Davlatning shakli va funksiyalari muammolari - Huquqshunoslik - Referatlar

Davlatning shakli va funksiyalari muammolari

Yuklangan vaqt:

06.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

Davlatning shakli va funksiyalari muammolari Reja: 1. Davlat shaklini tushunish muammolari va rivojlanish tendensiyalari 2. Hozirgi zamon davlatlari boshqaruv shakli 3. Hozirgi zamon ko‘p millatli davlat sharoitida davlat tuzilishi shakllari muammolari 1. Hozirgi zamon davlati siyosiy rejimi va uning ko‘rinishlari. Totalitarizm 2. Hozirgi zamon davlati funksiyalari. O‘zbekistonning hozirgi zamondagi vazifalari.

Davlat shaklini tushunish muammolari va rivojlanish tendensiyalari Davlatning mohiyati va mazmuni bevosita uning shakli orqali ifodalanadi va namoyon bo‘ladi. Davlatni uning mohiyati nuqtai nazaridan o‘rganilganda davlatda hokimiyatning kimga mansubligi, uning subyekti (egasi) kim ekanligi, davlat birinchi navbatda jamiyatning qaysi tabaqasi, guruhi, sinfining erkini ifodalab, manfaatini himoya qilishi aniqlanadi. Davlatni uning shakli nuqtai nazaridan o‘rganish esa, -bu uning tuzilishi, uning asosiy tarkibiy qismlari, ichki tuzilishi, davlat hokimiyatini amalga oshirishning asosiy uslublarini aniqlashga imkon beradi, ya’ni muayyan davlatda hokimiyat qanday tashkil etilgan, qaysi organlar tomonidan amalga oshirilgan, bu organlarning tashkil etilish tartibi va vakolatlari nimalardan iborat - kabi savollarga javob beradi. Davlat va huquq nazariyasi fani o‘tmishda va hozirda qanday davlat shakllari bo‘lgan, qaysi xalqqa qanday davlat shakli mos keladi kabi masalalarni doimo o‘rganib kelgan. Davlat shakli to‘g‘risidagi masala nafaqat nazariy, ayni paytda amaliy-siyosiy ahamiyatga molik masaladir. Zero, davlat hokimiyatining qanday tashkil etilganligi va qay tarzda amalga oshirilganligi davlat rahbarligining samaradorligi, hukumatning barqarorligi va salohiyatini belgilaydi. Yuridik adabiyotda «davlat shakli» tushunchasiga turlicha nuqtai nazar bilan qarashlar mavjud. Bir guruh mualliflar uni tor ma’noda tushunadilar, ularning fikricha, davlat shakli bu faqat boshqaruv shaklidir. Keng ma’noda tushunuvchi mualliflar esa, bu tushunchaga boshqaruv shakli va davlat tuzilishi shaklining majmui sifatida baho beradilar. Yana bir boshqa mualliflar davlatning ichki va tashqi shakllarini farqlaydilar. Davlatning ichki shaklida siyosiy rejimning bir turi sifatida demokratiyani, tashqi shakli deganda davlatning boshqaruv va tuzilish shaklini tushunadilar (masalan, D.A.Kerimov).

Shunga qaramasdan yuridik adabiyotda «davlat shakli tushunchasi» ga berilgan an’anaviy ta’rif mavjud bo‘lib, uni olimlarning ko‘pchiligi ma’qullaydilar. Shunday qilib, davlat shakli bu davlatdagi siyosiy hokimiyatni tashkil etilishi bo‘lib, u o‘zida davlatni boshqaruv shaklini, davlat tuzilishi shaklini va siyosiy rejimni mujassamlashtiradi . Bunda boshqaruv shakli : oliy davlat hokimiyati va boshqaruvning yuqori organlarini tashkil etish va tuzishning muayyan tartibidan; Davlat tuzilish shakli : davlatning hududiy tuzilishi, markaziy, hududiy va mahalliy hokimiyatlar o‘zaro munosabatlarining muayyan tartibidan ; Siyosiy (davlat) rejimi : davlat (siyosiy) hokimiyatni amalga oshirish uslublari va yo‘llaridan iborat. Davlat shakli tushunchasi o‘z ichiga qo‘ydagilarni oladi: A) oliy davlat hokimiyatini tashkil etishni, oliy davlat hokimiyati manbalarini, hamda oliy davlat organlarining o‘zaro va aholi bilan o‘zaro munosabati prinsiplarini; B) davlat hokimiyatining hududiy tashkil etilishini, yaxlit tuzilma sifatidagi davlatning o‘z tarkibiy qismlari bilan o‘zaro aloqasini; B) davlat hokimiyatini amalga oshirishning usul va metodlarini. 1. Davlat shakliga ta’sir etuvchi omillar: - davlatning mohiyati; - davlatning tipi; - siyosiy kuchlar nisbati; - aholining milliy tarkibi; - tarixiy an’analar; - mamlakatning hududiy sathi. Taniqli rus yuristi va faylasufi I.A.Ilinning ta’kidicha «aholining ko‘p millatli tarkibi davlat shakliga nisbatan qator talablar qo‘yadi. U davlatning tarqab ketishiga omil bo‘lishi va halokatli fuqarolik urushlariga olib kelishi mumkin».

Ushbu fikrning isboti tariqasida Yugoslaviya, Checheniston voqealarini keltirishimiz mumkin . I.A.Ilinning ushbu fikri davlatlarga ogohlanirishdek tuyuladi: har bir xalqning o‘ziga hos, o‘ziga mos alohida individual davlat shakli va faqat uning o‘zigagina mos keladigan konstitutsiyasi bo‘lishi shart. Dunyoda bir hil xalqlar bo‘lmagani kabi, bir hil shakl va Konstitutsiya ham bo‘lmaydi. Boshqa davlatlar shakli va Konstitutsiyasini ko‘r-ko‘rona ko‘chirish va ularga taqlid etish bema’nolik bo‘lib, u xavfli va halokatga olib kelishi mumkin . a) XX-asr (ning oxiri) va XXI asr davlat shakli masalasiga o‘z korrektivlarini kiritmoqda. Davlat shakli, xususan boshqaruv shaklining turli ko‘rinishlari o‘rtasida o‘zaro yaqinlashuv jarayonlari sodir bo‘lib, natijada «aralash», «gibrid» shakllar vujudga kelmoqda. Bunday holat hozirgi zamon siyosiy taraqqiyotida yangi tendensiyalarning ifodasi sifatida namoyon bo‘lmoqda va u, ya’ni davlat shaklidagi bunday o‘zgarishlar davlatning boshqariluvchanligini oshirish, ijro hokimiyati organlariga keng mustaqillik berish va barqaror etish zaruratidan kelib chiqmoqda. Bunday holat, ma’lum darajada obyektiv xarakterga ega. Chunki, davlat shakli, huddi uning mohiyati kabi, hech qachon o‘zgarmaydigan, uzil-kesil belgilab qo‘yilgan bo‘lmaydi ham. Davlat shakli ko‘plab iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy g‘oyaviy va boshqa omillar ta’siri ostida doimiy rivojlanish va o‘zgarish jarayonini boshdan kechirib kelmoqda. L.Gumplovichning o‘rinli ta’kidicha, «davlatning farqlanishi yoki davlat shakllarining xilma-xilligi haqidagi ta’limot, huddi davlat tushunchasining ta’rifi kabi aniq belgilanmagan va o‘zgaruvchandir». Demak, davlat shakli haqida aniq ta’limotning yo‘qligi obyektiv tusga ega bo‘lib, bu holat davlat shaklining turli omillar ta’siri ostida doimo o‘zgarib turishi bilan ham bog‘liq. Masalan, boshqaruv shaklining bir ko‘rinishdan ikkinchisiga o‘tish hollari ko‘p kuzatilmoqda. RF, xususan prezidentlik respublikasi hisoblansada, unda boshqaruv shaklining boshqa ko‘rinishlariga xos bo‘lgan holatlar mavjud: hukumatni Prezident nazorat qilishi prezidentlik respublikasiga hos jihat bo‘lgani holda, parlamentning quyi palatasi hukumatga ishonchsizlik bildirishi mumkin, garchi bu holatda hukumat taqdirini Prezident hal etsa-da .

v) Tuzilish shakli - davlatning tuzilish shaklida milliy aspekt katta ahamiyatga ega, ko‘p millatli davlat sharoitida har bir millatning xususiyatlarini e’tiborga olish zarur . Ko‘p millatli davlatda davlat tuzilish shaklining maqbul ko‘rinishi bo‘lib, milliy davlat federatsiyasi hisoblanadi. Siyosiy-huquqiy (atama, hodisa) hisoblangan «millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash» huquqi mazmunida ham o‘zgarish bo‘lmoqda, masalan, hozirgi kunda «inson huquqlarining millat, xalq huquqidan ustuvorligi» prinsipi yoyilmoqda. Ayni paytda birontayam davlat Konstitutsiyasida federatsiya tarkibidan chiqish huquqi mustahkamlanmagan. Ko‘p millatli davlatlar davlat tuzilishida avtonomiya shaklini qo‘llaydilar. Avtonomiyaning: - milliy-hududiy - milliy-madaniy - ko‘rinishlari mavjud. Milliy-hududiy avtonomiya - o‘ziga xos milliy davlatlar shaklida bo‘lib, ular o‘z Konstitutsiyasi, qonunchiligi, hukumati, oliy sud organi, fuqaroligiga ega bo‘lishgan. Milliy-madaniy avtonomiya - bu alohida etnik guruhlarni maxsus maqomi tushunilib, u ko‘p millatli davlatda uchraydigan ziddiyatlarni hal etishning huquqiy shakli hisoblanadi. Milliy-madaniy avtonomiyaning g‘oyalari XX asr boshlarida Avstro-Vengriya uchun Avstriya sotsial-demokratlari liderlari Karl Renner, Otto Bauer va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. Davlatlararo hamkorlikning hozirgi zamon tashkiliy-huquqiy shakllari Davlatlararo integratsiyaning yangi shakllari vujudga kelmoqda, ular «uyushma, davlatlararo ittifoq, hamjamiyat» kabi atamalar bilan nomlanmoqda. Davlatlararo birlashma - davlatlararo shartnoma asosida barpo etilgan va qatnashuvchi davlatlarning iqtisodiy va siyosiy integratsiyasini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadigan davlatlar ittifoqidir.

Davlatlararo birlashmalarga misol qilib, quyidagilarni keltirish mumkin. 1. Millatlarning Britan hamdo‘stligi - 1946 yilgacha, hozirda esa Hamdo‘stlik deb nomlanadi; 2. Yevropa Ittifoqi - 1993 yilgacha - Yevropa Iqtisodiy hamjamiyati deb nomlanadi; 3. Yevropa Kengashi; 4. MDH:(1991 yil 10 dekabrda tashkil etilgan). 5. Belorussiya va Rossiya Ittifoq davlati - 1997 yilda shakllana boshlagan va b. Hozirgi zamon davlat boshqaruv shakli xususiyatlari Davlatning boshqaruv shakli deganda - davlat hokimiyati va boshqaruvining oliy va markaziy organlari, ularni tashkil topish tartibi va tuzilishi kompetensiyasi, bu organlarning o‘zaro munosabati, davlat oliy hokimiyat organlarini shakllantirishda aholining ishtiroki kabilar tushuniladi Muayyan jamiyatda davlat hokimiyati kim tomonidan va qay yo‘sinda amalga oshirilishi masalasi insoniyatni qadim zamondan qiziqtirib kelgan. O‘z zamonasining yirik mutafakkirlari Arastu va Platonlar qadimgi dunyoda davlat hokimiyatini tashkil topishi va amalga oshirilishining turli shakllarini o‘rganib, bu davlatlarda kim va qanday tarzda hukmronlik qilishiga, ya’ni boshqaruv shakllari mezoniga qarab ularni tasniflashga uringanlar. Avgustin, Gobbs, Monteskye, Lokk, Russo, Radihev va boshqalarning asarlarida davlat boshqaruv shakllari haqidagi bilimlarni umumlashtirishga va tizimlashtirishga harakat qilingan. XX asrga kelib markscha nazariya vakillari davlat boshqaruv shaklini davlat tipi, uning sinfiy tuzilishi, jamiyatning iqtisodiy bazisi bilan bog‘liqlikda qaraganlar. Davlat boshqaruv shakliga boshqa omillar ham ta’sir etadi: tarixiy an’analar, milliy ruhiyat, diniy ong, madaniy muhit, jamiyatning mafkuraviy va siyosiy darajasi, ekologiya va h.

Shunday qilib, davlat boshqaruv shakli - bu muayyan davlatda davlat hokimiyatini tashkil etish uslublari yig‘indisidir . Bu ta’rif kengroq bayon qilinsa, bu oliy hokimiyatni, uning oliy va markaziy organlarini tashkil etish, ularning strukturasi, kompetensisi, bu organlarning tashkil topish tartibi, bu organlar vakolatlarining muddatlari, xalqning bu ishlardagi ishtiroki darajasini anglatadi. Davlat boshqaruvining asosiy shakllari : monarxiya va respublika hisoblanadi. «Monarxiya» atamasi yunoncha bo‘lib, («monos» - yakka, «arxe» - hokimiyat), «yakkahokimlik», «yakkahukmronlik» ni anglatadi. Boshqaruv shakli sifatida monarxiyaga aniq yuridik xususiyatlar xos. Davlat monarx shaxsida namoyon bo‘ladi, tashqi va ichki siyosatda davlat boshlig‘i, xalq vakili, millatning «otasi», fuqarolarni davlatga birlashtiruvchi shaxs bo‘lib chiqadi. Monarxga hokimiyat to‘laligicha tegishlidir. Uning hokimiyati oliy va suveren hisoblanadi. U davlatda oliy hokimiyat timsolidir, qoida bo‘yicha uning hokimiyati din himoyasiga olinib, muqaddas sanalgan. Monarxiyaning belgilari: 1) monarx hokimiyati meros tariqasida avloddan avlodga o‘tgan; 2) hokimiyatning bir shaxs qo‘lidan boshqasiga o‘tishida xalqning ishtiroki talab qilinmaydi; 3) monarxning hokimiyat tepasida turishi muddatsiz va umrbod bo‘lgan; 4) u har qanday javobgarlikdan ozod bo‘lgan, ya’ni u o‘z boshqaruvining oqibatlari uchun biron yuridik yoki siyosiy javobgarlikka tortilishi mumkin bo‘lmagan. Monarxiyaning o‘zi ham ikki ko‘rinishda bo‘ladi: mutlaq (cheklanmagan) monarxiya va cheklangan monarxiya. Mutlaq monarxiyaning asosiy jihati shundaki, monarxning to‘la hokimiyatini hech bir davlat organi cheklay olmaydi, unga tazyiq va ta’sir eta olmaydi. Mutlaq monarxiyada monarx davlatning yagona, birdan-bir oliy hokimiyat organi hisoblanadi. U qonun chiqarish funksiyasini bajargan, chunki monarxning erki huquq va qonun manbai hisoblangan, ijro hokimiyati organlarini boshqargan,

odilsudovni nazorat qilgan, ya’ni qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatlari monarx qo‘lida to‘plangan. Masalan, XVII-XVIII asrlardagi Rossiya, 1789 yilgi revolyutsiyaga qadar bo‘lgan Fransiya. Biroq, mutlaq monarxiyalarning amal qilish muddatlari o‘zoqqa cho‘zilmagan, feodal tarqoqligiga muqobil-alternativ sifatida vujudga kelib, ma’lum vaqt o‘tishi bilan ular yo shaklan o‘zgargan yoki cheklangan monarxiyaga aylanganlar yoxud burjua revolyutsiyalari natijasida o‘z o‘rnini boshqaruvning boshqa shakliga bo‘shatib bergan (Avstriya, Rossiya, Polsha, Fransiya). Cheklangan monarxiyada monarx hokimiyati saylab qo‘yiladigan organ - parlament yoki maxsus huquqiy akt - Konstitutsiya bilan cheklangan bo‘ladi. Shu bilan birga ko‘pgina cheklangan monarxiya davlatlarida ham parlament, ham konstitutsiya vositasi bilan monarx hokimiyati cheklangan bo‘ladi. Cheklangan monarxiya ham ikkiga bo‘linadi: dualistik va parlamentlik monarxiyasi. Parlamentlik monarxiya davlatlari (hozirgi Angliya, Kanada, Belgiya, Norvegiya, Daniya, Niderlandiya, Shvetsiya) da qirol monarx vazifasini o‘tasada, mamlakatni to‘la ma’noda boshqara olmaydi. Davlat boshlig‘i - monarx tomonidan tayinlangan vazirlar parlamentning ishonch votumiga bog‘liq bo‘ladi, monarx ―keyinga qoldirish‖ - veto huquqiga hamda qonunda belgilangan holda parlamentni tarqatish huquqiga ega. Hukumat parlament tomonidan saylovlarda ko‘p ovoz olgan muayyan partiyalar vakillaridan iborat qilib shakllantiriladi. Eng ko‘p deputatlik mandatlariga ega bo‘lgan partiya rahbari hukumat boshlig‘i bo‘ladi. Qonun hujjatlari parlament tomonidan qabul qilinib, rasman monarx tomonidan imzolanadi. Qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyati sohalarida monarx hokimiyati ramziy ma’noga ega. Parlament hatto monarxning shaxsiy hayotini ham tartibga solib turadi (nikoh, saroy xizmati masalalarida). XXI asr bo‘sag‘asida ham monarxiya boshqaruv shakli o‘zining ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. 1975 yilda Ispaniya xalqi monarxiya o‘rnatilishi tarafdori bo‘lgan. Rossiya, Ruminiya, Ukrainada monarxiya tiklanishi ehtimoli haqida fikrlar aytildi. Bu davlatlarda monarxiyaning saqlanishi - an’anaga hurmat tarzidadir.

Ayni paytda, monarx sifatidagi davlat boshlig‘i - lavozimining saqlanishi - bu davlatlardagi barqarorlikning saqlanishi, ularning o‘z tarixiy o‘tmishlariga va o‘z davlatchiliklariga bo‘lgan hurmat va ehtiromlarini anglatadi. Ayni vaqtda shuni ta’kidlash lozimki, hozirgi zamon davlatlarida monarxiyaning mavjud bo‘lishi uchun kuchli tarixiy an’ana va xalqning bunga ruhiy jihatdan tayyor ekanligi muhim hisoblanadi. Dualistik monarxiya (o‘tmishda Prussiya, Avstriya, Italiya, Ruminiya, hozirda - Marokko, Iordaniya va b.) da butun ijro hokimiyati monarx qo‘lida to‘plangan bo‘ladi, u hukumatni shakllantiradi, vazirlarni tayinlaydi, almashtiradi, «veto» va parlamentni tarqatib yuborish huquqidan keng foydalanadi. Monarx cheklanmagan miqdorda farmonlar chiqarish huquqiga ega, bu farmonlarning kuchi qonunga teng, ba’zan esa undan yuqori bo‘ladi. Teokratik monarxiya - bunda monarx davlatni boshqarishdan tashqari, uni diniy jihatdan boshqarishni ham o‘z qo‘liga olgan bo‘ladi (masalan, Saudiya Arabistoni). Boshqarishning respublika shakli - bunda oliy hokimiyat -davlat hokimiyatining muayyan muddatga saylab qo‘yilgan organlarga tegishli bo‘lishini anglatadi. Boshqaruvning hozirgi zamon respublika shakli uchta turga bo‘linadi: a) parlamentlik respublikasi; б ) prezidentlik respublikasi; в ) aralash (yarim prezidentlik) respublikasi. Parlament respublikasida qat’iy belgilangan muddatga oliy vakillik qonun chiqaruvchi organ saylanadi. Parlamentga oliy davlat hokimiyati mansub bo‘ladi va faqat oliy qonun chiqaruvchi organ bo‘libgina qolmasdan, o‘z hokimiyatining vakillik xarakteriga asoslangan holda ijro hokimiyati organlarini tuzadi, ya’ni prezidentni saylaydi, hukumatni shakllantiradi. Bunday tuzilishdagi davlatda ijro hokimiyatining ahvoli parlament qaroriga bog‘liq bo‘ladi. Ijro hokimiyatining qonun chiqaruvchi hokimiyatga bog‘liqligi yana shunda ko‘rinadiki, parlament hukumat tarkibini belgilaydi, u qabul qiladigan qarorlarga ta’sir ko‘rsatadi, hukumat tarkibida o‘rin almashtirishlar, qayta joylashtirishlarni amalga oshiradi, hukumatni to‘la tartibda yoki uning bir qismini yoxud ba’zi a’zolarini iste’foga

chiqaradi. Ayni paytda parlamentning tarqatib yuborilishi yoki undagi siyosiy-partiyaviy ko‘pchilik va kamchilik o‘zaro nisbatining o‘zgarishi - bevosita, avtomatik ravishda partiyaviy ko‘pchilik prinsipi bo‘yicha shakllangan hukumatning iste’foga chiqishiga olib keladi. Agar parlamentda bir siyosiy partiya tomonidan aniq ko‘pchilik bo‘lmasa, koalitsion hukumat tuziladi. Parlament qo‘lida hokimiyatning to‘planib qolishi mamlakatdagi mavjud ko‘p partiyaviylik orqali muvozanat qilib turiladi, ya’ni parlamentda, hukumatda turli siyosiy partiyalar vakillari ishtirok etishadi, ular bir-birlarining faoliyatini tanqidiy tahlil eta borib, oxirida ma’lum bir muvozanatli qaror qabul qilishga kelishadilar, odatda bunday qarorlar, nisbatan ko‘pchilikning manfaatiga mos keladigan bo‘ladi. Shu bois, parlament respublikasining eng muhim sharti bo‘lib, rivojlangan ko‘p partiyalik tizimning mavjudligidir. Ijobiy tomoni: oliy hokimiyat shahobchalarining birligi, ya’ni ijro hokimiyati parlament tomonidan shakllantiriladi. Kamchiligi: hukumatning parlamentdagi kuchlar nisbatiga bog‘liqligi va shu bois uning nobarqarorligi, partiya tizimi uncha rivojlanmagan hollarda, parlament, hukumat tarkibiga hatto ekstremistik guruhlarning kirib qolishi mumkinligi ; - parlamentdagi oddiy ko‘pchilikning ustuvorlik holatini suiste’mol qilinish xavfi. Parlament respublikalarida prezidentning mavqei (holati) asosan formal-shakliy tusdadir, real hokimiyat hukumat boshlig‘i -premyer-ministrga mansubdir. Sof parlamentlik respublikalari hozirgi kunda ko‘p emas: GFR, Italiya, Hindiston. Prezidentlik respublikasi - bunda aholi faqat oliy vakillik qonun chiqaruvchi organinigina saylab qolmay, balki davlat boshlig‘i - Prezidentni ham saylaydi va u ayni paytda ijro hokimiyatining ham boshlig‘i hisoblanadi. Bunday respublikalarda Prezident parlament respublikasiga qaraganda kengroq huquqqa, mustaqillikka ega bo‘ladi . Prezident o‘z vakolatlarini suiste’mol qilishning oldini olish maqsadida, Konstitutsiyada ―o‘zaro bir-birini tiyib turish‖ muvozanatni saqlashga qaratilgan murakkab tadbiriy choralar mustahkamlanib qo‘yilgan. Bu Prezidentning «veto» huquqi, prezident impichmenti, ya’ni muddatidan oldin lavozimidan voz kechish va h.

Prezident respublikasida hokimiyat turlari bir-biridan mustaqildir, ijro hokimiyati parlament oldida javobgar bo‘lmaydi. Aralash (yarim prezidentlik) respublikasida ham prezidentlik, ham parlamentlik respublikasiga xos xususiyatlar uyg‘unlashgan holda, ayni paytda ularga umuman xos bo‘lmagan yangi jihatlar mavjudligi bilan tavsiflanadi. Chunonchi, hukumat va prezident o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuridik aloqaning yo‘qligi xarakterlidir. Bir qator davlatlarda xalq tomonidan saylangan prezident formal-yuridik ma’noda ijro hokimiyatiga rahbarlik qilmaydi, konstitutsiyaga ko‘ra, unga rahbarlik hukumatga yuklatilgan (RF), ammo Prezidentning hukumatni shakllantirishiga parlamentning quyi palatasi ishonch bildirishi konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yilishi mumkin. Aralash tip boshqaruvli respublikalarga (Fransiya, Portugaliya, Ruminiya, Turkiya, Finlyandiya, Xorvatiya, Yaman va b.) tegishli bo‘lgan belgilardan biri - bu prezidentning, parlament yoki uning quyi palatasini, ijro hokimiyati bilan yengib bo‘lmaydigan nizo paydo bo‘lib qolishi munosabati bilan, tarqatib yuborish huquqidir. Respublika shaklida aholining davlatni boshqarishda qatnashuvi eng ko‘p ta’minlanadi. Imperiya - murakkab ko‘p millatli davlat bo‘lib, u qo‘shni davlatlarni zabt etish va kuch bilan o‘z tarkibida ushlab turish yo‘li bilan paydo bo‘ladi va qudratli despotik davlatga aylanadi, masalan, JAR, o‘n yillar davomida o‘z tarkibida Namibiyani ushlab turgan. Boshqarishning respublika shakli to‘g‘risida so‘z yuritgan-da sovetcha tip respublikalari to‘g‘risida aytmaslikning iloji yo‘q. Ta’kidlash lozimki, boshqarishning bu shakli sotsialistik tip davlatlarining bir nechasigagina tegishli bo‘lsa-da, va ular hozirgi kunda xuddi «mutlaq monarxiya» kabi anaxronizmga aylanib qolsada, baribir ham ular davlatchilik tarixida o‘rin egallaydi, shu bois ularga hozirgi kun nuqtai nazaridan baho berishga muayyan zarurat mavjud . Bu boshqaruv shaklining muhim xususiyatlaridan biri - unda hokimiyatlar bo‘linishining yo‘qligidir. Bundan tashqari, vakillik organi bo‘lgan Sovetlar formal- shaklan butun, to‘la hokimiyatli bo‘lib, u sinfiy yoki boshqa nodemokratik prinsip

