Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.0615234375 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi Reja: Kirish 1. «Xalqaro shartnomalar huquqi» tushunchasi 2. Xalqaro shartnomaning shakli Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, hozirgi zamon xalqaro huquqini uning manbalarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Shu sababli, xalqaro huquq manbalari xalqaro – huquqiy normalarni mustahkamlash shakli bo’lishi bilan birga, dunyo davlatlari, xalqlari va millatlarini yaqinlashtirish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Hozirgi kunda xalqaro shartnomalar ko’p tomonlama hamkorlikning samarali vositalaridan biri bo’lib, davlatlar ushbu vositalar doirasida xalqaro munosabatlarning turli murakkab masalalarini hal qiladilar. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek: “Hozirgi kunda O’zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Islom Konferentsiyasi tashkiloti, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Shanxay hamkorlik tashkiloti, Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti, Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va qator ixtisoslashgan xalqaro tizimlar ishida faol ishtirok etib, mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash ... ishiga salmoqli hissa qo’shmoqda” 1 . Xalqaro huquqning asosiy manbalaridan biri xalqaro shartnoma bo’lib, u xalqaro ommaviy huquqning tegishli normalari tomonidan tartibga solinadigan, xalqaro huquq sub’ektlari o’rtasidagi yozma bitim sifatida tushuniladi. Xalqaro huquq nazariyasida xalqaro – huquqiy shartnoma deganda, xalqaro huquqning asosiy va muhim manbalaridan biri tushuniladi. Bu BMT Ustavida hamda BMT Xalqaro sudi statutida ham o’z aksini topgan. Xalqaro shartnoma mustaqil davlatlarning ixtiyoriylik va suveren tenglik asosida kelishilgan irodasi hisoblanadi. Shartnoma xalqaro huquq sub’ektlari o’rtasida ular uchun yuridik majburiy bo’lgan qoidalar – ularning o’zaro huquq va majburiyatlarini belgilash, o’zgartirish yoki bekor qilishga doir xalqaro – huquqiy normalarni yaratish to’g’risidagi bitimni nisbatan aniq va muayyan shaklda ifoda 1 Karimov.I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. – Toshkent, “O’zbekiston”, 2008. - 29 – 30 b. 2

etadi. Zamonaviy xalqaro huquqning aksariyat normalari shartnoma xususiyatiga ega 2 . Shartnomaviy tartibga solish sohasining muntazam kengayib borishi xalqaro munosabatlar rivojlanishining qonuniyati hisoblanadi. Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi 1969 yilgi Vena konventsiyasi shartnomalarning tobora o’sib borayotgan ahamiyatini, xaqaro huquq manbai va ijtimoiy tuzumidan qat’i nazar, davlatlar hamda millatlar o’rtasidagi tinch hamkorlikni rivojlantirish vositasi sifatida qayd etiladi. Hozirgi zamon xalqaro huquqiga xos bo’lgan eng muhim jihatlardan biri ko’p tomonlama shartnomalar soni va mavqeining ortib borayotganidir. Hozirga qadar birgina MDH doirasida 200 dan ziyod shartnomalar imzolangan. Bu jarayonning kelajakda yanada rivoj topishiga yetarlicha asoslar mavjuddir. Shu bois, xalqaro huquqning asosiy manbai hisoblangan xalqaro shartnomalarning tuzilishi, shakliga oid masalalarni o’rganish, tadqiqot olib borish dolzarb ahamiyatga ega. Kurs ishining maqsadi: Xalqaro shartnomalarning tuzilishi va shakliga oid masalalari yuzasidan tadqiqot olib borish mazkur kurs ishining asosiy maqsadi bo’lib hisoblanadi. Kurs ishining maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - «Xalqaro shartnomalar huquqi» tushunchasini yoritib berish; - Xalqaro shartnomaning shakli masalasini o’rganish; - Xalqaro shartnomaning tarkibiy qismlarining har birini batafsil tahlil qilish; - O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risidagi qonunini o’rganish va tahlil qilish 1. «Xalqaro shartnomalar huquqi» tushunchasi. 2 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent: «Adolat», 2006. – 54-b. 3

Xalqaro shartnomalar huquqi - xalqaro huquqning alohida mustaqil sohasi bo’lib, xalqaro shartnomalarni tuzish, qo’llash va bekor qilish tartiblariga oid munosabatlarni tartibga soladi. Xalqaro shartnomalar huquqining manbalari odat normalari va ular quyidagi universal konventsiyalarda kodifikatsiyalashtirilgan hamda rivojlantirilgan: 1) 1969 yildagi Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasi; 2) 1986 yildagi Davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi shartnomalar to’g’risidagi Vena konventsiyasi. Xalqaro shartnoma turlicha nomlanishi mumkin, lekin bu uning yuridik kuchiga ta’sir etmaydi. Uning eng keng tarqalgan nomlari quyidagilar: shartnoma, bitim, konventsiya, protokol, pakt, ustav, deklaratsiya. Xalqaro huquq nazariyasida xalqaro shartnomalar huquqi deganda, xalqaro huquqning xalqaro shartnomalar tuzilishi, amal qilishi, o’zgartirilishi va to’xtatilishi tartibini, amaldagi shartnomalar sharoitini belgilaydigan normalaridan iborat tegishli sohasi tushuniladi. Bu soha ob’ekti sifatida esa, xalqaro huquqning yetakchi va asosiy manbaiga aylanib ulgurgan xalqaro shartnomaning o’zi namoyon bo’ladi. Xalqaro shartnomalar huquqi shartnomaning nomlanishi, ob’ektning turi va ularni tuzish protsedurasidan qat’i nazar, barcha turdagi xalqaro shartnomalarga taalluqli hisoblanadi. Xalqaro huquqning ushbu sohasi ahamiyatining izchil ortib borishiga hozirgi kunda dunyoda xalqaro shartnomalarning o’rni kuchaygani sabab bo’lmoqda. Ayni chog’da uning asosiy manbai hali ham xalqaro-huquqiy odat hisoblanadi. Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi 1969 yilgi Vena konventsiyasining 2–moddasi hamda Davlatlar va xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi yoki xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi shartnomalar huquqi to’g’risidagi 1986 yilgi Vena konventsiyasiga ko’ra, xalqaro shartnoma – davlatlar va xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari tomonidan bir, ikki yoki bir necha o’zaro bog’liq hujjatlarda 4

bo’lishidan hamda uning aniq nomlanishidan qat’i nazar, yozma shaklda tuzilgan va xalqaro huquq tomonidan tartibga solinadigan bitimdir 3 . Xalqaro huquq nazariyasida xalqaro shartnoma deganda, ikki yoki undan ortiq davlatlar yoxud xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari o’rtasida ularning siyosiy, iqtisodiy yoki boshqa munosabatlari borasidagi o’zaro huquq va majburiyatlarining o’rnatilishi, o’zgartirilishi yoki to’xtatilishini ko’zda tutuvchi bitim tushuniladi. Xalqaro shartnomalar shartnoma tomonlarining o’zaro huquq va majburiyatlarini aniq va puxta belgilab olish uchun tuziladi. Xalqaro munosabatlarning shartnomalar orqali mustahkamlanishi xalqaro huquqning tartibot barqarorligini ta’minlaydi. Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy manbai hisoblanadi. Xalqaro shartnoma – xilma-xil bitimlarni qamrab oluvchi tushuncha bo’lib, ular turlicha: shartnoma, bitim, pakt, traktat, konventsiya, deklaratsiya, kommyunike, prtokol va shu kabi nomlar bilan atalishi mumkin. U yoki bu nomning aniq belgilangan ma’no-mazmuni mavjud emas. Qanday nomlanishidan qat’i nazar, barcha xalqaro shartnomalar bir xil yuridik kuchga ega. Odatda ular yozma shaklda tuziladi. Og’zaki shakldagi xalqaro shartnomalar (boshqacha aytganda-»jentelmencha bitimlar») kam uchrasa-da, har holda, xalqaro munosabatlarda shartnomalarning shunday turi ham ma’lum. Xalqaro shartnomalar tomonlari (yoki sub’ektlari) bo’lib faqat xalqaro huquq sub’ektlari chiqishi mumkin. Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasida (1969 yil) hamda Davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasida (1986 yil) «muzokaralarda ishtirok etuvchi tashkilot» (zikr etilgani kabi tashkilot) «ahdlashuvchi davlat» (ya’ni, shartnoma kuchga kirgan, kirmaganligidan qat’i nazar, o’zi uchun shu shartnomaning majburiy ekaniga rozi bo’lgan davat), «ahdashuvchi tashkilot» (zikr etilgani kabi tashkilot), «ishtirokchi» (ya’ni, o’zlari uchun shartnoma majburiy 3 Odilqoriev. X. T, Ochilov B. E. Xozirgi zamon xalqaro huquqi. Darslik. – JIDU, 2002. – 143 b. 5

ekaniga rozi bo’lgan va ular uchun shartnoma kuchga kirgan tegishli davlat yoki xalqaro tashkilot), «uchinchi davlat» va «uchinchi tashkilot» (ya’ni, shartnoma ishtirokchisi hisoblanmaydigan davlat va xalqaro tashkilot) kabi tushunchalar qo’llaniladi. Tomonlar deganda, xalqaro shartnoma ishtirokchilari tushuniladi. Xalqaro shartnomada davlat yaxlit holda tomon hisoblanadi. Federatsiya sub’ekti istisno tariqasida, agar bu federal Konstitutsiyada ko’zda tutilgan bo’lsa, shartnomalarda ishtirok etishi mumkin. Davlat nomidan ish ko’ruvchi organlar nomidan kelib chiqqan holda, uch xil xalqaro shartnomani ko’rsatish mumkin: birinchidan, davlatlararo (oliy darajada va davlatlar nomidan tuziladigan); ikkinchidan, hukumatlararo (hukumatlar nomidan tuziladigan) va idoralararo (idoralar nomidan tuziladigan); uchinchidan, idoralararo (idoralar nomidan tuziladigan) shartnomalar. Davlatlararo tashkilotlar ishtirokidagi shartnomalar soni tobora ortib bormoqda. Xalqaro tashkilotlar xalqaro huquqning alohida sub’ekti hisoblangani bois, ularning shartnomalardagi ishtiroki ustavlarida belgilanadigan vazifalari doirasi bilan cheklanadi. Xalqaro shartnomalar faqat o’z ishtirokchilarigagina muayyan majburiyatlar yuklaydi. Uchinchi, ya’ni ishtirok etmaydigan davlat uchun shartnomalarda na huquq va na majburiyatlar ko’zda tutiladi. Uchinchi davatning roziligi asosidagina xalqaro shartnoma unga nisbatan huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday davlat xalqaro shartnomadan kelib chiqadigan huquqlardan foydalanar ekan, u shu bilan bog’liq majburiyatlarga ham rioya etishi lozim. Masalan, 1948 yildagi Dunayda kema qatnovi to’g’risidagi konventsiya bo’yicha tegishli huquqlardan foydalanuvchi davlatlar boshqalarning roziligisiz, shartnoma mazmunini o’zgartirish huquqiga ega. Xalqaro shartnomalar, ishtirokchilar sonidan kelib chiqib, ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnomalarga bo’linadi. Xaqaro shartnomalarning asosiy qismi 6

ikki tomonlama shartnomalardir. Ko’p tomonlama konventsiyalar xalqaro huquqni kodifikatsiyalovchi va taraqqiy ettiruvchi asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Barcha davlatlarning manfaatlari uchun xizmat qiladigan normalar, ob’ektlar va maqsadlarni o’zida mujassam etgan xalqaro shartnomalar umumiy yoki universal shartnomalar, deb ataladi. Bunday shartnomalar ochiq bo’lishi, ya’ni barcha davlatlar ularda ishtirok etish huquqiga ega bo’lishi kerak. Yopiq xalqaro shartnomada faqat uni tuzgan davlatlargina ishtirok etadi. Yarim ochiq shartnomalarga boshqa davlatlar ularning ishtirokchilari roziligi asosidagina qo’shilishi mumkin. MDH doirasidagi aksariyat ko’p tomonlama shartnomalar xuddi shu turga mansubdir. Yoki 1949 yildagi Shimoliy Atlantika shartnomasi tashkiloti (NATO) ham bunga yaqqol misol bo’la oladi. Muayyan jug’rofiy hududdagi davlatlar o’rtasida mintaqaviy xalqaro shartnomalar ham tuzilishi mumkin. Bunday shartnomalarga, masalan, MDH yoki Markaziy Osiyo mintaqasi doirasida tuzilgan bitimlar kiradi. Xalqaro shartnomalarni tuzish jarayoni odatda uch bosqichdan iborat bo’ladi. Birinchi bosqichda muzokaralar ishtirokchilari roziligi asosida matn qabul qilinadiki, u tomonlarga yuridik majburiyatlar yuklamaydi. Odatda shundan so’ng ikki tomonlama shartnoma imzolash uchun tavsiya etiladi. Ikkinchi bosqichda matnning autent ekani (asl nusxaga mosligi) aniqlanadi. Asl nusxaga mos deb topilgan matn kelgusida shartnomani amalda qo’llash jarayonida anglashilmovchiliklar kelib chiqadigan hollarda tomonlar o’rtasida talqin etish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 7

2. Xalqaro shartnomaning shakli Xalqaro huquqda majburiy tusdagi xalqaro shartnoma shakli belgilanmagan. Yuqorida ta’kidlanganidek, xalqaro shartnoma turlicha nomlanishi mumkin, lekin bu uning yuridik kuchiga ta’sir etmaydi. Uning eng keng tarqalgan nomlari quyidagilar: shartnoma, bitim, konventsiya, protokol, pakt, ustav, deklaratsiya. Izoh (ogovorka) xalqaro shartnoma tuzish jarayonida izoh beruvchi davlatga nisbatan shartnomaning alohida qoidalari harakatini o’zgartirish yoki bekor qilish maqsadida, shu davlatning bir tomonlama tartibda beradigan bayonoti, demakdir. Izoh shartnomaning maqsad va printsiplariga zid bo’lmasligi va uning asosiy mazmunini o’zgartirib yubormasligi kerak. Izoh ratifikatsiya qilish, tasdiqlash va qo’shilish davrida beriladi. Izoh berilishiga yo’l qo’ymaydigan, masalan, MDH mamlakatlari Iqtisodiy ittifoqini tuzish to’g’risidagi shartnoma kabi shartnomalar ham ko’pchilikni tashkil etadi. Izoh bergan davlat uni istalgan paytda bekor qilishi mumkin. Agar ishtirokchilarning muayyan qismi, shuningdek shartnomaning maqsad va printsiplari uni barcha ishtirokchilarning yalpi ravishda qabul qilishini talab etsa, u holda shartnomaga izohlarni ham barcha ishtirokchilar tomonidan qabul qilinishi taqozo etiladi. Boshqa hollarda ishtirokchilardan muayyan qismining izohga nisbatan bildirgan e’tirozlari izoh bergan davlatning shartnomada ishtirok etishiga monelik qilmaydi. Bir yil davomida izohga nisbatan e’tiroz bildirilmasa, uni ishtirokchi qabul qilgan hisoblanadi. Xalqaro tashkilotning ta’sis hujjatiga bildiradigan izohni tegishli davlatning qabul qilishi joizdir. Izohning yuridik oqibatlari shartnomaga uni tuzgan tomonlar va qabul qilgan tomonlar o’rtasidagi munosabatlarga daxldor o’zgartirishlar kiritishdan iboratdir. Agar ayrim tomonlar izoh beruvchi davlat bilan o’zaro munosabatlariga daxldor izohlarga e’tiroz bildirsa, u holda bunday qoida qabul qilinmaydi. Izoh boshqa ishtirokchilar o’rtasidagi munosabatlarning o’zgarishiga olib kelmaydi. 8

