Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning xuquqiy holati - Huquqshunoslik - Referatlar

Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning xuquqiy holati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning xuquqiy holati Reja: 1 . Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning huquqiy xolatiga umumiy tafsif 2 . Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ga a`zolik 3. Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ni boshqarish 4. