik huquqi va majburiyatlarini belgilash, о `zgartirish yoki t о `xtatishga qaratilgan harakatlari tan olinadi. «Kontrakt», «bitim», «ahdlashuv» atamalari xususida t о `xtalsak, ularga «shartnoma» tushunchasining sinonimi sifatida karalishi mumkin. Shartnomani huquq manbai deb tan olish uchun, u yuridik normalarga ega b о `lishi kerak. Mehnat huquqi sohasida muhim о `rinni kollektiv (jamoa) shartnomalari egallab kelmoqda. Mehnat kodeksiga muvofiq, jamoa shartnomasi deganda korxona, muassasa tashkilotlarida rahbar bilan xizmatchi о `rtasidagi mehnat, ijtimoiy- iqtisodiy va kasbiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy aktlar tan olinadi. Shuni qayd etish kerakki, shartnoma huquqi xarakatchan va kengayib borayotgan erkin tadbirkorlik tizimining huquqiy poydevoridir. Huquqning asosiy shaklidan biri sifatida xalqaro huquqda shartnoma yuzaga chiqadi. Xalqaro shartnoma davlatlar va xalqaro huquqning boshqa subyektlari о `rtasida ular uchun umumiy manfaatga ega b о `lgan masalalar yuzasidan tuzilgan hamda ularning о `zaro huquq va majburiyatlari asosida tartibga solinadigan bitimdir. Xalqaro shartnomalar huquqi t о `g`risidagi Vena Konvensiyasining 2- moddasida bu manbaning normativ ta`rifi berilgan. Unda qayd etilishicha: «Shartnoma deganda, davlatlar о `rtasida yozma ravishda tuzilgan bir, ikki yoki bir- biri bilan о `zaro bog`liq hujjatlarda shunday ahdlashuv mazmunidagi hamda uning aniq nomlanishidan qat`i nazar xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan xalqaro bitim tushuniladi». Xalqaro huquqiy shartnomaning yangi tipi sifatida 1990 yil 12 sentabrida qabul qilingan Germaniyaga oid munosabatlarni uzil-kesil hal qilish t о `g`risidagi shartnomaga muvofiq, birlashgan Germaniya Demokratik Respublikasi, Germaniya Federativ Respublikasi va butun Berlin hududini о `z ichiga oladi.

www.arxiv.uz О `zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatida shartnomalar keng joriy etilmokda. MDHga kiruvchi suveren respublikalar о `rtasida endilikda shartnomalar muhim о `rin egallab kelmoqda. Shu bilan bir qatorda shartnomalarning jiddiy huquqiy asoslari, ularni tuzish tartibi yuzaga keladigan nizolarni hal qilish hamda ularning x о `jalik va boshqa shartnomalar о `rtasidagi nisbatini aniqlash lozim. Normativ-huquqiy shartnomalar birlamchi huquqiy manbalarning rivojlanishi, ularga qonuniy kuch berish uchun ular normativ-huquqiy hujjat b о `lishi kerak. Masalan, Fuqarolik kodeksi shartnomalarning shakli va umumiy sharoitlarini mustahkamlaydi, 1998 yildagi «Ommaviy axborot vositalari t о `g`risida»gi qonun ommaviy axborot vositalarini ta`sis etuvchilar о `rtasidagi shartnomaning mazmunini qayd etadi. Tabiatdan t о `liq foydalanish shartnomasi muhim huquqiy о `ziga xoslikka ega. Bu shartnomaning mzamunini «Atrof muhitni himoya qilish t о `g`risida»gi qonun belgilaydi. Huquqning shartnoma shakli istiqboldir. Agar, huquqning manbalarini о `zaro ijtimoiy ta`sir sifatida tasavvur qilinsa, u holda, avvalambor, ular formal-majburiy b о `lmay, balki ixtiyoriy murosali b о `lish lozimdir. Shuni hisobga olish kerakki, О `zbekistonda bozor iqtisodiyoti, yuksak texnologiyalar rivojlanishi sharoitida davlat (shu paytgacha b о `lgani kabi), yangi tartibni ta`minlashga mas`ul, asosiy islohotchi sifatida harakat qilmoqda. Sanoat, qishloq x о `jaligi, savdo, bank firmalari, korporatsiyalar, konsernlarning roli beqiyos ortib bormoqda. Ular jamiyatdagi tadbirkorlik munosabatlarini asosan, eng qulay, oddiy, tez vosita hisoblangan shartnoma y о `li bilan tartibga solmoqdalar. Normativ huquqiy akt huquq tashqi shaklining eng asosiysi, mukammali hisoblanadi. Bu normativ turdagi davlat aktidir. Normativ aktlar (hujjatlar)dan farqli ularoq muayyan shaxsiy ishlar hal qiladigan davlat aktlari yakka tartibdagi (individual) aktlar deb yuritiladi. Normativ aktlar shaxsiy ishlarni hal etish uchun yuridik asoslarga (huquq norma) ega b о `ladi. Normativ-huquqiy aktlar faqat yuridik manba sifatida emas. balki faktik manba sifatida ham namoyon b о `ladi. Chunki undan kishilar yuridik normalar haqida ma`lumot oladilar.

www.arxiv.uz Xulosa qilib, normativ aktni huquqiy mazmundagi huquqiy ijod mahsuli deb ta`riflash mumkin. Normativ huquqiy aktlarga davlatimiz Konstitusiyasi, boshqa qonunlar hamda qonun osti hujjatlarining tizimi (huqumatning farmoyishlari, davlat q о `mitalari, vazirliklarning buyruqlari va y о `riqnomalari, mahalliy xokimiyat organlarining qarorlari) kiradi. Normativ huquqiy akt hozirgi zamon davlatimizda huquqning asosiy, yetakchi shakli deb tan olinishining sababi shundaki, bunda birinchidan, uning yordamida huquqiy normalarning aniq va t о `liq ifodalanishi, uning real faoliyati va rivojlanishining istiqboli xakkoniy aks ettiriladi; ikkinchidan, normativ-huquqiy aktlar (huquqning boshqa tashqi shakllari emas) amaldagi huquqning doimiy yangilanishiga k о `proq moslashgan. G`arbiy demokratiyalar va Sharqda ijtimoiy hayotning murakkablashuvi hozirgi ijtimoiy rivojlanishning jadallashishi, fuqarolar siyosiy faolligining ortishi, huquqning yuridik manbalari tizimida normativ aktlar rolining muqarrar oshishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotini shakllantirish xususiy tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi, yirik firmalar, kichik korxonalarning paydo b о `lishi, chet el firmalari ishtirokida q о `shma korxonalarning faoliyat kursata boshlashi hozirgacha ma`lum b о `lmagan huquqning yangi shakllarining paydo b о `lishini kutish mumkin. Bunda esa, ertami yoki kechmi xususiy tashkilotlarning normativ aktlarini tan olishga t о `g`ri keladi hamda ular tomonidan ishlab chiqiladigan namunali shartnomalarning normativ-yuridik kuchini inkor etib b о `lmaydi. S о `nggi yillarda huquqiy ijodkorlik tajribasida normativ-huquqiy aktlarning individual shakllarini ishlab chiqish, ularning ta`sir chegara-larini belgilashga alohida e`tibor berilmoqda. Huquqni yangicha anglash muqarrar ravishda huquq manbalarini boshqacha talqin qilishga olib keladi. О `zini о `zi tartibga solish huquqning barcha ma`lum shakllariga hosdir. Bular huquq shakllarining shunday shakliki, ular bevosita demokratiya institutlaridan (referendum qarorlari, xalq yig`inlari, mehnat jamoalari majlislari) foydalanish orqali qabul qilinadi.

www.arxiv.uz Referendum – davlat va jamiyat hayotining har qanday muhim masalalari b о `yicha umumxalq ovoz berishidir. Faqat uni umumxalq muhokamasi bilan almashtirish kerak emas. Umumxalq muhokamasi referendumdan farq qiladi. Ma`lum ma`noda, «plebissit» tushunchasini referendumning sinonimi sifatida keltirish mumkin. Referendum akti huquqning demokratik shakli hisoblanadi. Ammo uni turli sharoitlarda ham optimal yechim ishlab chiqishning eng yaxshi uslubi deyishga asos b о `lmaydi. Referendumlar umumdavlat va maxalliy miqyosida b о `ladi. Referendumga chiqarilgan masalalar b о `yicha qarorlar, referendumda ishtirok etgan fuqarolarning yarmidan k о `pi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan deb hisoblanadi: referendumda qabul qilingan qarorni о `zgartirish yoki bekor qilish faqatgina referendum y о `li bilan amalga oshiriladi. Sobiq Ittifoq xududida ilgarigi qonunda referendum deganda bevosita demokratiya shakli nazarda tutilgan b о `lsa-da, biroq amalda s о `nggi yillarda о `tkaziladigan b о `ldi. Masalan, 1991 yilning 29 dekabrda referendum y о `li bilan О `zbekistonda davlat mustaqilligi tasdiqlandi. Hozirgi kunda jahon amaliyoti k о `proq referendumlardan mahalliy masalalarni, ya`ni soliq ishlarida, atom stansiyalari qurish, maktab dasturlarining mazmuni, transport xizmati va hokazolarni hal etish uchun foydalanish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolat bermoqda. Nisbatan katta b о `lmagan mamlakatlarda, masalan Shveysariyada yoki tarkibiy jihatdan о `xshash b о `lgan Fransiyada oson b о `lgan narsa hajm jihatidan haddan tashqari katta hamda turlicha b о `lgan AQSH yoki Rossiyada juda mushkul. Amerikalik fuqarolarning umummilliy miqyosidagi bevosita demokratiyaga shubha bilan qarashlarining tub sababi shundaki, birinchi galdagi muhim masalalarni yechishning bu shakli mukammal, aniq, salmoqli, beg`araz va adolatli hal kilishning uslubi emasligi deb hisoblashlaridir. Bu asoslangan hadiksirash hisoblanadi. Ammo, referendumlarni favqulodda holatlarda davlat va jamiyat hayotining muhim masalalari b о `yicha о `tkazish maqsadga muvofiqdir.

