Davlatning mohiyati - Huquqshunoslik - Referatlar

Davlatning mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

РЕЖА: КИРИШ 1. Давлатнинг моҳияти тушунчаси 2. Давлат моҳияти тўғрисидаги назариялар тушунчаси ва турлари: а ) э лита назарияси б ) т ехнократик назария в ) плюралистик демократия назарияси г) « у мумий ф арово н лик да в лати» н азарияси д ) ҳуқуқий давлат назарияси е ) т ехнократик давлат наз а рияс и ж ) к онвергенция назарияси з ) т арихий-материалистик назария ХУЛОСА Фойдаланилган адабиётлар рўй х ати 2

«Давлат бутун халқнинг манфаатларини кўзлаб, ислоҳотлар жараёнининг ташаббускори бўлиши, иқтисодий тараққиёт н инг етакчи йўналишларини белгилаши, иқтисодиётда, ижтимоий соҳада ва суверен давлатимизнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида туб ўзгаришларни амалга ошириш сиёсатини ишлаб чиқиши ва изчил рўёбга чиқариши керак» 1 . И. Каримов К И Р И Ш XX асрнинг сўнгги ўн йиллиги и нсоният тарихига ижтимоий дунёқарашда, жаҳон ҳамжамиятининг жуғрофий-сиёсий (геополитик) тузилишида туб ўзгаришлар даври бўлиб кирди. Бир томондан, давлатлар, халқларнинг яқинлашуви, ҳамкорликнинг кучайиши яхлит сиёсий ва иқтисодий маконларнинг вужудга келиши, ягона халкаро меъёрлар (нормалар) қоидалар ва андозаларга ўтилиши, иккинчи томондан, социалистик лагернинг емирилиши ва тоталитар тузумларнинг тугатилиши, уларнинг ўрнида ёш мустақил давлатларнинг пайдо булиши бу даврнинг ўзига хос хусусиятидир. XX аср бошида янги ходисалар, ижтимоий муносабатлар ва сиёсий жараёнлар анъанавий тушунчаларга мос келмаяти, «Мулкчилик», «ишлаб чиқариш муносабатлари», «фуқаролик жамияти», «демократия», «давлат», «ҳуқуқ» каби тушунчалар бутунлай янги мазмун касб этмокда. Давлат кишилик жамияти тараққиётнинг муайян босқичида пайдо бўлади. Ушбу босқичда илгари мавжуд булган ижтимоий махсулотни тенг тақсимлаш тизими натижа бермай қўяди, жамиятнинг янада ривожланиши учун бошқариш билан шуғулланадиган Шарқ жамиятларидагидек сиёсий ёки Европа мамлакатларидагидек сиёсий ва иқтисодий соҳалардаги нуфузли (элита) қатламининг ажралиб чиқиши зарурати туғилади. Бу эса, ўз 1 Каримов И.А. Ватан саждаго ҳ каби муқаддасдир. 3-том. 1996 йил. Тошкент. «Ўзбекистон”. 3

навбатида, жамиятнинг табақаларга бўлинишига олиб келади. Ибтидоий жамоа тузумида ҳокимият жамиятнинг барча аъзоларига тааллуқли эди. Кейинги босқичда эса ҳокимият сиёсий маъно касб эта бошлайди, яъни у, энг аввало имтиёзли ижтимоий гуруҳлар, синфлар манфаатлари учун хизмат қила бошлайди. Бинобарин, давлатнинг келиб чиқиши хамиша ижтимоий ҳокимиятнинг оммавий сиёсий ҳокимиятга айланиши билан боғлиқ. Бу ҳокимиятнинг ижтимоий жамоа тузумидан фарқли ўларок, энг аввало, жамиятнинг имтиёзли қисми ва синфий манфаатларга хизмат қилишини билдиради. Бундай ҳолатда синфий ёндашув мазкур ҳокимиятни тавсифлаш, бундай давлатнинг моҳиятини таърифлашга имкон яратади. Албатта, давлат тушунчасига у ёки бу ёндашувни дабдурустдан инкор этиш тўғри эмас. Давлатга берилган ҳар қандай таърифни диққат билан ўрганиш керак. Бунда асосий эътиборни давлатнинг моҳияти нимадан иборатлигига қаратиш лозим. Шу боис, моҳият мазкур ходисадаги бош, белгиловчи, асосий жиҳатдир, яъни бу ходисани ташкил этадиган ички ўзига хос хусусиятлари йиғиндиси бўлиб, уларсиз ҳар қандай ҳодиса ўзига хосликдан маҳрум бўлади. Давлат моҳиятининг асосий жиҳати ҳокимият ва унинг кимга тегишлилиги масаласидир. Ҳозирги даврда демократик ҳуқуқий давлат назариясини ишлаб чиқиш ҳуқуқшунослик фанининг асосий ғояси ва вазифасидир. Демократик ҳуқуқий давлатни шакллантириш ҳозирги пайтда жаҳон тараққиётининг марказий йўналишидир. У ижтимоий борлиқни бутунлай қамраб олади. Бу эса ҳозирги даврда давлат ва ҳуқуқнинг аҳамияти объектив равишда янада ошишига олиб келмокда. Мустақиллигмизни дастлабки йилларида, яъни Олий Мажлиснинг биринчи сессиясида, мамлакатимиз олдида биринчи навбатда ҳал этилиши лозим бўлган кўплаб муҳим масалалар қатори кўп йиллар давомида марксча нуқтаи назарга кўра бузиб тавсифлаб келинган давлат ва ҳуқуқ тушунчаларниннг моҳиятини янгича талқинда таърифлаб бериш зарурлигини 4

Президентимиз тушуниб етганди 1 . “Биз яқин ўтмишимизда синфий ҳукмронликнинг қуроли сифатида давлат ҳақидаги марксча ғояни шиор қилиб олиб, бу назарияни догмага, давлат ва ҳуқуқни эса синфий кураш, синфий рақибларни енгиш воситасига айлантирган эдик. Демократия шароитларида эса давлат ижтимоий қарама – қаршиликларни зўрлик ва бостириш йўли билан эмас, балки ижтимоий келишув, халқ таъбири билан айтганда, муросаю мадора билан бартараф этиш воситасига айланди” 2 - деб таъкидлайди Республикамиз Президенти И.А.Каримов. Давлат ва миллий ҳуқуқий тизимларнинг яқинлашуви умумбашарий ҳодиса булиб, XXI аср юриспуденция тараққиётининг устувор йўналишидир. Халқаро ҳуқуқнинг аҳамияти ошаётганлиги ва унинг устуворлигини таъминлаш, ўз навбатида, миллий ҳуқуқий тизимда бир хил нормаларни қўллашга олиб келади. Бу чет эл моделларини, шаклларини ўрганишни тақозо этади. Бундай ўрганиш ҳар бир мамлакатнинг аниқ-тарихий шароитидан келиб чиқиши лозим. Шу каби омиллар давлат ва ҳуқуқнинг ривожланишига муҳим таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, давлат ва ҳуқуқий тизимларнинг яқинлашуви улар ўз хусусиятлари ва анъаналарни йўқотади, дегани эмас. Шу жиҳатдан олганда мазкур курс ишида ҳам давлатнинг моҳияти юзасидан фанда мавжуд бўлган турли хил назариялар мавжуд адабиётлардан фойдаланган ҳолда ёритиб беришга ҳаракат қилинади. 1 Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. б .7 2 И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий – ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т.: “Ўзбекистон” 1995, б. 26. 5