bo‘yicha saylanar edi. Sovetlar - davlat hokimiyatining vertikal bir-biriga bo‘ysunuvchi organlari yagona piramidasini tashkil etar va shu tarzda kompartiya rahbar organlarining butun hokimiyatliligini niqoblab ko‘rsatar edi. Partiyaviy-byurokratik rahbarlikning mavjudligi Sovetlar faoliyatining noprofessional xarakteri bilan belgilangan edi. Oddiy misol, Sovetlar deputatlari asosiy ish joylaridan deyarli ajralmagan holda faoliyat yurgizgan, shuningdek, Sovetlar vaqti-vaqti bilan majlisga chaqirilib turilgan, doimiy ishlashmagan. Siyosiy rejimning nodemokratik xarakterdaligi respublika davlat boshqaruv shaklining mazmunini, obro‘sini ko‘tarishga xizmat qila olmagan. Sotsialistik respublikaning uch shakli farqlanadi: Parij Kommunasi, Sovet respublikasi va xalq demokratik respublikasi, bularning asosida proletariat diktaturasi prinsipi yotgan. Qizig‘i shundaki, respublika to‘g‘risida gap ketganda, ba’zan bu shaklning amalda monarxiya shakli kabi mazmun kasb etgan hollariga tarix guvohlik beradi, chunki respublika shaklidagi totalitar tuzumda monarxiyaning belgilari paydo bo‘lgan: davlat rahbarining umrbod o‘zgarmasligi (masalan, Indoneziyada - Sukarno, Yugoslaviyada - I.B.Tito, JAR prezidenti Bokassoning imperator bo‘lganligi fakti va b.). Isroil - hokimiyatning o‘ziga xos tizimiga ega bo‘lgan parlament respublikasidir. 1996 yildan boshlab, bu mamlakat jahondagi yagona davlat bo‘lib, unda Prezident parlament (Knisset) tomonidan, premyer-ministr - bevosita fuqarolar tomonidan saylanadi. Isroil alohida huquqiy akt sifatidagi Konstitutsiyaga ega emas. Qisqasi, hayot, ijtimoiy va demokratik rivojlanish davlat boshqaruv shaklining ayrim jihatlarini sinovdan o‘tkazib, muayyan xulosa berishi tabiiydir . Hozirgi zamon ko‘p millatli davlatlari sharoitida davlat tuzilishi shakllari muammolari Davlatning tuzilish shakli deganda davlat hokimiyatining ma’muriy-hududiy tashkil etilishini, davlat bilan uning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi, davlatning alohida bo‘laklari o‘rtasidagi, markaziy va mahalliy organlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat xarakterini

tushunamiz. Davlatning tuzilish shakli faqat ommaviy hokimiyat bilan bog‘liq bo‘libgina qolmay, balki davlatning yana bir muhim xususiyati, ya’ni aholining hududiy tashkil etilishi bilan ham bog‘liqdir. Garchi davlatning tuzilish shakli ko‘rinishidan mavhum narsaga o‘xshasa-da, aslida u fuqarolarning huquq va burchlari hajmiga bevosita bog‘liqdir. Chunonchi o‘z vaqtida va to‘g‘ri hal etilgan davlat tuzilishi masalasi davlatning barqarorligini, uning samarali ahamiyatini ma’lum darajada ta’minlaydi, yoki aksincha, davlatning xarakteri va vazifalariga mos bo‘lmagan tuzilish shakli davlatning tarqalib ketishiga olib kelishi mumkin. Ma’lumki, har qanday davlat muayyan chegaralangan hududda joylashgan va o‘z faoliyatini, turli funksiyalarini amalga oshirish uchun, markazdan turib boshqarishni yengillashtirish maqsadida o‘z hududini muayyan bo‘laklarga bo‘lib, ularda mahalliy o‘z organlarini ta’sis etishga majbur bo‘ladi. Shu asnoda markaziy va mahalliy organlar o‘rtasida vakolatni bo‘lishga to‘g‘ri keladi, ikkinchi tomondan davlat aholisi ko‘p millatli bo‘lishi mumkin, chunki har bir xalq, millatning o‘z an’analari, davlatchiligining tarixiy tajribasi mavjud, madaniy, til va boshqa ma’naviy ehtiyojlarga ega. Bundan tashqari, subyektiv, tasodifiy omillar ham rol o‘ynashi mumkin (o‘zlashtirib olish, mustamlakachilik ta’siri, siyosiy manfaatlar va b.) Davlat tuzilishining asosan ikki shakli mavjud: unitar va federativ . Unitar (yagona, lotincha «unus» - bitta, fransuzcha «unitaire» -yagona, yaxlit) davlat oddiy tuzilishga ega yaxlit davlat bo‘lib, to‘la siyosiy birligi bilan farqlanadi, u vertikal bo‘ysunish bo‘yicha qurilgan davlat hokimiyatining yagona organlariga ega. Unitar davlatlarning aksariyati muayyan ma’muriy-hududiy bo‘linishga ega: tumanlar, viloyatlar, kantonlar. Biroq bu ma’muriy tuzilmalar mustaqil bo‘lmay, markaziy hokimiyat organlariga bo‘ysunadi, unitar davlat bo‘linmasdir. Ayni paytda, unitar davlat tarkibida, agar u ko‘p millatli bo‘lsa, alohida ma’muriy- hududiy bo‘linmalar - avtonomiya (mustaqil muxtoriyat) larni tashkil etish mumkin. Avtonomiya (grekcha «autonomia» - o‘zim - qonun) - davlatning shunday bir bo‘lagiki, u o‘z ichki masalalarini o‘zi yechish huquqiga ega, u bir davlat tarkibida yashovchi xalqlarning soni va rivojlanishidagi notekislik natijasida vujudga kelgan.

Avtonomiya unitar davlatdan tashqari federativ davlat tarkibida ham tuzilishi mumkin (masalan, Italiyada - avtonom viloyatlar, RFda - avtonomiyalar: okruglar, viloyatlar, o‘lkalar). Avtonom tuzilmalarda o‘zini o‘zi boshqarish huquqi boshqa aholiga qaraganda kengroq bo‘ladi. Biroq, avtonomiyalar mustaqilligi markaziy hokimiyat belgilagan doiradagina yo‘l qo‘yiladi. Unitar davlatdagi avtonomiyada vakolat markazdan quyiga berilsa, federatsiyada, aksincha, subyektlardan federatsiyaga beriladi va federatsiya subyektlari teng huquqlidir. Unitar davlatlar:Buyuk Britaniya, Vengriya, Vyetnam Sotsialistik Respublikasi, Gretsiya, Gruziya, Daniya, Dominikan respublikasi, Misr arab respublikasi, Isroil, Indoneziya, Iordaniya, Iroq, Eron, Irlandiya, Islandiya, Ispaniya, Italiya, Yyemen, Qozog‘iston, XXR, Kolumbiya, KNDR, Koreya Respublikasi, Kosta-Rika, Kuba, Livan, Liviya, Lyusemburg, Makedoniya, Malta, Marokko, Mongoliya, Myanma, Niderlandiya, Yangi Zelandiya va b. Janubiy Afrika respublikasi - federalizm elementlariga ega unitar davlatdir, 9ta provinsiyasi keng vakolatlarga ega, shu jumladan, qonun chiqarish avtonomiyasiga ham. Federativ davlat (lotincha «federatio» - ittifoq, birlashish) -murakkab tuzilma bo‘lib, u o‘z tarkibida ma’muriy-hududiy yoki milliy tuzilmalarga - federatsiya a’zolari (subyektlari)ga ega bo‘ladi va ular muayyan darajada mustaqillikka ega bo‘ladilar (AQShda - shtatlar, GFRda - yerlar, Shveytsariyada -kantonlar). Federatsiyada butun federatsiya uchun umumiy bo‘lgan oliy hokimiyat va boshqaruv organi tuziladi, ayni paytda federatsiya subyektlarida ham o‘z oliy hokimiyat va boshqaruv organi saqlanadi, ba’zan o‘z qonunchiligi, soliqlar tizimi, sud organlariga ham ega bo‘lishi mumkin. Federatsiya a’zolarining manfaatini ifoda etish uchun umumdavlat miqyosida ikki palatali parlament tuziladi (AQSH, Shveytsariya, RF ). Unitar davlat ko‘p millatli, federativ davlat esa asosan yakka millatli ham bo‘lishi mumkin, masalan, Bolgariya - ko‘p millatli unitar davlat, AQSH esa, bir millatli federativ davlat.