www.arxiv.uz Huquqiy davlat qonuniylikni mustahkamlash uchun huquq manbalariga katta ahamiyat beradi. Yuqorida qayd etilgan shakllar (manbalar)ning mukammalligi ular haqidagi nazariy tasavvurlarning darajasi va yuridik amaliyot barcha turlarining sifati bilan uzviy bog`liq b о `ladi. Yuridik fan huquq shaklini yaxshilash b о `yicha zarur tavsiyalarni о `z vaqtida ishlab chiqishga xizmat qiladi, amaliyot esa olimlarning huquq manbalarining egiluvchan, harakatchan va samarali faoliyat k о `rsatuvchi tizimini vujudga keltirish maqsadini k о `zda tutuvchi takliflarni tatbiq etilishi kerak. Davlatdagi qonunchilikning mustahkamligi huquq tizimining sifatiga bog`liq b о `ladi. Ma`lumki, huquqning formal aniqligi uning normativ ifodalanishi usulidir. Turli huquqiy tizimlar turli formal aniqlik darajasiga ega. U musulmon huquqiga xos emas, umumiy huquqda esa u kuchsiz ifodalangan. О `zining tabiatiga k о `ra, normativ-huquqiy aktga, agar shunday deyish mumkin b о `lsa, normativligining «k о `nikmasi» deb qaralishi mumkin. Huquq shaklining ahamiyati, davlatdagi huquqiy tartibning darajasi va sifatiga bog`liq, faqat ularni о `ziga «tortib turadi», aksincha, u «kerak b о `lmaganda» harakatsiz qoldiradi. K о `pincha, huquq tartibotni oyoqqa turishi va mustahkamlanishida faqat normativ-huquqiy aktlar emas, balki huquqning boshqa shakllari ham ishtiroq etadi. XXI asr b о `sag`asida О `zbekistonda huquq (manbalari) shakllarini takomillashtirishning qanday asosiy y о `llari mavjud? Birinchidan, huquq shaklini yaxshilashda milliy yuridik an`analarini t о `liqroq hisobga olish, mustamlakichilik istilosiga qadar b о `lgan huquqiy tizimning eng yaxshi tomonlarini olish kerak b о `ladi. Ikkinchidan, huquqning asosiy shakllari t о `g`risidagi maxsus qonunni tayyorlash va e`lon qilish ehtiyoji yetildi. U k о `pdan beri taqdim qilinayotgan huquqiy ijod t о `g`risidagi qonunga о `ziga xos umumiy qism qilib olinishi mumkin. Bu hujjatda huquq shakllarini faqat normativ-huquqiy aktlar darajasiga tushirish oqlanmaganligini ta`qidlamoq lozim b о `ladi. Qonunda imkoni boricha t о `liq davlatning pretsedent, odat va shartnoma huquqiga b о `lgan munosabatini ifodalash maqsadga muvofiq. Bu yerda gap

www.arxiv.uz huquqning barcha shakllari (manbalari)ni kengaytirilgan yangi «ijtimoiy rollari»ni qonun y о `li bilan mustahkamlash haqida borayapti. Ma`lum davlatda, nomlari yuqorida qayd etilgan huquq manbalarining nisbati, mazkur vaqt chegarasida k о `pgina ijtimoiy-siyosiy, milliy, demokratik sabab (ular turlicha b о `lishi mumkin)larga bog`liq b о `ladi. Huquqning tashqi shakli, qonunchilikning tashqi shakli muammosi faqatgina ilmiy ahamiyati b о `lmay, balki amaliy jihati ham hisoblanadi. Davlat irodasiga aylanuvchi tashqi shaklning normativ k о `rsatmasi, ta`sirchanligi, uning yuridik k о `chiga emas, balki normativ tizimdagi о `rniga bog`liq b о `ladi. Hukumatning ta`sir sohasida b о `shliq b о `lmasligi lozim. Agar tartibga solinadigan faoliyatga mos keladigan huquq shakli vujudga kelmasa, boshqa shakllar yuzaga keladi. Masalan, qonun b о `lmasa, uning о `rnini davlat tomonidan tan olinmagan boshqa huquq shakllari va boshqa vositalar bilan moslanadigan soha bilan t о `ldiriladi. Huquqning mazmuni k о `pqirrali va ular turli shakllarga «quyulishi» mumkin. Ustalik bilan topilgan shakl huquq mazmunining harakatchanligi samarasini orttiradi. Aksincha, huquq mazmuniga mos kelmaydigan shakl, yuridik normani « о `lik» xolatga olib kelishi mumkin. Amaldagi huquq shakllari tizimiga harakatchanlik hosdir. Huquq shakllarining yangi manbalari о `ziga y о `l ochmoqda, eskilari barham topmoqda. Bularning barchasi- О `zbekiston milliy huquq tizimining vujudga kelishi va rivojlanishi jarayonining bir qismi hisoblanadi. Huquq shakllari (manbalari)ning turlari. Huquq manbalarini quyidagi uch asosiy turga bо`lish qabul qilingan: 1) huquqiy odat; 2) yuridik pretsedent; 3) normativ huquqiy hujjat.

www.arxiv.uz Huquqiy odat deb doimiy takrorlanishi natijasida barqaror xulq-atvor normasiga aylangan va keyinchalik davlat tomonidan tasdiq-langan xulq-atvor qoidasiga aytiladi. Odat insoniyat jamiyati rivojlanishining ilk bosqichlaridagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy huquq manbai b о `lgan. Odat asta-sekin normativ hujjat bilan siqib chiqarilgan va almashtirilgan. Shundan keyin u huquqning yuridik manbai b о `lmay qolgan. Hozirga vaqtda odatning ahamiyati katta emas. U faqat qonun yetarli b о `lmagan yoki qonunning о `zi odatga havola qiladigan hollardagina saqlanib qolmoqda. Yuridik pretsedent – huquqning shunday manbaiki, bunda muayyan ish b о `yicha chiqarilgan sud qarori kelgusida shunday ishlarni hal etishda qoidaga aylanishi mumkin. Yuridik pretsedent ish b о `yicha sud yoki ma`muriy organning qaroriga muayyan normativ (umummajburiy) kuch berishni bildiradi. Bunday qaror kelgusida shunday ishlarni k о `rib chiqishda majburiy b о `ladi va shu bilan huquqiy tus oladi. Huquqiy odat va yuridik pretsedent bir qator xorijiy mamlakat-larning huquq tizimida katta ahamiyata ega, lekin О `zbekiston Res-publikasining huquq tizimida q о `llanilmaydi. Sud pretsedenti Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada, Avstriyada huquq manbai hisoblanadi. Bu mamlakatlarning hammmasida sud hisobotlari chop etiladi. Ulardan pretsedentlar haqida ma`lumot olish mumkin. Albatta, bu mamlakatlarning har birida sud pretsedenti turlicha qо`llaniladi. Pretsedentni huquq manbai sifatida tan olish, qonun bо`lmagan yoki bо`lgan sharoitlarda ham sudga qonun ijodkorligi vazifasini bajarish imkonini beradi. Normativ huquqiy akt – vakolatli davlat organining belgilangan tartibda qabul qilgan yuridik hujjati bо`lib, umummajburiy xulq-atvor qoidalarini о`z ichiga oladi. Barcha normativ huquqiy hujjat-larga quyidagi belgilar xosdir:

www.arxiv.uz ular huquqiy normalarni belgilab beradilar, о`zgartiradilar yoki bekor qiladilar; ularda belgilangan qoidalarning mazmuni bayon etiladi; belgilangan normalarga umummajburiy tus beradi yoki ilgari bel-gilangan normalarning amalda b о `lishini bekor qiladi. Normativ-huquqiy xujjatlarning turlari Normativ-huquqiy hujjatlarning turlari davlatning qaysi organ-lari tomonidan qabul qilinganligiga hamda ularning yuridik kuchi katta yoki kichikligiga qarab farqlanadi. Ushbu belgilarga asosan, normativ-huquq hujjatlarni quyidagi turlarga b о `lish mumkin: 1 . Qonun – umumxalq ovoz berishi (referendumi) orqali yoki mamla-katning oliy vakillik organi (Oliy Majlis) tomonidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjat. Qonunlar orasida Konstitusiya – О `zbekistoning Asosiy qonuni – alohida mavqega ega b о `lib, oliy yuridik kuchga egadir. Konstitusiya va konstitusiyaviy qonunlarni faqat Oliy Majlis qabul qilishi mumkin, chunki ularda konstitusiyaviy tuzum asoslari, insonlar va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari hamda Konstitusiyaga о `zgartishlar kiritish tartib-qoidalari belgilab q о `yiladi. Konstitusiyaviy qonunlar alohida tartibda qabul qilinadi. 2. О `zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni О `zbekis-ton Respublikasi Konstitusiyasi 94-moddasiga asosan Prezident to-monidan chiqariladigan normativ-huquqiy hujjatdir. Ushbu hujjat Konstitusiya va qonunlarga hamda О `zbekistonning xalqaro shartno-malariga zid kelmasligi kerak. 3. Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari О `zbe-kiston Respublikasi ijro etuvchi hokimiyat organining о `z vakolati doirasida chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlaridir. Ushbu hujjatlar Konstitusiya asosida qabul qilinib, О `zbekiston qonunlari va Prezidentning normativ farmonlarini amalga oshirishga qaratilgan.

www.arxiv.uz 4. О `zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat q о `mitalari va idoralarining buyruq va y о `riqnomalari davlat boshqaruvi organlari-ning normativ-huquqiy hujjatlaridir. Ular Konstitusiyamiz asosida qabul qilinib, О `zbekiston qonunlari, Prezidentning farmonlari hamda hukumat qarorlarini bajarishga qaratilgan. 5. Qoraqalpog`iston Respublikasining normativ-huquqiy hujjat-lari. 6. Davlat hokimiyati mahalliy ijroiya organlarining qarorlari. Normativ-huquqiy hujjatlar iyerarxiyasi shuni talab qiladiki, davlat hokimiyatning quyi vakillik organlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlar yuqori turuvchi organlarning normativ-huquqiy hujjatlariga muvofiq kelishi kerak. Davlat hokimiyati ijroiya organlarining normativ-huquqiy hujjatlari esa vakillik organlari hamda yuqori turuvchi ijroiya organlarning normativ-huquqiy hujjat- lariga muvofiq kelishi zarur. Huquq normalari talablarining О `zbekiston Respublikasi fuqaro-lari, xorijliklar va fuqaroligi b о `lmagan shaxslar uchun maj-buriyligi huquqning umumiy prinsipi hisoblanadi. Lekin istisnolar ham mavjud. Masalan, «Harbiy majburiyat va harbiy xizmat t о `g`risidagi qonun»ning talablari faqat О `zbekiston fuqarolariga tegishlidir. «Referendum t о `g`risidagi qonun»ga binoan referendumda faqat О `zbekiston Respublikasining fuqarolari qatnashishi mumkin. Bundan tashqari, amaldagi qonunlar va О `zbekistonning xalqaro shartnomalariga muvofiq, diplomatik daxlsizlik huquqidan foyda-lanuvchi xorijiy fuqarolar ham bundan mustasno. Elchilar, huquq-buzarliklar sodir etgan hollarda, ularga nisbatan Jinoyat kodeksi va Ma`muriy javobgarlik t о `g`risidagi kodeks amal qilmaydi. Qonunosti hujjatlari – qonunlar asosida qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlardir. Ularga quyidagilar kiradi: 1) О `zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari; 2) О `zbekiston hukumatining qarorlari; 3) boshqa ijroiya hokimiyat organlarining hujjatlari; 4) joylardagi ijroiya organlarning normativ hujjatlari.