1. Давлатнинг моҳияти тушунчаси Давлат — сиёсий ҳокимият ташкилоти булиб, муййян худудда турли синфий, умуминсоний, диний, миллий ва бошқа манфаатларни амалга оширишга кумаклашади. " Давлат нима?" деган савол давлат Ва ҳуқуқ цазарйясининг энг асосий масалаларидан биридир. Ҳуқуқий адабиетларда бу саволга жавоб беришда ягона нуқтаи назар йўқ. Чунончи, собиқ совет ҳуқуқшунослигида давлатнинг моҳияти синфий нуқтаи-назардан чекланмаган ҳокимият, ҳукмрон синф диктатураси маъносида талқин қилинар эди 1 . Ғарбий ҳуқуқий назарияларда эсй, давлат бутун жамият манфаатларини ифода этадиган синфий, ижТимоий зиддиятларни муросага келтирадиган синфлар устидаги тўзилма, қурол деб 1 Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар А.Азамхўжаев ва Ш, Ўразаевлар. Т.: “Ўқитувчи” 1982.б. 38 6

таърифланади. Албатта, давлат тушунчасйга у ёки бу ёндашувнн дабдурустдаи инкор этши тўғри эмас. Давлатга берилгац ҳар қандай таърифни диққат билан урганиш керак. Бунда асосий ЭътЙборИй даВла-ГНИНг моҳияти нимадан иборатлигига қаратиш лозим. Шу боис, мохият мазкур ҳодисадаги бош, белгиловчи асосий жиҳатдйр, ЯЪЙй бу ходисани ташкил тадиган ички ўзига хос хусусиятлари йиғиндисй булиб, уларсиз ҳар қандай ходиса ўзига хосликдан маҳрум бўладй, Давлат моҳиятининг асосий жиҳати ҳокимият ва унинг кимга тегишлилигй масаласидир. Давлатнинг моҳияти унинг фаолиятининг мазмунини ташкил этади. Давлатни унинг фаолияти билан аралаштирмаслик керак. Давлат фаолияти унинг муайян вокелик сифатида намоён булишидир. Ҳар бир давлат у ёки бу жамиятда тутган ўрнига қараб ўз моҳйятига эга бўлади. Давлатнинг моҳиятини аниқлашда шакл мазмун жиҳатига эътнбор бериш зарур: биринчидан, ҳар қандай давлат — сиёсий ҳокимят ташкилоти. Бу масаланинг шаклий томони; иккинчидан, давлат кимнинг манфаатларига хизмат қилади. Бу масаланинг мазмун жиҳатидир. Давлат ҳақидаги фан тарихи мураккаб, серкирра жараёндир. Ушбу фан доирасида давлатчилик табиати, тузилиши ва функциялари ҳақидаги, давлатнинг пайдо булиши ва эволюцияси тўғрисидаги билимлар тупланиб, бойиб боради. Давлат тушунчаси ва моҳиятини куриб чиқишга киришишдан олдин, уларнинг талкини турлича булиб келганига эътиборни қаратиш жоиз. Давлат моҳиятини урганишга турлича методологик ёндашувларнинг мавжудлиги бунинг асосий сабабидир. Чунончи, шўролар давридаги адабиётларда давлат ягона синфий нуқтаи назардан тушунтирилган, яъни унга ҳукмрон синфнинг чекланмаган ҳокимияти, диктатура қуроли сифатида қаралган. Давлат моҳиятини таърифлашга айнан шундай ёндашув Афлотун ва Арастудан тортиб, то уларнинг Ғарбий Оврупадаги бугунги издошларигача 7

булган номарксистик таълимотларни асоссиз равишда идеалистик, ноилмий қараш сифатида рад этиб келди. Ўзаро фарқларига қарамай, уларнинг аксарияти давлатни ижтимоий муроса ва умумий эзгулик ютуги сифатида тушунишлари бунга сабаб булган 1 . Давлатчилик тарихида уни кандай тушуниш лозимлигини аниқлашни Афлотун ва Арастудан бошлаш мақсадга мувофикдир. Улар тасаввурига кўра, давлат сиёсий алоқалар воситасида муайян бир тарзда бирлашган ва ўзаро боғлиқ, одамлар жамоасидир. Давлат умумий киёфасини ягона фукаролик жамоаси, сиёсий уюшма сифатида тушуниш Оврупа ҳуқуқшунослик фанида ўзок вак,т мустахкам урин эгаллаб келди. Умуман, бу борада Афлотун ва Арасту издошлари кўпчиликни ташкил этади. Албатта, давлатни ҳамиша ва ҳамма айнан шундай тушунган экан, деб уйлаш мумкин эмас. Жумладан, кадимги ҳинд сиёсий онгида давлат (подшолик) тушунчаси давлатпанохнинг, ҳукмдорнинг «жисми»ни билдирган. ХУ1-ХУП асрлардаги Ғарбий Оврупога қайтадиган булсак, бу ерда давлатчиликни тушуниш кескин равишда ўзгарган. Давлат деганда тобора кўпрок, ҳукмдор ва унинг якинлари, халк ҳокимияти органлари, амалдорлар, мансабдор шахслар қатламлари ва шу кабилар биргаликда тушуниладиган бўлди. Давлат моҳиятини тушунишдаги бундай ўзгаришларнинг, албатта, ўз сабаби, ўз таргиботчилари бор эди. Улар орасида Ж.Боден ўзиниш «Давлат тўғрисида олти китоб» асарида давлатни «суверен ҳокимият воситасида кўплаб оилалар ва уларга тегишли нарсалар»6 устидан адолатли ҳукмронлик сифатида тушунишни таклиф этганди. Атоқли француз давлатшуноси, Арасту сингари, давлат деганда одамларнинг муайян бирлигини қайд этса-да, бу бирлик энди давлатнинг асосий, тизимлар ташкил этувчи қисми сифатида майдонга чиқмайди. У фақат давлат томонидан ҳаракат объекти сифатидагина намоён бўлади. Давлат эса, унинг таъкидлашича, суверен ҳокимиятнинг одамлар жамоаси 1 Қаранг: Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. – б .86. 8

устидан амалга оширадиган рахбарлигидир. Ж.Боденгача хеч ким давлатни шундай тушунмаганини қайд этиш жоиз. «Суверенитет», «суверен ҳокимият» унинг назариясидаги муҳим сўзлардир. Унинг фикрича, суверенитет «давлатнинг доимий ва мутлақ ҳокимиятидир». Айни пайтда унинг бу назариясининг ўзига хос томони шундаки, одамларнинг бутун жамоаси суверен ҳокимиятнинг энг якин ва бевосита амалга оширувчиси булолмайди, бу вазифани ҳамманинг устидан ҳукмрон булган давлатпаноҳ (ёки олий орган) бажариши мумкин. Шу тарифа у халқ суверенитетини кейинги ўринга суриб, уни давлатпаноҳ суверенитетига алмаштиради. Ж.Боден давлатнинг шубхасиз муҳим белгисини алоҳида ажратиб, муносиб баҳолай олганлигини таъкидлаш керак. Лекин мазкур тамойил, муаллифнинг бундай талқини баъзи эътирозларга сабаб булмаслиги мумкин эмас. Зеро, бу суверенитет эгасини ижтимоий яхлитликни ташкил этувчи одамлар жамоасидан кескин ажратиб куйиш деган гап эди. Чунки давлатнинг ўзи ҳам, унга суверенлик ҳуқуқини бахш этувчи ҳам ана шу яхлитликнинг қисмларидир. Шу нуқтаи назарни Т.Гоббс ҳам куллаб- кувватлаб ривожлантиради. Дарвоқе, бунинг учун у бирмунча бошқача далиллардан фойдаланади. Одамларни қўрқувда ушлаб, улар ҳаракатини эзгуликка йуналтиришга, дейди Т.Гоббс, факдт барча алоҳида имтиёз ва кучларни бир одам кулида ёки бир к,анча кишилик жамоат қўлида жамлаш орқалигина эришиш мумкин. Агар шу тариқа кўпчилик одамларнинг бирлашуви руй берса, бу давлат деб аталади. Монарх (яъни, подшо) давлат тимсолида намоён бўлади. Давлат моҳияти фақат ана шу одамда (ёки тегишли шахслар йиғинида)гина мужассамлашган бўлади, деб хисоблайди Т.Гоббс. Суверенитет сохиби айнан шу давлатнинг ўзидир, унинг зиммасига «кул остидагиларга тинчлик-осойишталикни бахш этиш, улар хавфсизлигини таъминлаш юклатилади». 9

Бундай қарашлар дунё миқёсида анча кенг тарқалган. Анархистлар ҳам, социалистлар ҳам, либераллар ҳам уларни қўллаб-қувватлашган. Чунончи, мисол учун рус анархисти М.Бакунин, давлатни жамиятга хеч қандай алоқаси булмаган ташкилот деб хисоблайди. Унинг фикрича, давлат «уч ярамас нарсага - бюрократия, полиция ва армияга таянади. Шундай қилиб, биз давлат моҳиятининг марксизм асосчилари томонидан талкини масаласига етиб келдик. Уни алоҳида изохламоқчимиз. Зеро, давлатчилик назарияси ва амалиёти тараққиётида улар алоҳида салбий аҳамият касб этган. К.Маркс ва Ф.Энгельс учун давлат, биринчи навбатда, «бир синфнинг иккинчи синф томонидан бостирилиш машинасидан бошқа нарса эмас». Маркс ва Энгельс, буржуа жамиятидаги давлат «фақат бутун буржуазия синфи умумий ишларини бошқарувчи қўмитадир, ҳолос», деб уктиришган («Коммунистик партия манифести»). Ленин ҳам давлат тимсолида «бир синфнинг бошкдси устидан ҳукмронлигини саклаб турувчи» машинани курган. «Давлат - муайян синфнинг ҳукмронлик органидир, - дейди у. - У ўз муҳолифлари билан (ўзига қарама-қарши синф билан) муросага келиши мумкин эмас». Бундай ёндашув давлат тўғрисидаги тасаввурларни қашшоқлаштирар ва ҳатто бўзиб курсатарди, унинг моҳияти ва ижтимоий аҳамиятини жун ва бир томонлама тушунишга олиб келар, мазкур ходисанинг мажбурловчи, зуравонлик томонлари устуворлигини тан олишга даъват этарди. Бирок, шуни ҳам огохлантириш жоизки, ҳар қандай ёндашувни, шу жумладан, синфий ёндашувни ҳам бир йўла рад этиб булмайди. Давлат ривожида шундай пайтлар бўладики, унда мазкур ёндашув ҳам (барча нуксонларига қарамай) иш бериши мумкин. Масаланинг моҳиятини ойдинлаштиришга ҳаракат қиламиз. Маълумки, иқтисодиётнинг ривожланиши муайян даражага етиб, ижтимоий неъматларни тенг таксимлашнинг аввалги тизими яшай олмай 10

колган ҳамда жамиятнинг бундан кейинги ривожи учун Шарқ, жамиятида булганидек, сиёсий соҳада ёхуд Овруподагидек сиёсий ва иқтисодий соҳада бошқарув билан шугулланадиган элитар катламни ажратиш заруратга айланганда давлат дунёга келади. Бу жамиятни табақаланишга олиб келди ва шунда дастлаб (ибтидоий жамоа тузумида) жамиятнинг барча аъзоларига тегишли булган ҳокимият сиёсий мазмун касб этди, яъни у энг аввало имтиёзли ижтимоий гуруҳлар, синфлар манфаатига хизмат қила бошлади. Бинобарин, давлатнинг пайдо булиши ҳамиша оммавий ҳокимиятнинг мазмуни ўзгариб, сиёсий ҳокимиятга айланиши билан боғлиқ. Бу нимани англатади? Ибтидоий жамоа тузуми ҳокимиятидан фаркли ўлароқ, бу ҳокимият энг аввало жамиятнинг, синфнинг имтиёзли қисми манфаатларини уйлаб амалга оширилади. Ушбу ҳолатда синфий ёндашув бундай ҳокимиятни тавсифлаш, бундай давлат моҳиятини очиб беришда кенг имкониятлар яратиб беради. Бироқ давлат ҳокимиятининг мазмуни ҳамиша бир хил булавермайди. Чунончи, Қадимги Афина ва Римда синфийлик якқол кўзга ташланиб туради ва шубхага урин қолдирмайди. У ерларда ҳокимият қулдорлар кулида булиб, улар асосий ишлаб чиқариш воситалари (ер)га ҳам, ишлаб чиқарувчилар -қулларнинг ўзига ҳам эгалик қилардилар. Қуллар давлат ҳокимиятини амалга ошириш у ёкда турсин, умуман ҳар қандай ҳуқуқдардан махрум этилганди. Йирик ер эгалигига асосланган феодал жамиятда ҳам ахвол шундай эди. Ҳокимият феодаллар - йирик ер эгалари қўлида булган. Дехконлар ҳокимият ишига аралаша олмас, феодалларнинг тула ёки қисман мулки хисобланиб, барча юридик ҳуқуқлардан карийб махрум эди. Шундай қилиб, кулдорлик жамиятида ҳам, феодал жамиятда ҳам биз ошкора ижтимоий тенгсизликка, давлат ҳокимиятининг синфий (табақавий) мазмун - ҳарактерига дуч келамиз. Бироқ, буржуа жамиятида давлат ҳокимияти ҳарактерини баҳолашга бирдек ёндашиб булмайди. Зеро, бундай жамиятда конун олдида расман 11

ҳамма тенг, бир хил ҳуқуққа эга ва булар одатда, декларация ва конституиияларда юридик жиҳатдан мустахкамлаб Қўйилган. Лекин илк буржуа жамиятида конун томонидан белгилаб қўйиладиган мулкий, маълумотга оид ва бошқа камситишлар аҳоли камбағал катламларининг" сайлов ҳуқуқларинн ҳам чеклаши ҳаммага маълум. Шу йўл билан ҳокимиятнинг иқтисодий ҳукмрон синф - буржуазияга мансублиги таъминланади. Энди ҳокимият бюрократик амалдорлар маҳкамаси (тўғрироғи унинг рахбарияти) қўлида бўлган Шарқ мамлакатларига мурожаат қиламиз. Шу ўринда амалдорларнинг синфийлиги ҳақида гапириш мумкинми деган савол тугилиши мумкин.Бунинг устига мазкур мамлакатларда ишлаб чиқариш воситалари (ер)га мулк эгалиги йўқ бўлиб, ишлаб чиқарувчилар эса, расман озод эдилар. Лекин бу ерда шуни назарда тутиш керакки, ушбу мамлакатларда ҳокимият кўпроқ бутун жамиятнинг эмас, балки ҳокимият тепасида турган муайян ижтимоий гуруҳлар манфаатларини ифодаларди. Бундан шу нарса келиб чиқадики, бу ижтимоий гуруҳлар ижтимоий неъматларни таксимлаш тизимидаги алоҳида ўринлари ҳамда уиинг аичагина қисмини ўзлаштириб олишлари билан ишлаб чиқариш воситаларига алоҳида муносабатлари билан, яъни амалда уларнинг эгаларига айланиб, ишлаб чиқарувчиларнинг ўзларини ҳам асоратга солиб, «куллар жамоаси» даражасига тушириб қўйишлари билан ажралиб турадилар ва амалда синфларга айланадилар. Умуман олганда, давлат (баъзан эса, давлат- партия) маҳкамасининг бундаи чекланмаган ҳукмронлиги ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчилик ҳукм сурган жамиятда ҳам вужудга келншн мумкин. Давлат маҳкамаси фавкулодда мустақиликка эга булиб, жамиятга қарийб бўйсунмай қўйган вазиятда бундай ҳолат юзага келади. Жумладан, синфларни бир-бирига тенг қўйиш уларни бир-бирларига гиж-гижлаш йўли билан бунга эришиш мумкин. Бонапартистлик ҳукмронлиги даврида Францияда худди шундай ҳолат юз берганди. Ҳар қандай ўзгача фикрлашни, 12

ҳукмрон доиралар раъйига қарши ҳар қандай ҳаракатларни аёвсиз бостириш йўли билан ҳам шундай ҳолатга эришиш мумкин. Олмония ва Италиядаги фашистик режимлар, Лотин Америкасидаги тоталитар ёки авторитар режимлар шароитида шундай вазиятлар кўзатилган. Шундай қилиб, келтирилган мисоллардан куриниб турибдики, синфий ёндашув давлатнинг муҳим хусусиятларини аниқлаш, ундаги мавжуд ижтимоий зиддиятларни илғаб олиш имконини беради. Бундан ташқари, маълумки, барча тарихий босқичларда жамият эзилувчи синфлари ва қатламларининг давлат ҳокимиятини эгаллаб олган эзувчиларга карши чиқишлари кўзатилган. Буларга Римдаги қуллар қўзғолонини Англия, Франция, Олмония, Хитойдаги деҳқонлар исёнлари ва урушларини, ишчиларнннг иш ташларини ҳамда инқилобий чиқишлари ва шу кабиларни мисол қилиб келтириш мумкин. Шунга қарамай, яна бир бор таъкидлашни истар эдикки, давлат ҳокимиятининг синфий, «табақавий» хусусиятини аниқлаш билангина лавлат моҳиятини тўла намоён этиб булмайди. Мазкур муаммони факат синфий ёндашув ёрдамида ўрганиш давлат ва сиёсий ҳокимиятни илмий билиш имкониятларини анча чеклаб қўяди. Биринчидан, ҳокимият давлатдан анчайин кичиқ ижтимоий гуруҳлар қўлида бўлиб, бу гуруҳлар у ёки бу синф манфаатларини тўла ифода этмаслиги, балки ўзларининг тор гуруҳий манфаатлари йўлида (бонапартизм, тоталитар бюрократик режимлардагидек) ҳаракат қилишлари мумкин. Иккинчидан, мустамлакачилик қарамлигидан озод бўлган баъзи мамлакатларда кўпинча бирон-бир синф ҳокимиятини кулга олиш учун етарли куч ва уюшкоклнкка эга булмаган ҳолатлар юзага келади. Башарти, бу мамлакатда умуммиллий манфаатлар (мустақиликка эришиш, миллий иқтисодиёт ва маданиятни рнвожлантириш) кўндаланг бўлган тақдирда турли синфлар ва синф бўлмаган ижтимоий гуруҳлар блоки ташкил топиб, кшп ҳолларда улар таркибига миллий буржуазия, ишчилар синфи, 13

деҳқонлар, зиёлилар, ҳунармандлар, майда савдогарлар ҳам кирадилар. Учинчидан, муайян шароитларда бутун халққа тегишли бўлган давлат юзага келиши мумкин. Бунда умумхалк манфаатлари синфий ёки гуруҳий манфаатлардан келиб чиқади. Тўртинчидан, (бу жуда муҳим), ижтимоий зиддиятларнинг мавжудлигига қарамай, жамият ҳамиша бир бутун яхлитдир. Зеро, қулларсиз қулдорларнинг, деҳқонларсиз йирик ер эгаларининг, ишчиларсиз капиталистларнинг бўлиши мумкин эмас. Шарқ мамлакатида жамоа меҳнати амалдорлар маҳкамаси мавжудлигининг зарур шартидир. Шу боис ҳокимият тепасида турган синф ёки ижтимоий гуруҳ ҳамиша (ҳатто ўз манфаатини ўйлаб ҳам) эзилувчи синф ҳақида бир қадар ғамхўрлик кқлишга мажбур. Шунинг учун ҳам ҳар қандай давлат умумижтимоий функцияни бажариши, бутун жамият манфаатлари йўлида ҳаракат қилиши шарт бўлади. Шу жиҳатдан олиб қаралганида ҳар каидай давлат фақат бостириш куроли булибгина қолмай (кадим аждодларимиз айтиб кетганларидек), бирлаштириш воситаси, интеграциялаш (яхлит ҳолатга келтириш) йусини сифатида жамият тимсоли ҳамдир. Шундай қилиб, давлатнинг умумижтимоий функцияси унинг муҳим хусусияти бўлиб, синфийлик хусусияти билан бир қаторда давлат умумий моҳиятининг энг аҳамиятли жиҳатини ташкил этади. Шуни ёдда тутиш керакки, давлатда хукмрон доираларнинг тор синфий ёхуд гуруҳий манфаатлари ҳамиша бутун жамият манфаатлари билан қўшилиб кетади. Лекии давлат моҳиятининг юқорида тилга олинган жиҳатлари турли даврларда ва турли тарихий шароитларда бирдек бўлмаган ва бир томоннинг кучайиши иккинчи томоннинг заифлашувига олиб келади. Буни инобатга олиш жуда муҳим 1 . Чунончи, қулдорлик жамиятида давлатнинг синфийлик жиҳати энг кўп даражада устувор бўлади. Бутун ҳокимият, юридик ҳуқуқлар, ўз 1 Қаранг: Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000.- б. 67- 75. 14