Bu ikki davlat tuzilishi shakli o‘rtasidagi asosiy farq -hududlarining bo‘linish shakli va davlat hokimiyati organlarini tashkil etish tizimidadir. Ayni paytda aholining milliy tarkibi davlat tuzilishi shakliga ta’sir etmay qolmaydi, shu bois federativ davlatlarni ma’muriy federatsiya (AqSH, GFR, Meksika, Braziliya va b.) va milliy federatsiya (YUSFSR, CHSFR, SSSR, RF va b.) ga bo‘lish mumkin. Ma’muriy federatsiyada hududlarning bo‘linishi asosiga obyektiv mezonlar: joylarning relyefi, tuzilishi, iqlimiy sharoitlar, foydali qazilmalarning joylashuvi, aholi zichligi, mavjud xo‘jalik-iqtisodiy aloqalar, tarixiy an’analar va b. Qo‘yiladi. Milliy federatsiyada esa, hududiy bo‘linishga asos qilib, subyektiv omil bo‘lgan aholining milliy tarkibi olingan. Shu sababli milliy federatsiyalar davlat tuzilishining mustaqil shakliga aylana olmadi, Yugoslaviya, Chexoslovakiya, SSSR federatsiyalari taqdiri bunga misoldir, ayni paytda RFda ham federal hokimiyat bilan subyektlar o‘rtasidagi munosabat (masalan, Checheniston bilan) unchalik barqaror emasligi ayon. Konstitutsiyalar dunyodagi barcha federatsiyalarning huquqiy asosi hisoblanadi, unga o‘zgartirish kiritish federal organlarning vakolatiga taalluqlidir. Ba’zan federatsiya va uning subyektlari o‘rtasidagi munosabat shartnoma asosida ham qurilishi mumkin, ya’ni shartnomali federatsiyalar. RF aralash, ya’ni konstitutsion-shartnomali federatsiya hisoblanadi. Federativ tuzilish quyidagi asoslarda tuziladi : 1) ikki yoki undan ko‘p mustaqil shakllangan davlatlarning mavjudligi; 2) birlashmoqchi bo‘lgan davlatlarning nisbatan uncha katta bo‘lmasligi, chunki birlashgach, yagona davlat sifatida mavjud bo‘la olishi kerak ham hayotiy, ham siyosiy jihatdan; 3) birlashayotgan davlatlar haqiqatan ham bir-biriga aniq muhtoj bo‘lishi - ham strategik, ham iqtisodiy jihatdan; 4) xalqning bu narsaga tayyor bo‘lishlik xususiyati, ya’ni majburiyatlarni bajarishga tayyorgarlik, «buyuklik» maniyasining yo‘qligi va b. Malayziya - 13ta shtat va 2ta federal territoriya(Kuala-Lumpur va Labuan oroli); Meksika - 31ta shtat va 1ta poytaxt federal okrugi; Nigeriya - 30ta shtat va Abudja federal poytaxt hududi; Pokiston -4ta provinsiya va Islomobod federal poytaxt okrugi; RF - 88 ta

teng huquqli subyekti: 21ta respublika, 5ta o‘lka, 49ta viloyat, federal ahamiyatidagi 2ta shahar, 1ta avtonom viloyat, 10ta avtonom okrug; AQSH - 50ta shtat va Kolumbiya federal okrugi; Tanzaniya - 2ta subyekti bor: mamlakatning materik qismi - Tanganika va orol qismi - Zanjibar; Shveytsariya - 23ta kanton va 3ta yarim kanton; Efiopiya federativ demokratik respublikasi - 9ta shtat; Yugoslaviya Ittifoq respublikasi - Serbiya va Chernogoriyalardan iborat. Konfederatsiya - bu suveren davlatlarning iqtisodiy, siyosiy va harbiy vazifalarni birgalikda yechish uchun tuzilgan ittifoqidir (lotincha «konfederatsio» - hamjamiyat). Konfederatsiya federatsiyadan farq qilib, u muayyan, cheklangan maqsadlarga erishish uchun muayyan tarixiy davr doirasida tuziladi. Konfederatsiyani tuzgan davlatlar suveren bo‘lib qolaveradi, xalqaro munosabatlar subyekti bo‘laveradi, o‘z fuqaroligini, hokimiyat organlari va boshqaruv tizimlarini, sudlov tizimini saqlab qoladi. Ta’kidlash lozimki, konfederatsiya kam uchraydigan va uncha barqaror bo‘lmagan tuzilma, shu bois ko‘zlangan maqsadlarga erishgach, tarqalib ketadi (masalan, Misr va Siriya arab-isroil nizosi vaqtida Birlashgan Arab Respublikasini tuzgan edilar, u Yaqin Sharqda ahvol normallashgach, tarqalib ketgan) yoki ba’zan federativ davlatga aylangan, masalan, Shveytsariya federatsiyasi 1848 yilgacha konfederatsiya shaklida mavjud bo‘lgan. Konfederatsiya doirasida qabul qilingan aktlar, a’zolarning oliy hokimiyat organi tomonidan ma’qullanishi lozim. Konfederatsiya a’zolari o‘zlarining mustaqil daromad manbalariga ega bo‘lib, ularning ma’lum qismini konfederatsiya budjetiga o‘tkazishadi. Armiya ham a’zo davlatlar harbiy qismlaridan iborat bo‘lib, u umumiy qo‘mondonlik ixtiyoriga umumiy qarorga ko‘ra jo‘natiladi. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi - MDHni ham o‘ziga xos konfederatsiya shakli degan fikrlar ilmiy adabiyotda uchrab turmoqda, chunki u bir payt yagona bo‘lgan davlat - SSSRning tarqalib ketishi natijasida paydo bo‘ladi, shu bois unda iqtisodiy, siyosiy, harbiy maqsadlar bilan bir qatorda, ushbu davlatlar xalqi o‘rtasida tarixiy, etnik, madaniy birlikni mustahkamlash, uni yo‘qotmaslik kabi vazifalar turibdi. Bunday birlik bu ittifoqning tezda to‘laqonli bo‘lishiga xizmat qilmog‘i lozim edi, ammo amalda u hali shakllanish bosqichini o‘tmoqda.

Keyingi paytlarda qit’aning 25 davlatini birlashtirgan Yevropa Ittifoqi konfederativ birlashuvga misol bo‘la oladi, degan fikr ilmiy adabiyotlarda uchrab turibdi. Fikrimizcha, bu masala munozarali bo‘lib, u keng ilmiy jamoatchilikning e’tirofiga muhtoj. Hozirgi zamon davlati siyosiy rejimi va uning ko‘rinishlari. Totalitarizm. Davlatlar u yoki bu tarixiy tipga tegishliligi, shuningdek, muayyan davlat boshqaruv shakli va davlat tuzilish shakliga ega bo‘lishlaridan tashqari bir-birlaridan o‘z siyosiy rejimlari bilan ham farqlanadilar . Siyosiy rejim (davlat rejimi) deganda hokimiyat tepasida turgan guruhlar, sinf yoki qatlamlarning davlat hokimiyatini amalga oshirish uslublari yig‘indisi tushuniladi. Siyosiy (davlat) rejim davlat shaklining eng harakatchan (dinamik) qismi bo‘lib, u atrofdagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy muhitda sodir bo‘ladigan eng muhim jarayonlar va o‘zgarishlarga, xususan, ijtimoiy-siyosiy kuchlar nisbatiga sezgirlik bilan e’tibor beradi. Ta’kidlash joizki, ilmiy adabiyotda siyosiy rejimning tor va keng ma’nodagi talqini mavjud. Tor ma’noda u davlat rahbarligining usul va vositalari yig‘indisi deb deb tushunilsa, keng ma’noda esa, u - shaxsning demokratik huquq va siyosiy erkinligining kafolatlanganlik darajasini, rasmiy konstitutsiyaviy va huquqiy shakllarning siyosiy amaliyotga muvofiq kelish darajasi, hokimiyat tuzilmalarining davlat va ijtimoiy hayotning huquqiy asoslariga nisbatan bo‘lgan munosabatini anglatadi. Siyosiy (davlat) rejimi - bu davlat hokimiyatining amalga oshirishda hokimiyat subyektlari tomonidan qo‘llaniladigan usul va vositalar majmuidir. Davlat rejimi ham boshqarish va tuzilish shakli kabi bevosita hokimiyat bilan aloqadir, biroq bu bog‘liqlik o‘ziga xosdir. Siyosiy rejim to‘g‘ridan to‘g‘ri davlat organlari tizimi, yoki davlatning hududiy bo‘linmalari bilan bevosita bog‘liq

bo‘lmay, balki, umuman, davlatning amal qilishi, hokimiyatning tashkiliy-rasmiy ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi . Siyosiy rejimning tushunchasi to‘g‘risida yurist-olimlar orasida fikrlar xilma- xilligi mavjud. Yuqoridagi ta’rif keng tarqalgani hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda siyosiy rejimni «davlat hokimiyatning tashkil etilish shakli, ifodasi bo‘lib, u jamiyatdagi demokratiyaning (xarakteri) va siyosiy erkinlikning xarakteri va holatida, ahvolida ifodalanadigan» kategoriya sifatida ham tushunish mavjud (V.S.Petrov). Yana bir yondashuvga ko‘ra, siyosiy rejim davlat xokimiyatini amalga oshirishning usul va vositalari yig‘indisi bo‘lib, ular orqali davlat hokimiyati o‘zining mavjudligini va faoliyatini legitimlashtiradi. Legitimlash deganda, hokimiyat mohiyatining xalqning adolat to‘g‘risidagi tasavvurlariga mos kelishi tushuniladi. Siyosiy rejimni butunlay boshqacha tushunuvchi yondashuvlar ham mavjud: M.Orniu (Osnovo‘ publichnogo prava. M, 1929) siyosiy rejimni hokimiyatning davlatiy va nodavlatiy holati sifatida tavsiflaydi. U ma’muriy va konstitutsiyaviy rejimlarni ham ajratadi, qisqasi u siyosiy rejim tushunchasini davlat tuzumi bilan, konstitutsiyaviy rejimni ijtimoiy tuzum bilan cheklashtiradi. Siyosiy rejim davlat shaklining eng dinamik, harakatchan tarkibiy qismi bo‘lib, u jamiyatdagi o‘zgarishlarga juda sezuvchandir. Davlat rejimini anlamasdan turib, davlatning mohiyat va mazmunini anglash qiyin. (Masalan, nima uchun monarxiya boshqaruvi bo‘lsada, ba’zi davlatlarda demokratiya kuchliroq, ba’zi respublika shaklidagi davlatlarda esa aksincha va h.k.). Davlat rejimi o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmasdan, balki qator obyektiv va subyektiv faktorlar ta’siri ostida tarkib topadi. Siyosiy rejim mohiyatini anglashda davlat hokimiyatining aholi bilan o‘zaro ta’siri qanday yo‘llar va usullar bilan amalga oshirilishi, siyosiy sohada ijtimoiy qatlamlarning haqiqiy munosabati qanday namoyon bo‘ladi, turli jamoat tashkilotlarining siyosiy mavqei qanday, aholini boshqarish bo‘yicha davlat organlari aslida qanday rol o‘ynaydilar kabi savollarga javob topish mumkin .

Siyosiy rejimlarning xilma-xil ko‘rinishlari mavjud. Muayyan siyosiy rejimning shakllanishiga juda ko‘p omillar, chunonchi, davlat mohiyati va shakli, qonunchilik xarakteri, davlat organlarining real vakolatlari va ular faoliyatining huquqiy shakli, ijtimoiy- siyosiy kuchlar nisbati, hayot darajasi va standartlari, iqtisodiy ahvol, sinflararo munosabat, mamlakatning tarixiy an’analari, ijtimoiy-siyosiy muhit, xalqaro ahvol ta’sir o‘tkazadi. Muayyan siyosiy rejimning shakllanishiga ta’sir etuvchi obyektiv omillar quyidagilardir: 2) 1) iqtisodning xarakteri: uning markazlashuvi yoki nomarkazlashuvi, rejalashtirilganligi yoki bozor iqtisodiyotining amal qilishi; 3) jamiyatning rivojlanish darajasi; 4) jamiyatning umumiy, siyosiy va huquqiy madaniyati; 5) davlat tipi va shakli; 6) jamiyatda ijtimoiy-sinfiy kuchlar nisbati; 7) tarixiy, milliy, diniy va madaniy an’analar; 8) jamiyat tepasida turgan siyosiy elitaning xususiyati. Siyosiy rejimga ta’sir etuvchi subyektiv omillar: - xalq ruhi va irodasi Xalq siyosiy rejimga o‘zining sust, zaif, befarq munosabati bilan salbiy hamda faol, maqsadga yo‘naltirilgan munosabati bilan ijobiy ta’sir etishi mumkin. Siyosiy rejimning tarkibiy qismi sifatidagi davlat rejimini tavsiflovchi jihatlar quyidagilardir: 1.Davlat hokimiyati organlarini shakllantirish usuli va tartibi; 2.Davlat organlari o‘rtasida vakolatlar taqsimoti tartibi va o‘zaro munosabati; 3.Fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlanganlik darajasi; 4. Huquqning jamiyat va davlat ishlarini hal etishdagi roli; 5.Davlat mexanizmida armiya, politsiya, razvedka va boshqa maxsus xizmatlarning o‘rni; 6.Fuqarolar va ular birlashmalarining jamiyat va davlatni boshqarishda real ishtiroki;

7.Jamiyatda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni hal etishning asosiy vositalari. Turli tarixiy davrlarda turlicha rejimlar shakllangan, masalan, quldorchilik tuzumiga despotik, teokratik monarxiya, aristokratik oligarxiya, quldorlik demokratiyasi rejimlari mansub bo‘lgan bo‘lsa, feodalizm davrida mutlaq, «feodal demokratiya-si»ning o‘ziga xos rejimlari: klerikal-feodal, harbiy-politsiya, «ma’rifatli absolyutizm» rejimlari bo‘lgan, kapitalistik tuzumda esa liberal, burjua- demokratik yoki konstitutsion, bonapartcha, harbiy-politsiya, fashistik, shuningdek, «fashistsimon», masalan, korporativ yoki irqchi-millatchi, yana diktator-monopol, qo‘g‘irchoq, ba’zi islom davlatlarida klerikal-fundamental siyosiy rejimlar amal qilgan. Siyosiy rejimlarning turlichaligiga qaramay ularni ikki katta guruhga bo‘lish mumkin: - demokratik siyosiy rejim; - g‘ayridemokratik siyosiy rejim. Demokratik siyosiy rejim - bu davlat hokimiyatini ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi va ozchilikning qonuniy manfaatlari hamda huquqlarini hurmat qilish asosida amalga oshirish uslublari yig‘indisidir. qadimgi demokratiya siyosiy rejimi quldorlarga keng huquq va erkinliklar bergan, qullarni esa barcha huquqlardan mahrum etgan. Bunday rejim aristokratik rejim deb nomlangan. Bunga yaqin turgan siyosiy rejim bu oligarxiya (ozchilik hokimiyati) - bir guruh ekspluatatorlar hukmronligidir. Uning bir turi bo‘lgan moliyaviy oligarxiyada aristokratik rejimdan farq qilib, hokimiyat meros tariqasida o‘tmay, balki eng boy odamlar hokimiyati bo‘lgan. Jamiyat rivojlana borgan sari bu siyosiy rejimlar ularga nisbatan demokratik bo‘lgan rejimlar bilan almashgan. «Demokratiya» so‘zi ―xalq hokimiyati‖ degan ma’noni anglatadi -unda hokimiyat xalq tomonidan saylab qo‘yilgan kollegial organ tomonidan amalga oshiriladi. Ayni paytda demokratik siyosiy rejim turli davlatlarda har xil bo‘ladi, bu aholining saylab qo‘yiladigan organda vakilligi darajasi, xalqning davlat ahamiyatiga

molik qarorlar qabul qilinishida bevosita ta’siri imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Shu bois bevosita va vakillik demokratiyalari farqlanadi. Bevosita demokratiyada aholining davlat va jamoat hayotiga oid masalalarni hal etishda referendum, manifestatsiya, zabastovka, mitinglar yo‘li bilan qatnashishi tushuniladi. Vakillik demokratiyasida esa, xalq o‘zi shakllantirgan davlat organiga - parlament, prezident, ta’sis majlislariga o‘ziga tegishli hokimiyatning ma’lum qismini beradi. Demokratik davlat mana shu bevosita va vakillik demokratiyasini qo‘shib olib borilishiga asoslanib quriladi . Fayridemokratik siyosiy davlat rejimi - bu davlat hoki-miyatini ko‘pchilik yoki ozchilikning ham fikrini hisobga olmasdan o‘zboshimchalik asosida amalga oshirish uslublari yig‘indisidir. Ayni bir siyosiy rejim davlat turli boshqaruv shakllarida mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan, boshqaruv shakliga ko‘ra Angliya -cheklangan monarxiya, Germaniya va Italiya - parlament respublika-lari, AQSH - prezidentlik respublikasi, Fransiya - aralash respublika, biroq bu mamlakatlarda burjua demokratiyasi rejimi mavjud, va aksincha, davlat boshqaruv shakli bir xil bo‘lgan mamlakatlarda siyosiy rejim turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, boshqaruvning parlamentlik respublika shakli joriy qilingan ko‘pchilik mamlakatlarda davlat rejimlari turlicha: demokratiyadan to fashistik rejimgacha. Demak, siyosiy (davlat) rejim davlat shakli kabi yetarli darajada mustaqil namoyon bo‘ladi. Uning yordamida hukmron sinflar davlat boshqaruvi va tuzilishining formal asoslarini bo‘zmay, davlat shaklini mamlakatdagi o‘zgaruvchan siyosiy vaziyatga moslashtirishlari mumkin. Davlat rejimi mamlakatdagi vaziyatga eng beriluvchan barometrdir. U o‘zining mohiyatini o‘zgartirmasdan turib, davlatning u yoki bu rivojlanish bosqichida turli jihatlari bilan namoyon bo‘ladi va doimiy tarzda davlat tuzilishiga, boshqaruv shakliga, davlat apparatining tuzilmasiga ta’sir ko‘rsatadi. Davlat siyosiy rejimiga xos bo‘lgan qonuniyat shundan iboratki, jamiyatda umumiy yoki xususiy manfaatlarning muayyan nisbati davlat rejimining o‘zgarishiga olib keladi va, aksincha davlat shaklining o‘zgarishi siyosiy rejimni o‘zgarishiga olib keladi. Demokratik siyosiy rejimning xususiyatlari :