Izohdan tashqari, davlatlar xalqaro shartnomaga bayonot ham berishi mumkinki, bu bilan tegishli davlat shartnomadagi u yoki bu qoidaga o’z nuqtai nazarini bildiradi. Shu bois, aksariyat hollarda ular talqin qiluvchi bayonotlar deb ham ataladi. Izohlardan farqli o’laroq, bayonotlar xalqaro shartnoma mazmunini o’zgartirmaydi va unga boshqa ishtirokchilar roziligi talab etilmaydi. U faqat xalqaro shartnomani tayyorlagan davlatgagina majburiyat yuklaydi. Xalqaro shartnomalarga qo’shilish boshqa davlatlar o’rtasida tuzilgan shartnomaning majburiyligiga rozilik to’g’risidagi akt sanaladi. Qo’shilish imkoniyati shartnomada ko’zda tutiladi yoki uning ishtirokchilari o’rtasida kelishib olinadi. Qoidaga ko’ra, qo’shilishni ham ratifikatsiya qilish yoki tasdiqlash bilan shug’ullanadigan organlar tomonidan amalga oshiradi. Vena konventsiyasi og’zaki shartnomalarning yuridik kuchini inkor etmasada, lekin faqat yozma shartnomalarga taalluqli hisoblanadi. «O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida»gi qonun ham xuddi shu maqsadga qaratilgandir. Xalqaro shartnomaning alohida shakli - ayni mazmundagi notalar almashish yo’li bilan o’zaro kelishuvdir 4 . 4 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent: «Adolat», 2006. – 154-b. 9

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida» O’zbekiston Respublikasining qonuni, 1995 yilda 22 dekabrda qabul qilingan // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 1995. -№12. 2. «O’zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatiya vakolatxonalarining boshliqlarini tayinlash hamda chaqirib olish tartibi to’g’risida» O’zbekiston Respublikasining qonuni (1992 yil 3 iyulda qabul qilingan) // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 1992. - № 9 3. « O ’ zbekiston Respublikasining davlat chegarasi to ’ g ’ risida » gi O ’ zbekiston Respublikasining qonuni // O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning axborotnomasi , 1999, № 9 4. Birlashgan millatlar tashkiloti Nizomi // O’zbekiston Respublikasi va inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnomalar. T.: Adolat, 2002 5. Odilqoriev X.T., Ochilov B.E. Hozirgi zamon xalqaro huquqi. - Xalqaro huquq. - T.: Adolat, 2002. 6. Mamatkulov A. Xalqaro huquq. - T.: Adolat, 1997. 7. Saidov.A. Xalqaro huquq. - T.: Adolat, 2001. 8. Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirgi zamon xalqaro huquq nazariyasi asoslari. Darslik. - T. ―Sharq‖, 2004 10

Elektron ta’lim resurslari: 1. www. pedagog. uz 2. www. Ziyonet. uz 3. http://www.Norma.uz 4. http://www.Lex.uz 5. http://www.Law library.ru 11

O'xshashlar

O’zbekiston respublikasining davlat tuzilishi va boshqaruv shakli

Davlat tuzilish shakli

Davlat boshqaruv shakli

Huquq shakli (manbai) tushunchasining mazmuni.

Davlatning shakli va funksiyalari muammolari