www.arxiv.uz Ushbu qonunosti hujjatlari tizimida О `zbekiston Respublakasi Prezidentining farmonlari alohida о `rin tutadi, chunki ularni davlat boshlig`i chiqaradi. Ushbu farmonlar normativ xususiyatga ega b о `lishi mumkin. Prezident farmonlari О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va qonunlariga zid kelishi mumkin emas. О `zbekiston Vazirlar Mahkamasining qarorlari x о `jalik va madaniy qurilishning eng muhim masalalari b о `yicha qabul qilinadi. Ular odatda umumiy xususiyatga va huquq normalariga ega b о `lib, huquq manbalari hisoblanadi. Ayrim hollarda ijroiya hokimiyat organlarining hujjatlari ushbu organlar tizimidan tashqarida vujudga keluvchi ijtimoiy munosabat-larni tartibga soladi. Bunday vakolatlar Moliya vazirligi, Adliya vazirligi, Markaziy bank va boshqa tashkilotlarda ayniqsa kattadir. О `zbekistonda vazirliklar hamda tashkilotlarning fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor normativ hujjatlarni qayd etish davlat tizimi joriy etilgan. Ushbu vazifa О `zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi zimmasiga yuklatilgan. Hozirgi davrning asosiy huquqiy tizimlari, qisman, muayyan davlatning milliy huquqiy tizimida qaysi huquq manbalari ustunlik qilishi bilan bir-biridan farq qiladi. Anglosakson huquqi mamlakatlari b о `lgan Angliya, AQSH, Kanada, Avstriya Ittifoqi va boshqalarda huquqiy tizimning asosiy xususiyati bu davlatlarda keyingi qarorlar uchun «namuna» ahamiyatiga ega b о `luvchi va shu bilan huquq normalarini о `rnatuvchi sud prsendentlari, ya`ni sud qarorlarini tan olish va keng q о `llashdan iborat. Yevropa qit`asidagi mamlakatlarda (Fransiya, Ispaniya, Avstriya, GFR va boshqalarda), shu jumladan О `zbekistonda ham qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar: parlament qonunlari, farmonlar yoki davlat rahbarining boshqa hujjatlari va hukumatning hamda alohida vazirlarning tartibga soluvchi hujjatlari huquqning asosiy manbalari hisoblanadi. Osiyo qit`asidagi mamlakatlarda qonunlar va davlat organlarining boshqa hujjatlari bilan bir qatorda diniy manbalarga asoslangan musulmon, hindu, yahudiy

www.arxiv.uz huquqlari, shuningdek, jamoa hayoti an`analari huquqning rivojlanishida muhim rol о `ynaydi. An`anaviy huquq davlat hujjatlari bilan bir qatorda Afrika, Lotin Amerikasining k о `plab mamlakatlari uchun ham xosdir. Odatlar yoki siyosiy hayotning savdo munosabatlari; oiladagi yoki boshqa kundalik turmush munosabatlaridagi an`analar taraqqiy etgan k о `pgina davlatlarda ham ma`lum ma`noda b о `lsa-da, yuridik ahamiyatga ega. Jumladan, bir qator Yevropa davlatlarida parlament bilan bir qatorda ma`muriy amaliyotda qirollik hokimiyatining k о `plab huquqiy institutlari hukumat tuzishda, an`anaviy boshqaruv organlarining faoliyati qat`iy amal qiladi. Biroq ayni paytda о `tmishdagiga qaraganda ular birmuncha zamonaviylashgan, yozilmagan urf- odatlarga asoslangan (masalan Buyuk Britaniya vazirlar mahkamasini tuzish va uning tarkibi). Nihoyat, ba`zi mamlakatlarda an`anaviy ahloqiy normalarning huquqiy munosabatlarga bevosita ta`siri saqlanib qolgan. Bu musulmon, hindu, yahudiy huquqlarining diniy va an`anaviy huquq tizimlariga taalluqli. Lekin ahloqiy normalarning huquqiy munosabatlarga ta`siri Yaponiya va Xitoyda alohida ahamiyatga ega. Bu yerda mulkchilik, mulkiy majburiyatlar, sud huquqining asosiy munosabatlariga konfusiylik va boshqa ahloqiy ta`limotlarning ta`siri katta. Nizolarni hal qilish va javobgarlikni belgilashda davlat qonunlaridan, ayniqsa, sudga murojaat qilishdan oldin tomonlarning kelishib olishlariga urg`u beriladi, ya`ni ahloqiy normalar afzal k о `riladi. Shu bilan birga, Yaponiya va Xitoyning hozirgi huquq tizimi g`arbiy huquq tizimlari va xitoycha sotsializm ta`siri ostida anchagina zamonaviylashgan. Hozirgi zamon hamjamiyatida davlatlar о `rtasidagi tinchlik va hamkorlik munosabatlari mustahkamlanmoqda va rivojlanmoqda. Bu esa davlatlar о `rtasidagi nizolar va mojarolarni hal qilishga, shuningdek, BMT Nizomi, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga hamda ular asosida ishlab chiqilgan paktlar, konvensiyalar, davlatlar о `rtasidagi shartnomalar va xalqaro huquqning

www.arxiv.uz umume`tirof etgan prinsiplari, normalariga asoslangan huq u qiy normalarni barcha davlatlar uchun bir xilda q о `llashga imkon bermoqda. XX asrdagi ikki jahon urushidan s о `ng bosqinchilik urushlarining xalqlar uchun halokatli ekanligini tan olgan, BMT a`zosi b о `lgan davlatlar xalqaro huquq normalariga faqat davlatlar о `rtasidagi tashqi siyosiy munosabatlarda emas, balki har bir davlatning ichki hayotida, ularning ijtimoiy va iqtisodiy manosabatlarida ham amal qilinishini ta`minlovchi xalqaro hamkorlik tizimini yaratdilar. Shuning uchun xalqaro huquqning umume`tirof etgan prinsiplari, normalari va davlatlar о `rtasidagi shartnomalar (ikki tomonlama va k о `p tomonlama), jahon hamjamiyati a`zolari b о `lgan davlatlarning konstitusiyalari, qonunlari va odatlari tomonidan ushbu davlatlar huquqiy tizimning tarkibiy qismi, ya`ni davlat ichki huquqlarining manbai sifatida tan olinadi. Masalan, Fransiya Konstitusiyasining 55-moddasida ratifikatsiya qilingan yoki tasdiqlangan shartnomalar har bir shartnoma yoki bitim ikkinchi tomon e`lon qilinishi bilanoq q о `llay boshlaganda ichki qonunlardan ustun kuchga ega b о `lishi belgilab q о `yilgan. Italiya Konstitusiyasining 10-moddasiga muvofiq, Italiya huquqiy tartibi xalqaro huquqning umume`tirof etgan normalariga muvofiqlashtiriladi. 11-modda esa «urush boshqa xalqlarning erkiga tajovuz qilish vositasi sifatida tan olinmaydi va xalqlar tinchligi va adolatini ta`minlovchi tartib uchun zarur b о `lgan suverenitetini cheklashga boshqa davlatlar bilan о `zaro kelishilgan hollarda y о `l q о `yilishi nazarda tutiladi. GFR Asosiy qonunining 25-moddasiga muvofiq, xalqaro huquqning umumiy normalari Federatsiya huquqining umumiy normalari Federatsiya huquqining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular qonunlardan ustunlikka ega va federal hudud aholisining bevosita huquq va majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Shunga о `xshash normalar Ispaniya (93-96-moddalari), Gretsiya (28-moddasi), Yaponiya (98-moddasi) va boshqa davlatlarning konstitusiyalarida mustahkamlab q о `yilgan. Tegishli holat Rossiya Federatsiyasi Konstitusiyasining 15-moddasida ham mavjud (bu haqda quyida s о `z yuritiladi).

www.arxiv.uz Shunday qilib, taraqqiy etgan davlatlarda quyidagilar rasmiy bayon qilish va ijobiy milliy huquqning normalarini mustahkamlashning asosiy manbalari yoki shakllari hisoblanadi: birinchidan , vakolatli davlat organlari yoki umumxalq ovoz berishi orqali qabul qilinadigan qonunlar va boshqa normativ hujjatlar; ikkinchidan , sud pretsedentlari yoki sud amaliyotining boshqa huquq ijodkorligi y о `li; uchinchidan , diniy manbalar (muqaddas yozuvlar, kitoblar, sharhlar); t о `rtinchidan , iqtisodiy nodavlat hayotidagi shakllangan urflar va odatlar; beshinchidan , xalqaro huquqning umum`tirof etgan prinsiplari va har bir davlat tomonidan belgilangan tartibda ratifikatsiya qilingan shartnomalar, paktlar, konvensiyalar. Hozirgi zamon milliy huquq tizimlari huquq manbalarining asosiy xususiyatlari Milliy huquq tizimlari k о `pincha muayyan davlatda q о `llaniladigan о `ziga xos umumiy xususiyatlar bilan birga huquq oilasidagi «qarindosh» kontinental, umumiy va diniy huquq kabi huquq manbalari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, roman-german huquqi mamlakati b о `lgan Fransiyaga qonunlarning ma`muriy huquq sohasidagi yetakchiligi xosdir. Bu yerda rivojlangan ma`muriy adliya tizimining (ya`ni ma`muriy ishlarni k о `rib chiqishning maxsus sud tizimi) mavjudligi tufayli о `ziga xos sud pretsedenti - ma`muriy adliya sudlari qarorlarining katta ta`siri sezilib turadi. Bunday pretsendentlarning yuzaga kelishida ma`muriy adliyaning oliy bosqichi hisoblangan Fransiya Davlat Kengashi asosiy rol о `ynaydi. Aynan sud amaliyoti normativ hujjatlarni yozishga murojaat qilmay turib, ma`muriy huquqning asosiy normalarini shakllantirdi. Bundan farqli ravishda, Fransiya fuqarolik huquqi qonun normalariga avvalo, Fransiya Fuqarolik Kodeksiga, shuningdek, tartibga soluvchi hukumat normalariga asoslanadi. Ushbu doiradagina fuqarolik nizolarini hal qilishda sud amaliyoti normativ ahamiyatga ega. Biroq unda ham sud tomonidan Fuqarolik Kodeksi va

www.arxiv.uz qonunlarni sharhlash fransuz fuqarolik huquqini tushuntirish va q о `llashning majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Shunga qaramay, «pretsendentli» umumiy huquq (common law)ning an`analari va ahamiyati juda katta b о `lgan AQShda ham, , qonun huquq manbalari tizimida yetakchi о `rin tutadi. Aynan qonun oliy yuridik kuchga ega. Parlament, sud va ma`muriy amaliyot esa qonunni sharhlash, q о `llash va rivojlantirish, hokimiyat tarmoqlari tegishli organlarining faoliyatini tashkil qilish va xususiy huquq masalalarini yechishda muhim ahamiyatga ega. XX asrda sud va ma`muriy amaliyotning ta`siri mintaqaviy huquq tizimidagi boshqa mamlakatlarda sezilarli о `sdi. Ilgari mustamlaka ostida b о `lgan (dominionlar b о `lgan) Osiyo va Afrikaning hozirgi bir qancha davlatlarida ularga xos b о `lgan huquq manbalari bilan bir qatorda turli huquq manbalari va huquq tizimlari uyg`unlashib ketgan. Masalan, Hindistonda qonunlarni pretsendentlar bilan uyg`unlashtiruvchi Yevropa anglosakson tipidagi qonunlarga tayanuvchi davlat, ma`muriy, savdo huquqi bilan bir qatorda asosi musulmon va hindu huquqi b о `lgan diniy huquq manbalari ham amal qiladi. Afrika mamlakatlarida ham an`anaviy manbalar, turli ijtimoiy guruhlarning urf- odatlari sobiq metropoliyalar huquqlari va maxsus mustamlaka qonunlari uni о `zlashtirgan markaziy va sud hokimiyati qonunlari bilan q о `shilib ketgan. Odat huquqi (huquqiy odatlar) asosan yer, oila va meros huquqini qamrab oladi. Hozirgi sharoitda Rossiya huquqining boshqa xorijiy davlatlar bilan aloqasi sezilarli о `sdi. Shuning uchun malakali yuristlarni tayyorlashda xorijiy davlatlardagi huquq normalarini ifodalash va mustahkamlash manbalari (shakllari)ni о `rganish zarur. Bu faqat yuristlar dunyoqarashini kengaytirish uchungina emas, mazkur bilimlarni b о `lajak mutaxassislarning faoliyatida amaliy q о `llash uchun ham zarur. Hozirgi dunyoda xalqaro huquq, xalqaro tashkilotlar (birinchi navbatda BMT)ning paktlari, deklaratsiyalari, rezolyusiyalari orqali namoyon qilingan. Ular milliy huquq tizimlari - shaxs huquqlari va erkinliklarining aniq muammolarini

www.arxiv.uz о `z ichiga oladi. Shaxs xalqaro huquq subyekti hisoblanadi. Bu soha, о `z- о `zidan, faqat xalqaro munosabatlarnigina emas, balki mamlakat ichidagi munosabatlarni tartibga solishga ham faol aralashadi. U butun huquq tizimiga, uning k о `pgina tarmoqlariga, avvalambor, konstitusiyaviy huquqqa bevosita ta`sir k о `rsatadi. О `zbekistonda xalqaro huquqning umume`tirof etgan normalari va amaldagi Konstitusiyaga muvofiq, tan olinadi va kafolatlanadi. О `z- о `zidan ma`lumki, milliy huquq tizimiga «kirib kelish»ning y о `nalishlari turlicha. U xalqaro ommaviy va xalqaro xususiy huquq tomonidan ham amalga oshiriladi. Nizolar va mojarolarni hal qilish tartibini boshqarib turuvchi xalqaro protsessual huquqning vazifalari ham sezilarli darajada kengaymoqda. Xalqaro huquq hozirgi zamon taraqqiyotida о `sib borayotgan umumjahon huquqiga aylanmoqda. Bu insoniyatning global muammolarini hal qilishdagi manfaatlariga javob beradi. О`zbekistonda huquq manbalari О`zbekistonda huquq manbalari quyidagilardan iborat: 1) xalqaro huquqning umum e`tirof etgan prinsiplari va norma-lari hamda О`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari; 2) qonunlar; 3) qonunosti hujjatlari. Xalqaro huquqning umum e`tirof etgan prinsiplari va normalari – xalqaro huquqning asosiy qoidalari bо`lib, xalqaro hu-quqning barcha subyektlari tamonidan tan olingan va ularni bajarmaslikka yо`l qо`yilmaydi. Ular ichida davlat suverenitetini hurmat qilish, zо`rlik ishlatmaslik yoki zо`rlik ishlatish bilan tahdid qilmaslik, davlatning hududiy yaxlitligi, chegaralarining buzilmas-ligi, nizolarni tinch yо`l bilan hal etish, ichki ishlarga aralash-maslik, xalqlarning teng huquqliligi

www.arxiv.uz va о`z taqdirini о`zi belgilash huquqi, insonning huquq va erkinliklarini hurmat qilish, davlatlar о`rtasidagi hamkorlik, xalqaro huquq bо`yicha majburiyatlarni vijdonan bajarish kabilar bо`lishi mumkin. Xalqaro shartnoma – xalqaro huquqning ikki yoki bir necha subyekti tomonidan qabul qilingan bitim bо`lib, huquq va maj-buriyatlarni belgilovchi, о`zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi hujjatdir. О`zbekiston Respublikasi siyosiy, iqtisodiy, huquqiy va maxsus masalalar bо`yicha bir necha ming shartnoma tuzgan. 1995 yilda «О`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari tо`g`risidagi qonun» qabul qilingan. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, xalqaro shartnomalarning qoidalari О`zbekiston qonunlariga nisbatan ustun-likka ega. О`zbekiston Respublikasi qonunlari quyidagi guruhlarga bо`linishi mumkin: 1) Asosiy qonun – Konstitusiya; 2) konstitusiyaviy qonun; 3) qonun. 4) Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlari. Qonunlar va boshqa normativ hujjatlar orasida О `zbekiston Res- publikasining Konstitusiyasi asosiy о `rin tutadi . Ushbu hujjat davlat hokimiyatining tashkil etilishini belgilaydi, Konstitusiyaviy tuzum asoslarini, insonlar va fuqarolarning huquq va erkinliklarini mustahkamlaydi. Konstitusiya amaldagi qonunlar uchun yuridik asosdir. Konstitusiya qoidalari boshqa normativ hujjatlarda rivojlantiri-ladi va aniqlashtiriladi. Shuni ham aytib о `tish kerakki, Qoraqal-pog`iston Respublikasi О `zbekiston Respublikasi tarkibida о `z Konsti- tusiyasiga ega b о `lib, uning qoidalari О `zbekiston Konstitusiyasiga zid kelishi mumkin emas. Konstitusiyaviy qonunlar Konstitusiyaga о `zgartish va q о `shimchalar kirituvchi qonunlardir. Ushbu hujjat uchun Oliy Majlisda oddiy qonunlarga nisbatan ularni qabul qilishning murakkabroq tartib-qoidalari belgilangan. Qonunlar , о `z navbatida, kodifikatsiyalangan va joriy qonunlarga b о `linadi. Kodifikatsiyalangan qonunlarga kodekslar kiradi. Kodeks – kodifikatsiya