fuqarolar ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy huquqlarining e’lon qilinishi va amalga oshirilishi; bir qator, shu jumladan, muxolifatchi partiyalarning mavjudligi; davlat hokimiyati markaziy va mahalliy organlarining almashinib turishi va saylab qo‘yilishi; konstitutsiyaviylik va qonuniylik prinipining rasmiy tan olinishi; hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi; vakillik va bevosita demokratiya institutlarining mavjudligi; 7) demokratik qonunchilikning mavjudligi . Tarixda demokratik rejimlarning turli shakllari mavjud bo‘lgan. Demokratik siyosiy rejimning bir ko‘rinishi - bu sotsial demokratik rejimdir . U jamiyatda hali o‘rta sinf uzil-kesil shakllanmagan davlatlar uchun xos. Bu rejimning xususiyatlari: а) siyosiy sohada: - keng siyosiy demokratiya; - davlat hokimiyatini amalga oshirishning demokratik va huquqiy metodlari; - shoshma-shosharliksiz amalga oshiriladigan islohotlar; - jamiyat rivojlanishining evolyutsion yo‘li. б ) ijtimoiy-iqtisodiy sohada : ko‘p ukladli iqtisodiyot; kichik va o‘rta biznesni rag‘batlantirish; progressiv soliqqa tortish tizimi; ijtimoiy yo‘nltirilgan bozor; ijtimoiy dasturlar mavjudligi. Hozirgi kunda eng keng tarqalgan demokratik rejim -parlament demokratiyasi hisoblanadi, bunda butun xalq tomonidan umumiy, teng saylov huquqi orqali saylanadigan parlamentga hokimiyat beriladi.

Parlament demokratiyasining ko‘rinishlaridan biri - liberal demokratik rejim bo‘lib, uning asosiy xususiyatlari - xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, davlatning fuqarolar shaxsiy hayotiga aralashuvni cheklash, fuqarolik jamiyatini shakllantirish hisoblanadi. Fayridemokratik rejim - davlat hokimiyatining yakka shaxs qo‘lida (dikatator) yoki bir guruh shaxslar (xunta) qo‘lida to‘planishiga asoslanadi. Bunday rejimlar avtokratik (yunoncha «autokratus» - o‘z hokimiyati) yoki avtoritar (lot. «autoritas» - shaxsiy hokimiyat) shakllarida bo‘lishi mumkin. Despotiya (yunoncha - cheklanmagan hokimiyat) rejimi - bu mutlaq monarxiya davlatlari uchun xos bo‘lib, u bir shaxs tomonidan amalga oshirilgan va aholini qo‘rquvda ushlab turishga asoslangan. O‘rta Yer dengizi, Yaqin Sharq, Afrika va Janubiy Amerika davlatlarida, ya’ni Osiyocha paydo bo‘lgan davlatlarda uchragan. Tiraniyaning despotiyadan farqi: hokimiyat istilo, zo‘rlik orqali yoki qonuniy hokimiyatni ag‘darish orqali o‘rnatilib, o‘zboshimchalik, qo‘rqitishga asoslanadi (qadimgi Yunoniston polislarida, o‘rta asr shahar-davlatlarida). Nodemokratik siyosiy rejim xususiyatlari: 1) fuqarolar huquq va erkinliklarining bekor qilinishi yoki ancha cheklanishi; 2) muxolifatchi va boshqa partiyalar faoliyatining taqiqlanishi; 3) saylab qo‘yiladigan davlat orga nlari mavqeining cheklanganligi (pastligi); 4) ijro organlarining kuchayishi; 5) davlat boshlig‘i yoki hukumat boshlig‘i qo‘lida juda katta vakolatlarning to‘planishi; 6) parlament va boshqa davlat hokimiyati organlarining oddiy formal institutlar holatiga olib kelib qo‘yilishi. Totalitar rejim bu XX asr hodisasi bo‘lib, u avtoritar rejimning eng qo‘pol shakli hisoblanadi. «Totalitarizm» atamasi lotincha «totalis» - ―yaxlit‖, ―butunlay‖, ―to‘la‖ ma’nolarini anglatadi. Uni siyosiy muomalaga birinchi marta Benito Mussolini 1923 yili kiritgan.

Totalitarizm nazariyasi XX asrning 40-50-yillarida shakllangan, asosiy xususiyati - fuqarolar hayotiga aralashuvning juda keng ko‘lam kasb etishi bo‘lib, u hayotning hamma sohalariga kirib boradi, hamma narsani nazorat qiladi. Uning xususiyatlari: - hokimiyat monizmi (plyuralizmning yo‘qligi); - totalitar haqiqatga bo‘lgan monopol huquq; - kollektiv-mexanistik dunyoqarash (davlat-mashina, inson-vint); - ijtimoiy hayotning mafkuralashganligi (davlat miqyosida yagona mafkuraning joriy etilishi); - - har qanday boshqa fikrga o‘ta toqatsizlik, har qanday boshqa mafkuraning man etilishi; - axborot tarqatishga monopol davlat huquqi; - OAV ustidan to‘liq kontrol; - fuqarolik jamiyatining tugatilishi, xususiy hayotning yo‘qligi; - insonning o‘ziga xosligini yo‘qotuvchi tenglashtirish prinsipi; - o‘z aholisiga nisbatan ommaviy terror; - huquq, Konstitutsiya bilan niqoblanish; - davlat apparatining partiya tomonidan egallanishi; - butun hokimiyatning yagona partiya apparatiga mansubligi; -hokimiyatning qattiq markazlashganligi dohiyga sig‘inish. Totalitarizmning asosiy ko‘rinishlari: - kommunistik totalitarizm (sobiq SSSRda XX asr 20- yillarining oxirida shakllanib, to 50 yilgacha davom etgan); - fashizm (birinchi marta 1922 yilda Italiyada o‘rnatilgan); - natsional-sotsializm (1933 yili Germaniyada). Nodemokratik siyosiy rejimning eng xavfli ko‘rinishi fashizmdir. Demokratik uslublar bilan boshqara olmagan hokimiyat zo‘rlik usuliga o‘tadi. Fashistik rejim xususiyatlari:

- boshqaruvning repressiv usullari, inson huquqlarini himoya qilish borasida ijtimoiy va siyosiy demagogiyaning uyg‘unlashuvi; -OAV orqali singdirilgan antisemitizm va boshqacha fikrlovchilarni ta’qib qilish; -xalqqa qarshi siyosatni «xalq haqida g‘amxo‘rlik» shiorlari bilan xaspo‘shlash; -fashistik yo‘lboshchilar siyosatiga qo‘shilmaganlarni doimiy ravishda davlat darajasida ovlash; -hukmdor elitaning armiya, politsiya va boshqa repressiv organlarga tayanishi; -dohiyning ulkan hokimiyatga egaligi (fyurer, duche va h.); -ijro hokimiyatining qonun chiqaruvchi hokimiyatdan mutlaq ustunligi, diktaturasi; -parlament tuzilmalarining «falajligi» va siyosiy ta’sirining yo‘qolishi; -vakillik hokimiyatining siyosatbozlar hokimiyati bilan almashinuvi; -parlamentning o‘z vakolati - qonun ijod etishdan mahrum etilishi (Germaniyada 1933 yil 24 martdagi «Xalq va davlatning halokatli holatini tugatish to‘g‘risida» gi qonunga ko‘ra qonun chiqarish vakolati hukumatga berilgan. Bu qonunlar Konstitutsiyaga mos kelmasligi ham mumkin bo‘lgan, xalqaro shartnomalar parlament ratifikatsiyasiga muhtoj bo‘lmagan). Avtoritar rejim : Kongo, Malayziya, Peru, Siriya, Tanzaniya (ba’zi demokratik tendensiyalari bor), Iordaniya, Iroq, Yaman. Liberal rejim : Meksika (demokratiya va byurokratik avtoritarizm elementlari bilan), Shri-Lanka. Nobarqaror siyosiy rejim : Pokistonda cheklangan islom demokratiyasi harbiy diktatura bilan davriy ravishda almashib turadi. Eronda krelikal-avtoritar rejim , Konstitutsiya va 1981 yilgi qonunga ko‘ra siyosiy partiyalar va noislom tashkilotlar faoliyati ta’qiqlangan. Koreya XDRda siyosiy rejim xususiyati mamlakat dohiysi Kim Ir Sen (1918- 1944) va uning rasmiy merosxo‘ri Kim Chen Ir shaxsiga sig‘inishda ko‘rinadi. 6. Hozirgi zamon davlati funksiyalari xususiyatlari

Davlatning funksiyalari mohiyatini chuqurroq tushunish uchun davlat va fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi munosabatni, aniqrog‘i davlatning fuqarolik jamiyati ishlariga ta’sir etishi doirasini tahlil etish maqsadga muvofiq. Davlat ommaviy-siyosiy institut sifatida fuqarolik jamiyatiga nisbatan boshqaruvchi tizim sifatida o‘zini namoyon etadi. Fuqarolik jamiyati o‘zini-o‘zi boshqaradigan tizim bo‘lib, u davlatning ta’sir etish darajasini ham o‘zi belgilaydi. Fuqarolik jamiyatining o‘zini o‘zi tartibga solishning asosiy mexanizmlari sirasiga erkin bozor (iqtisodiy mexanizm), siyosiy erkinlik va mustaqil odil sudlovdan bemalol foydalanish (yuridik mexanizm) kiradi. Davlatning funksiyalari bu uning o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarini amalga oshirish yuzasidan faoliyatining asosiy yo‘nalishlari. Ilmiy adabiyotda «davlatning bosh(general) funksiyasi» atamasidan foydalaniladi. Davlatning bosh funksiyasi - uning jamiyatga, fuqarolik jamiyatiga nisbatan tutgan o‘rnini belgilab beradi. Libertar nazariyaga muvofiq davlatning minimal funksiyalari ajratiladi. Har qanday davlatning oldida har qanday davrda ikki vazifani amalga oshirish masalasi turadi, ya’ni libertar nazariyaga ko‘ra, davlatning ikki minimal funksiyasi mavjud: а ) fuqarolarning erkinligi, xavfsizligi va mulkini ta’minlash; б ) kommunikatsiyalar tizimini shakllantirish (transport, aloqa). Pochta, temir yo‘llar doimo davlat qo‘lida bo‘lishi kerak, chunki xususiy qo‘lga o‘tishi ularning bir maromda faoliyat ko‘rsatishini ta’minlay olmasligi mumkin. Davlatning fuqarolik jamiyatiga aralashuv darajasi masalasida ikki yondoshuv mavjud: а ) liberal yondoshuv, uning vakillari Djon Lokk, Adam Smit. Bu yondoshuvga ko‘ra, davlat fuqarolik jamiyatining ishlariga qanchalik kam aralashsa, shunchalik xalq uchun yaxshi. б ) etatistik yondoshuv - bu yondoshuvning ta’kidlashicha, davlat jamiyat ishlariga qanchalik ko‘p aralashsa, jamiyat uchun foydali, biroq, bu aralashuv, albatta oqilona doirada bo‘lishi kerak.

Liberalizm nazariyasiga ko‘ra davlat «tungi qorovul» vazifasinigina o‘tashi kerak, ya’ni davlat jamiyatga nisbatan minimal funksiyalargagina ega (XIX asrdagi monopol guruhlar) degan fikrni ilgari suradi . Etatizmning ikki ko‘rinishi mavjud: -avtoritar, -demokratik tartibga solish . Avtoritarizm fuqarolik jamiyatini, o‘z-o‘zini boshqarishni yo‘qotib yubormaydi, biroq uning harakatiga, rivojlanish darajasiga ta’sir etadi, mas., totalitar jamiyatlarda. Demokratik etatizm - «Umumfarovonlik davlati» yoki ijtimoiy huquqiy davlatlarda mavjud bo‘ladi», bunda davlatning fuqarolik jamiyatiga aralashuv darajasi fuqarolik jamiyati ehtiyojlari bilan belgilanadi. Minimal (liberal) davlat - industrial rivojlangan davlatlarda erkin raqobat davrida shakllangan. Davlat o‘zining huquqiy vazifasini bajarish va kommunikatsiyalar tizimini barpo etish uchungina fuqarolik jamiyatiga aralashadi. 6.Hozirgi kunda fuqarolik jamiyatiga davlat aralashuvining ikki shakli mavjud: a) mo‘tadil (umerenniy) etatizm, v) neoliberalizm. Bu shakllar sotsial –huquqiy davlatda mavjud, ya’ni hozirgi ko‘pchilik rivojlangan davlatlarda amal qiladi. 7.Sotsial (ijtimoiy) davlatning paternalistik funksiyalari mavjud bo‘lib, bu funksiyalar minimal funksiyalar doirasidan chiqadigan funksiyalardir . Sotsial davlatning paternalistik funksiyalari: а ) ijtimoiy iqtisodiy vazifa - bunda davlat erkin raqobatni ta’minlagan holda milliy daromadni qayta taqsimlash orqali aholining muhtoj qatlamlariga yordam beradi; б ) madaniyatning rivojlanishiga yordam ko‘rsatish funksiyasi - bunda davlat bevosita ijod jarayoniga aralashmay, madaniyat va san’atning rivojlanishi uchun tegishli sharoitlarni ta’minlaydi;

в ) ekologik vazifa - bu vazifani amalga oshirishda xususiy tashabbuslar tannarxi qimmatga tushib ketadi, shu bois bu vazifa asosan davlat zimmasida . Hozirgi zamon davlati va global muammolar Hozirgi zamon davlati funksiyalarining mazmuni jahonda mavjud global muammolar bilan muayyan darajada bog‘liqdir1. Shu o‘rinda global atamasining mazmunini aniqlab olishimiz lozim bo‘ladi. Global so‘zi fransuzcha Global-umumiy, umumjahon, lotincha globus-shar ma’nolarini anglatib, butun yer shariga, butun dunyoga nisbatan ishlatiladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotinig hozirgi bosqichi butun dunyoga, ya’ni bir yoki bir necha davlat doirasidan tashqariga chiqadi-gan va umumjahon mazmun kashf etadigan muammolar ko‘payishi bilan tavsiflanadi. V.N. Protasovning fikricha, kishilik jamiyati global muammolarini ikki turga ajratish mumkin. Birinchisiga insoniyat taraqqiyotining maromiy rivojlanishi mahsuli hisoblangan, biroq umumjahon ahamiyatiga egaligi bois, butun kishilik jamiyatining kuchi va sa’y harakatlarini talab etadigan muammolar, mas., jahon masshtabida axborot tizimini vujudga keltirish va sh.k. Ikkinchi tur global muammolar o‘z mazmuniga ko‘ra jahon sivilizatsiyasini yo‘q qilib yuborish tahdidini o‘zida ifodalaydi, ular sirasiga ekologik halokatlar, yadro texnologiyasidan foydalanish asoratlari, demografik, xom ashyo va energiya sohasidagi inqirozlarni kirtish mumkin. Kishilik jamiyati oldida global muammolarning mavjudligi davlatlarning global funksiyalari paydo bo‘lishiga olib keladi. Bunday funksiyalar barcha davlat kuchlarini birlashtirishni, umumlashtirishni talab etadi. Ma’lumki, davlat funksiyalari tasnifiga oid ilmiy manba-larda davlat funksiyalarini ichki va tashqi davlat funksiyalariga ajratish keng tarqalgan. Global funksiyalarning mavjudligi davlat funksiyalarini bunday tasniflashning mazmunini zaiflashtirib yuboradi. Masalan, Orol muammosi bugungi kunda nafaqat mintaqaviy, balki umujahon ahamiyatga molik muammo hisoblanadi.

Bugungi kunda hozirgi zamon davlatning global xarakterdagi funksiyalari sirasiga qo‘yidagilarni kiritish mumkin : -inson huquq va erkinliklarni ta’minlash, -ekologik halokatlarning oldini olish va uning oqibatlarini tugatish, -demografik, xomashyo va energiya masalasiga oid muammolari, -xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurash va umumjahon huquqiy tartibotini o‘rnatish, -kosmosni o‘zlashtirish sohasidagi hamkorlik, umumplaneta axborot-informatsiyaviy tizimini tashkil etish, -va boshqa funksiyalar. O‘zbekistonning bugungi kundagi davlat funksiyalari barcha rivojlangan davlatlar uchun xos bo‘lgan funksiyalardan iborat.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқти- содий истиқболининг асосий тамойиллари. Т.: «Ўзбекистон».1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.:Ўзбекистон. 1992. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1.-Т.: 1996.-44-б. 4. Ватан саждагох каби муқаддасдир. 3-том. -Т.: «Ўзбекистон», 1996, 53- бетлар 5. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.-Т.: Ўзбекистон.2002. 76 б. 6. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 7. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 8. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.:Адолат 2001. 695 с.

O'xshashlar

Davlatning mohiyati va uni tushunish muammolari

Huquq prinsiplari va funksiyalari

Huquq manbalari va funksiyalari

Davlatning mohiyati

Davlatning mohiyati