манфаатларини амалга ошириш имкониятлари тўлиқ ҳукмрон синф қўлида бўлади. Шунга қарамай, бу жамият тўғрисидаги билимларимизнинг ҳаммасини ҳам тўғри деб булмайди. Бутунлай ҳақ-ҳуқуқсиз зот сифатида қуллар тўғрисидаги тасаввуримизда бирмунча муболаға ҳам бор. Биргина мамлакатдаги куллар сони озод фуқаролар сонидан анча кўп булганлигидан келиб чиқан тақдирда ҳам кулларга хеч нарса боғлиқ бўлмаган, дея олмаймиз. Масалан, Римда озод кишилар умумий аҳолининг атиги уч фоизини ташкил этган. Шунинг учун куллар билан ҳисоблашмасликнинг иложи ҳам йўқ, хавфли ҳам эди. Ҳар қандай бирон ҳимматга эга бўлган мулк қатори қуллар ҳам маълум даражада юридик жиҳатдан ҳимояланган. Буларнинг ҳаммаси кулдорлик давлатининг умумижтимоий роли биз уйлаганимиздан анча каттароқ эканлигидан далолат беради. Жамиятнинг қулдорлик тузумидан феодализмга, феодализмдан капитализмга томон ҳаракати давомида давлат фаолияти умумижтимоий жиҳатининг аҳамияти ҳам ошиб борган. Хусусан, унинг ҳозирги Ғарб жамиятидаги макоми катта. Тадбиркорлар фойдасидан ундириладиган катта солиқлар, меҳнат шароитларининг давлат томонидан мувофиқлаштириб борилиши, турли хилдаги ижтимоий дастурларнинг кенг ривож топганлиги ва бошқа тадбирлар шунга олиб келдики, натижада мавжуд ижтимоий зиддиятлар салмоқли тарзда юмшаб бормоқда, синфий рақиблар тобора камайиб бораётганлиги туфайли уларни бостириш чораларига зарурат ҳам камаймокда, жамиятнинг сиёсий баркарорлиги ошмокда. Шундай қилиб, давлат фаолиятидаги ижтимоий жиҳатларнинг ўсиб бориши билан бир вақтда унинг синфийлик мазмунини белгиловчи улуши ҳам камайиб боряпти. Хулоса сифатида шуни айтиш керакки, давлат тушунчаси ва моҳиятини ҳар тарафлама тўлиқ, ҳамда объектив билиш учун фақат синфий ёндашувнинг ўзи мутлако кифоя қилмайди. Бинобарин, бу ўринда давлат тўғрисидаги бошқа назариялар - элитар, технократик, плюралистик демократия, «умумий фаровонлик» давлати ва бошқа назариялар 15

қоидаларидан фойдаланиш керак бўлади. 2. Давлат моҳияти тўғрисидаги иазариялар Маълумки, давлатнинг келиб чиқиши, давлат ҳокимиятининг табиати, унинг мақсад ва вазифаларини, давлатнинг тараққиёт йўллари ва шу кабиларни турлича изохловчи кўплаб хилма-хил назариялар мавжуд. Бу ҳолат ижтимоий ходиса сифатида давлатнинг мураккаблиги, кўпкирралилиги билан, утмишдаги ва ҳозирги вактдаги унинг шаклларининг хилма-хиллиги, шунингдек, давлатнинг сиёсий ҳокимиятни амалга ошириши, унинг фаолиятининг турли ижтимоий синфлар ва гуруҳлар манфаатларига бевосита дахлдорлиги билан боглиқ. Булар 16

объектив омиллардир. Агар ушбу муаммога субъектив жиҳатдан ёндашадиган булсак, мазкур ҳолат турли муаллифларнинг турли мафкўравий ва фалсафий нуқтаи назарлари билан ҳам боғлиқлигини кўрамиз. Давлат тўғрисидаги назарияларни шартли равишда турт гуруҳга: - давлатнинг моҳияти тўғрисидаги; - давлатнинг мақсад ва вазифалари ҳақидаги; - давлатнинг фаолият воситалари ва методлари тўғрисидаги; - давлатнинг кейинги тараққиёти истикболлари ва йўллари ҳакидаги назарияларга ажратиш мумкин 1 . Модомики, турли муаллифлар ўз асарларида давлат билан боғлиқ муаммоларни тушунтириш максадида юқорида қайд этилган масалаларга у ёки бу тарзда мурожаат қилар эканлар, хилма-хил гуруҳдарга мансуб назариялар турли бирикмалар ташкил этиб, ўзаро таъсир этмай колмайди. Қуйидагйларни давлат моҳиятига боғлиқ назариялар қаторига киритиш мумкин: а) Элита назарияси. Ушбу назария XX аср бошларида вужудга келди (В.Парето ва Г.Моски асарлари) ҳамда XX аср урталарида янгидан ривожлантирилди (Х.Лассуэл, Д.Сартори, Т.Дай ва бошқалар томонидан). Мазкур назариянинг асосий ғоясига кўра халқ оммаси давлатни идора этишга кодир эмаслиги, шунинг учун бошқариш жамиятнинг тепасида турган ҳукмрон доира - элита томонидан амалга оширилиши кераклигини исботлашдан иборат. Элиталар турли белгилари (келиб чиқиши, маълумоти, тажрибаси, кобилияти кабилар)га қараб аниқланади. Элита келиб чиқиши, маълумоти, қобилиятига кўра таърифланади.Дарвоке, бунда элита сафлари халк, оммаси хисобига, уларнинг энг кобилиятли вақиллари билан тулдириб борилиши мумкинлиги ҳам назарда тутилади. Бунинг устига, мазкур назариянинг хозирги тарафдорлари бир канча 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –б. 98. 17

элиталар мавжуд булиб, улар уртасида ҳокимият учун кураш бориши, бирок, халк ўз сайлов ҳуқуқидан фойдаланиб, улар фаолиятини назорат қилиши мумкин, деб таъкидлайдилар. Шубхасиз, ушбу назариянинг нуксонлари ҳам мавжуд. Чунончи, аҳолини ҳокимият ишларидан четлаштиришни таргиб қилади, ҳокимиятнинг синфий табиати бутунлай инкор этилади. Лекин ушбу назариянинг ижобий томонлари ҳам йўқ, эмас. Ҳакикатдан ҳам, ҳокимият ишларини олиб бориш амалда кишиларнинг ғоят чекланган доираси - депутатлар, давлат маҳкамаси ходимлари томонидан бажарилади. Мухими - мазкур кишилар чиндан хам халк, турли ижтимоий гуруҳлар ва катламлар манфаатларини ифода этишлари керак. Шу жиҳатдан халк сайлаган ва ўз номидан вақил қилган кишиларнинг элита ҳарактерини, улар фаолияти устидан таъсирчан назоратни таъминлаш заруратини тушуниш мумкин. б )Технократик назария. Мазкур назария асримизнинг 20-йилларида вужудга келиб, 60-70-йилларда анча кенг таркалди. Унинг тарафдорлари орасида Т.Веблен, Д.Барнхейм, Г.Саймон, Д.Белл ва бошқалар бор эди. Умуман олганда ушбу назария элиталар назариясига жуда ўхшаб кетса-да, замонавий вокеликни хисобга опиши билан ажралиб туради. Бу назарияга кўра, жамиятни мутахассис-бошқарувчилар, мененжерлар идора этишлари лозим (кўпинча амалда ҳам шулар бошқаришади). Айнан уларнинг ўзлари жамиятнинг хакикий эхтиёжларини, унинг энг матлуб ривожланиш йўлларини, бунинг учун зарур воситаларни аниқлашга кодир. Бу бошқаришнини илмий асосда очиб бериш имконини беради ҳамда жамиятнннг усиб борувчи ривожини таъминлайди. Мазкур таълимот ғояларидан нафакат лавлатнинг моҳиятига, балки унинг бошқа жиҳатларига ҳам тегишли булган бошқа назарияларда ҳам фаол фойдаланилмокда. в ) Плюралистик демократия назарияси. Мазкур назария ҳам XX 18

асрда пайдо булган. Г. Ласки, М.Дюверже, Р.Дариндорф, Р. Даль ва бошқалар ана шу назария вакилларидир. Ушбу назария социал-демократларнинг ҳам, либералларнинг ҳам қарашларини ифодалайди. Унинг ғояси ҳозирги жамиятда моҳият- эътиборига кўра синфлар амалда йўқолиб кетди ва ҳокимият шу тариқа ўз синфий табиатидан халос бўлди, деган маънони билдиради. Жамият турли белгиларига - ёши, касб-кори, истиқомат жойи, манфаатлар доираси ва бошқаларга кўра юзага келадиган одамлар ижтимоий бирлашмалари (страталар) йиғиндисидан иборат. Шундай қилиб, кексалар ва ёшларнинг, спортчилар ва пивохурларнинг страталари мавжуд булиши мумкин ва хоказо. Ҳар бир одам кўпчилик страталарга кира олади. Улар асосида давлат идораларига «тазйиқ» утказувчи ҳамда шу йўл билан давлат сиёсатини йуналтирувчи турли сиёсий ва жаматчилик ташкилотлари тўзилади. Бинобарин, ҳар қандай одам, ҳар бир бирлашма давлат ҳокимиятида ўз «улуши»га эга бўлади, давлатни бошқаришда иштирок этади. Давлат шу тариқа умум иродасининг, бугун жамият манфаатларининг ифодачисига айланади. Ушбу назариянинг ижобий жиҳатлари унинг чинакам демократик ҳарактерида, давлатни бошқариш ишларида барча фуқаролар иштироки зарурлигини асослашида намоён бўлади. г ) «Умумий фарово н лик давлати» назарияси. Давлатнинг мақсадлари тўғрисидаги масала юзасидан баҳс юритувчи назариялар орасида «умумий фаровонлик давлати» назариясини қайд этиб ўтиш керак. У иккинчи жаҳон урушидан кейин вужудга келган булиб, давлатнинг ижтимоий ҳаётга аралашмаслигига оид олдиндан мавжуд таълимотга қарши чиқади. Бунда нафақат ҳуқуқбўзарлик ҳолатлари мустасно этилади («Тунги коровул давлати» назарияси). Унинг моҳияти 30-йилларда Д.Кейнс томонидан таърифлаб берилганди. Д.Мюрдал, А.Цигу, К.Боулдинг, В.Мунд ва бошқаларнинг асарларида бу назария янада ривожлантирилган. Мазкур назариянинг бош ғояси шундан иборатки, барча синфлардан устун 19

тураркан, давлат аҳоли барча катламлари манфаатларнни ифодалай бошлайди, умумфаровонликни таъминлайдн. Ривожланган мамлакатларнинг аҳоли турмушининг юксак даражасини таъминланганли, ижтимоий, маданий ва бошқа соҳаларда йирик давлат дастурларини амалга оширишлаги улкан муваффакиятлари ушбу назариянинг юзага келишига сабаб бўлди. Мазкур назария инсон манфаатларини давлат фаолиятининг асосига куйиш билан ҳар бир шахс кадр-кимматига эътиборни жалб этади. Бизнинг назаримизда, ушбу назариянинг ижобий жиҳатлари умуминсоний кадриятлар, инсон манфаатлари ва ҳуқуқлари устуворлиги унинг асосига Қўйилганлиги билан белгиланади. Унинг камчилиги эса, нималар ва кймлар эвазига бунга эришиҳ мумкинлигини курсатиб бера олмаганидадир. Мабодо, эксплуатация марказини ярим мустамлака ва ривожланаётган мамлакатларга кучириш назарда тутиладиган булса -бундай "фаровонлик" зътиборни тортиши амри маҳол. д) Ҳуқуқий давлат назарияси. Мазкур назария ҳозирги кунда жуда кенг тарқалган. У энг долзарб ва тараққийпапрвардир. Бундан олдингисига қарама-қарши уларок, бу назария ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ҳуқуқнинг устуворлигини таъминлашдан иборат давлат фаолияти мақсадини ҳам, дадлатнинг иш юритиш воситалари йусинларига оид муаммоларни ҳам ёритади. Бу назария муаллифлари ҳакли суратда, давлатнинг бутун фаолияти ҳуқуқий мақсадларда, ҳуқуқ асосида ва ҳуқуқий воситалар билан амалга оширилиши керак, деб таъкидлайдилар. У бизнинг замонамизда энг оммавийлашган ва энг долзарб ҳамда илғор назариядир. Унинг ижобий жиҳатларига қисқача тўхталадиган булсак, энг аввало, унинг жамиятни демократлаштиришга, давлат органлари ишларидан ўзбошимчалик, зуравонлик ва қонунсизликни бутунлай мустасно этишга йуналтирилганлигини таъкидлаш зарур. Камчилиги - жамият ижтимоий ва иқтисодий ҳаётидаги аҳволдан келиб чиқиб, баъзи тамойилларни амалга оширишнинг имкони булмаган ҳолларда уларнинг бир қадар қурук баёнотга айланишидадир. 20

е ) Технократик давлат назарияси. Давлат фаолияти назариялари ва воситалари қаторига «технократик давлат» назариясини ҳам киритиш керак. Мазкур назария XX асрнинг 20-йилларида вужудга келиб, 60-70-йилларда анча кенг тарқалган. Ушбу назария тарафдорлари орасида Т. Веблен, Д. Барнхейм, Г. Саймон, Д. белл каби олимлар бор. Унинг пайдо булиши аксарият мамлакатларнинг техника воситалари шу жумладан, радиоэлектроникани ўзлаштириш ва улардан фойдаланишдаги йирик муваффакиятлар билан боғлиқ. Мазкур назарияга кўра, техниканинг бундан кейинги тараққиёти давлат бошқарувининг кўпгина масалаларини бошқача хал этиш имконини беради. Масалан, радиотелевизион техникадан фойдаланган холда фуқаролардан социологик суровлар ва ҳатто овоз бериш (референдум) утказиш мумкин. Компьютерлар алоҳида шахслар иродасига боғлиқ булмаган адолатли ва энг мақбул ечимларни топиш имкониятини беради. ж ) Конвергенция назарияси. Давлатнинг истиқболдаги ривожини башорат қилувчи назариялардан бири - конвергенция назарияси XX асрнинг 50-60-йилларида пайдо булган (Д.Гэлбрейт, Р.Арон, П.Сорокин асарлари). Унинг моҳияти шундан иборатки, инсоният тараққиётининг ҳозирги босқичида икки тизим: Рарбда - АҚШ, Англия ва бошкдлар билан собик Совет Иттифоки ва социалистик лагернинг бошқа мамлакатларининг бир-бирларига ўзаро таъсири руй беради. Натижада юқоридаги мамлакатларнинг ҳар бир гуруҳи энг яхши томонларни ўзлаштиради ва шу тарика ўз моҳияти, ташкилий уюшиши, фаолият шакллари ва шу кабилар бўйича давлатларнинг якинлашуви содир бўлади. Назария муаллифларининг фикрича, бу шундай ҳолатга олиб келиши керакки, унга кўра маълум вактдан кейин ўзаро фарқлар йўқола бориб, ягона типдаги «постхиндутриал давлатлар» - «умумий фаровонлик» давлатлари юзага келади. Мазкур назария муаллифларининг олдиндан кўра билиш 21

заковатларига тан бериш керак. Зеро, ушбу назария ғояларининг ҳаммаси булмаса-да, кўпчилиги ҳозирги ҳаётимизда ўз тасдигини топмокда. 3) Тарихий-материалистик назария. Давлат тўғрисидаги назариялар орасида тарихий-материалистик назария алоҳида урин эгаллайди. У давлатнинг мавжудлиги ва тараққиётининг кўпгина жиҳатларини таҳлил этади. Бу назариянинг асосида тарихий материализм ва синфий кураш ғоялари ётади. Давлатга иқтисодий ҳукмрон синф ҳокимиятининг куроли сифатида қаралади. Унинг хусусиятлари энг аввало жамият тараққиётининг муайян босқичидаги унинг иқтисодиёти билан белгиланади. Мақсад социалистик, сунг эса, коммунистик жамиятни ҳам куриш, давлатнинг охир-оқибат тақдири эса, коммунистик жамият барпо этила бориши билан барҳам топишига эришишдан иборат. Мазкур назарияга юқорида тўхталгандик, кейинроқ, у ҳақида яна батафсилрок тўхталамиз 1 . Шуни ҳам айтиш керакки, сиёсий-ҳуқуқий тафаккурда мавжуд ёндашувларнинг хилма-хиллиги тўғрисида гапирарканмиз, давлатнинг жамият сиёсий тизимидаги ўрнини белгилашдаги турлича ёндашувлар муаммосини четлаб утишнинг иложи йўқ. Қўйилган муаммо таҳлилига киришишдан олдин бир нарсага тўхталиш, тўгрироғи, жамият «сиёсий тизими» тушунчасига нималар киради, деган саволга жавоб бериш фойдадан ҳоли булмас. Аввало, жамият сиёсий тизими тўғрисидаги асосий ғоялар давлат назариясида асримизнинг 60-70-йилларида баён этилганди. Шунга қарамай, кейинги вақтларда сиёсий тизим назариясини ривожлантириш ҳамда унинг амалиёти таҳлилида фан сезиларли ютукдарга эришди. Бироқ, барибир, адабиётларда сиёсий тизим тушунчаси тўғрисида ягона фикр йўқ. Масалан, баъзи бир муаллифлар (В.Е.Чиркин, Ю.А.Тихомиров, М.Н.Марченко) сиёсий тизим тушунчаси жамиятнинг сиёсий уюшмаси тушунчасига айнан мос келади дейишса, бошқалар (чунончи 1 Қаранг: Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –б. 98-104 22

Н.Н.Разумовский) унга жамият сиёсий уюшмасининг таркибий қисми сифатида қарайди. Шундайлар ҳам борки, улар сиёсий тизимни сиёсий соҳа билан айнан ўхшатиишди. Ҳатто, сиёсий тизим тушунчасини сиёсий устқурмага яқин тушунча, дейдиганлар ҳам бор. Биз барча нуқтаи назарларни батафсил қараб чиқишни, айникса, уларнинг қай бири устуворлигини аниқлашни мақсад қилиб куймаганмиз. Бу алоҳида сухбат мавзуидир. Умуман турли нуқтач назарлар муаллифлари қарашларини ҳурмат қилган ҳолда, айни пайтда сиёсий тизимни том маънода тушунадиган, яъни унга, жамият сиёсий ташкилоти (сиёсий тўзилмалар, уюшмалар ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги)ни ҳам, сиёсий ҳаётнинг барча бошқа кўринишларини ҳам ўз ичига оладиган категория сифатида қарайдиганлар сафига қўшилиш керак деб хисоблаймиз. Жамият сиёсий тизими ҳакида зикр этилганлардан келиб чиқиб, унга қуйидаги таърифни бериш мумкин. Яъни, жамиятнинг сиёсий тизими шахсларнинг сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш жараёнида уларнинг ташкилий мустақиллиги ва сиёсий фаоллигини оширишга даъват этилган ўзаро бир-бирига чамбарчас боғлиқ давлат, жамоат ва бошқа ташкилотларнинг йиғиндисидир. Биз мазкур таъриф воситасида жамият ва давлат сиёсий тизимининг муносабатдорлигини аниқлаш, унинг жамият сиёсий тизимидаги ўрни ва мавқеини белгилайдиган иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий омилларни келтиришга ҳаракат қиламиз.Олдинданок айтиш керакки, давлатнинг ички тузилиши ва фаолиятининг турли жиҳатларига алоқадор масалаларни тадқиқ этишга етарли эътибор бериб келинади. Давлат турли йўналишлар бўйича, яъни таркибий ва функционал жиҳатлар, ривожланишдаги турғунлик ва динамика нуқтаи назаридан, шакл, мазмун, моҳият фалсафий категориялари қарашларидан келиб чиқиб чуқур ўрганиляпти. Бироқ айни пайтда, кўпинча сиёсий тизимнинг таркибий қисми сифатида давлатнинг амал қилиши билан боғлиқ, масалалар эътибордан четда қолиб кетади. Шу жиҳатдан давлатни 23

таҳлил этиш, шубҳасиз, катта кизикиш уйготишига қарамай, юқоридаги ҳолат руй бермокда. Ваҳоланки, у давлат механизмини сиёсий муносабатлар орқали тавсифлаш ва шу йўл билан давлатнинг жамият сиёсий тизимидаги ўрни ва ролини аниқ белгилаш имконини беради. Даставвал, жамият сиёсий тизими таркибида давлат алоҳида бўғин сифатида майдонга чиқишига эътиборингизни қаратамиз ва буни ёдда тутиш керак. Унинг ўрни ва ролини на ҳукмрон партиянинг на сиёсий тизим бошқа бўғинларининг ўрни ва роли билан тенглаштириб булмайди. Жамият сиёсий тизимида нега давлат асосий ёки бош эмас, балки факат алоҳида бўғин хисобланади? Зеро, бу таърифлар кўпинча маъно жиҳатидан бир-бирига якиндай туюлади. Боз устига юридик адабиётларда давлатни сиёсий тизимнинг асоси сифатида тушуниш учраб туради. Бу ерда биз М.Н.Марченконинг фикрига қўшиламиз. Унга кўра давлат сиёсий тизимнинг асосий ёки бош таркибий қисми сифатида майдонга чиқа олмайди ва чиқиши ҳам мумкин эмас, зеро, сиёсий тизимнинг иқтисодий, ижтимоий ва мафкўравий асослари шу мақомга эга булиши мумкин. Давлатнинг сиёсий тизимдаги ўрни ва роли қуйидаги жиҳатлар билан белгиланади: • давлат жамиятни такомиллаштиришда муҳим роль ўйнайди, ҳамма ва ҳар бир одам манфаатлари йўлида уни ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгилайди; • давлат барча фуқароларнинг ташкилоти сифатида майдонга чиқади; • давлат бошқарув ва мажбурловнинг махсус маҳкамаларига эга; • давлат турли ишонтирув ва мажбурлов услубларидан фойдаланиш имконини берадиган кенг тармоқли юридик воситалар тизимига эга; • давлат суверенитетга эга; • давлат бутун мамлакат миқёсида ягона тулақонли ҳокимият ташкилотидир. 24

Нодавлат ташкилотларнинг биронтаси бундай хусусият ва вазифаларга эга эмас. Шундай қилиб, биз жамият сиёсий тизимидаги алоҳида бўғин сифатида давлатни бошқа барча бирлашмаларга қарши куймаймиз, лекин, айни пайтда унинг бошқа демократик ташкилотлар тизимидаги ролини ҳам камситмокчи эмасмиз. Барибир, яна бир бор шуни таъкидлаш лозимки, сиёсий тизим таркибидаги бош ва асосий бўғинлар тушунчалари бир хил маьнони англатмайди. Бош бўғин вазифасини шахс бажаради, шу билан бирга, асосий бўғин давлатдир. Давлат сиёсий ташкилотлар қаторига кирмаслиги мумкин эмас. Зеро, махсус мажбурлов ва бостириш маҳкамаларига ҳамда турма ва бошқа мажбурловчи муассасалар кўринишидаги тегишли «моддий қисмларга» эга булган давлат ҳокимият тепасида турган сиёсий кучлар қўлидаги бош куч сифатида, улар иродаси ва манфаатларининг бош татбикчиси сифатида, сиёсий ҳокимиятни амалга оширишнинг муҳим воситаси сифатида майдонга чиқади. Албатта, бу ерда сиёсий ҳокимиятни ким амалга ошириши, унинг манфаатлари бутун халқ манфаатларига қай даражада мос келиши муҳим аҳамиятга эга бўлади. 25

ХУЛОСА Давлат тўғрисидаги, унинг тушунчаси, моҳияти ва жамиятдаги роли тўғрисидаги масалалар давлатшунослик борасидаги ўзоқ давом этиб келаётган ва баҳсларга сабаб бўлаётган масалалар қаторига киради. Ушбу баҳсларнинг асоси нимада? Булар эса камида 3 та сабаб билан тушунтирилади: Биринчидан, айтиб ўтилган масалалар тўғридан-тўғри ва бевосита ҳар хил қатлам, жамиятдаги синфлар, сиёсий партиялар ва харакатларнинг манфаатларини ифода этади. Иккинчидан, ҳеч қайси бир ташкилот бажариладиган ишларнинг хилма-хиллиги ёки жамият тақдирига таъсир доираси юзасидан давлат билан тенглаша олмайди. Учинчидан, давлат - жуда мураккаб ҳамда икки қарама- қаршиликларга эга бўлган ижтимоий-сиёсий ҳодисадир. Давлатнинг тушунчаси, моҳиятини, кўп томонли қирраларини, хусусиятлари ва белгиларини очиб бериш вазифаси - фавқулодда мураккаб вазифадир. Бу вазифани фақат давлатни конкрет-тарихий ўрганиш пайтида уни иқтисодиёт билан, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ва маънавий ҳаёти билан боғлаган ҳолда ҳамда фаннинг мавжуд ва янги ютуқларидан фойдаланиб ўрганиш даркор. Давлатимизда давлат тизими ва янгиланишда кескин ўзгаришлар юз бериб, кўплаб муаммоли ҳуқуқий масалаларни ҳис этиш, зарур қонунларни қабул қилиш, уларни ижро этиш учун фуқароларга ҳуқуқий таълимни сингдириш зарурияти вужудга келди. Қачонки фуқароларнинг ҳукуқий маданияти, ҳуқуқий мафкураси ошсагина, давлатимизда ҳукуқий давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантириш мумкин. Давлат моҳияти давлат ва ҳуқуқ назариясида ҳали ўз ечимини тўлиқ топа олмаган, яъни уни турли хил назариялар орқали ифодалашга уринилган. Ушбу курс иши ҳам ушбу фаолиятнинг ривожига озгина бўлса 26

ҳам ҳисса қўшиш, демократик давлатни шакллантириш йўлидаги бўлажак ёш юристларнинг дастлабки қадамларидир. Ушбу курс ишида кўтарилган мавзу долзарблиги жиҳатидан анча муҳим ўрин эгаллайди. Чунки ҳар қандай давлатнинг маҳсад ва вазифалари, функциялари, фаолияти унинг моҳиятидан келиб чиқади. Биз ушбу ишда давлат ва унинг моҳияти масалаларига назарий жиҳатдан ёндашган ҳолда қанчалик ёритилганлигига тўхталиб ўтмоқчимиз. Мавзунинг нақадар долзарблиги бугунги кунда ўз олдига буюк мақсадларни қўйган ҳолда демократик ва адолатли фуқаролик жамияти қуриш йўлидан бораётган давлатимизнинг олиб бораётган ислоҳотларида яққол намоён бўлади. 27

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : Раҳбарий адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 40 б. 2. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. 3. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. 4. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 5. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. 6. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 7. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 8. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 9. Каримов И. А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т. 10. – Т.: Ўзбекистон, 2002. – 432 б. 10. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 11. Каримов И. А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. – Т.: Ўзбекистон, 2004. – 400 б. 12. Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т. 13. – Т.: Ўзбекистон, 2005. – 448 б. 28

13. Каримов И. А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари-энг олий қадрият. // Халқ сўзи, 2005 йил 10 декабр. Махсус адабиётлар 1. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000.- 528 б. 2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар А.Азамхўжаев ва Ш. Ўразаевлар. Т.: “ Ўқитувчи ” 1982. 288 б. 4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 5. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 6. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Т.:ТДЮИ, 2004. –138б. 7. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 8. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –272 б. 9. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. 262б. 10. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 11. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 12. Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. –Т.: Шарқ, 2002.-320 б. 29

13. Болтаев А.Р., Юлдашева З.А. Концепция разделения властей и ее воздействие на реформирование высших органов власти Узбекистана. – Т.: ТГЮИ,2002. –32 с. 14. Григонис Э.П. Теория государства и права: Курс лекций.-СПб.: Питер, 2002. -320 с. 15. Джумабоев К.Н. Теория разделения властей: история и современность. –Т.: Академия МВД, 1997. -С. 19. 16. Жумаев Р. Давлат ва жамият: демократлаштириш йўлида.-Т.: Шарқ, 1998. -143 б. 30

O'xshashlar

Davlatning mohiyati

Davlatning mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar

Davlatning mohiyati va uni tushunish muammolari

Davlatning kelib chiqishi mohiyati, belgilari, shakllari

Davlatning ekologik funksiyasi