www.arxiv.uz xususiyatiga ega b о `lgan qonun b о `lib, о `zida ijtimoiy munosabatlarning ma`lum bir sohasini batafsil tartibga soluvchi normalarni birlashtiradi. Masalan, Fuqarolik kodeksi, Jinoyat kodeksi, Mehnat kodeksi, Soliq kodeksi, Bojxona kodeksi va h.k. Qoraqalpog`iston Respublikasining qonunlari qonun chiqaruvchi (vakillik) organ tomonidan qabul qilinadi va bunday qonunlar Qoraqalpog`istonning hududida ijro etilishi shart. Qonunning vaqt b о `yicha amal qilishi Qonunlar quyidagi hollarda kuchga kiradi : 1) rasmiy e`lon qilinganidan о `n kun о `tgach; 2) qonunda yoki uni amalga kiritish t о `g`risida maxsus hujjatda k о `rsatilgan vaqtdan boshlab. Qonunlar quyidagi hollarda о `z kuchini y о `qotadi : 1) qonunning о `zida k о `rsatilgan muddat tugagan b о `lsa; 2) ushbu qonun bekor qilinishi natijasida (ijtimoiy munosabat-larning shu sohasini tartibga soluvchi yangi qonun qabul qilinishi munosabati bilan). Qonunning zamonda amal qilishi Qonunning orqaga qaytish kuchi Umumiy qoidaga k о `ra, qonunlar orqaga qaytish kuchiga ega emas. О `zbekistonda jinoyat yoki ma`muriy javobgarlikni yengillashtiruvchi qonunlar orqaga qaytish kuchiga ega. Qonunning makonda amal qilishi Qonunlar О `zbekistoning barcha hududlarida amal qiladi. О `zbekistonning davlat hududiga uning suvereniteti ostida b о `lgan hudud kiradi. Ushbu hududga quruqlik, ichki suvlar va hududiy dengiz havzalari, ushbu hududlar ustidagi xavo b о `shlig`i va davlat chegarasi doirasidagi yer osti boyliklari kiradi. Qoraqalpog`iston qonunlari uning hududida amal qiladi. Qonunning shaxslar orasida amal qilishi Odatda qonunlar ushbu hududdagi barcha subyektlar, ya`ni fuqarolar, yuridik shaxslar, davlat organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchun majburiydir.

www.arxiv.uz Bundan tashqari, amaldagi qonunlar va О `zbekistonning xalqaro shartnomalariga muvofiq, diplomatik daxlsizlik huquqidan foyda-lanuvchi xorijiy fuqarolar ham bundan mustasno. Elchilar, huquq-buzarliklar sodir etgan hollarda, ularga nisbatan Jinoyat kodeksi va Ma`muriy javobgarlik t о `g`risidagi kodeks amal qilmaydi. Qonunosti hujjatlari – qonunlar asosida qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlardir. Ularga quyidagilar kiradi: 1) О `zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari; 2) О `zbekiston hukumatining qarorlari; 3) boshqa ijroiya hokimiyat organlarining hujjatlari; 4) joylardagi ijroiya organlarning normativ hujjatlari. Ushbu qonunosti hujjatlari tizimida О `zbekiston Respublakasi Prezidentining farmonlari alohida о `rin tutadi, chunki ularni davlat boshlig`i chiqaradi. Ushbu farmonlar normativ xususiyatga ega b о `lishi mumkin. Prezident farmonlari О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va qonunlariga zid kelishi mumkin emas. О `zbekiston Vazirlar Mahkamasining qarorlari x о `jalik va madaniy qurilishning eng muhim masalalari b о `yicha qabul qilinadi. Ular odatda umumiy xususiyatga va huquq normalariga ega b о `lib, huquq manbalari hisoblanadi. Ayrim hollarda ijroiya hokimiyat organlarining hujjatlari ushbu organlar tizimidan tashqarida vujudga keluvchi ijtimoiy munosabat-larni tartibga soladi. Bunday vakolatlar Moliya vazirligi, Adliya vazirligi, Markaziy bank va boshqa tashkilotlarda ayniqsa kattadir. О `zbekistonda vazirliklar hamda tashkilotlarning fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor normativ hujjatlarni qayd etish davlat tizimi joriy etilgan. Ushbu vazifa О `zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi zimmasiga yuklatilgan.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Правовие системи стран мира: Энциклопедический справочник / Отв. ред. А. Й. Сухарев. – М.: Норма, 2003. – 976 с. 2. Правовая система Нидерландов / Отв. ред. В. В. Бойсова, Л. В. Бойсова. – М.: Норма, 1998. – 348 с. 3. Решетников Ф. М. Правовие системи стран мира. – М.: Юрид. лит., 1993. 4. Романов А. К. Правовая система Англии: Учеб. пособие. – М.: Дело, 2000. – 344 с. 5. Саидов А. Х. Введение в основние правовие системи современности. – Т.: Фан, 1988. – 217 с. 6. Saidov A. X. Sravnitelnoye pravovedeniye: Ucheb. posobiye / Otv. red. V. A. Tumanov . – T.: Adolat, 1999. – 480 s. 7. Семитко А. П. Российская правовая система // Теория государства и права / Под ред. В. М. Корельского и В. Д. Перевалова. – М., 1998. – 493 с. 8. Синюков В. Н. Российская правовая система: Введение в обшую теориЙ. – Саратов: Саратовский юрид. инс-т, 1994. – 473 с. 9. Синюков В. Н. Правовие системи и правовие семи // Теория государства и права: Курс лексий / Под ред. Н. М. Матузова и А. В. Малко. – М., 1999. – С. 17–19. 10. Фридмен Л. Введение в американское право. – М.: Прогрес, 1993. – 256 с. 11. Шумилов В. М. Правовая система США: Учеб. пособие. – М.: ДекА, 2003. – 400 с. 12. Марченко М. Н. Является ли правовая система России составной частю романо-германской правовой семи? // Правовая политика и правовая жизн. – 2001. – № 1. – С. 66–76.

O'xshashlar

Tadbirkorlik huquqining manbai

Davlat tuzilish shakli

Davlat boshqaruv shakli

Sud pretsedenti huquqning manbai sifatida

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi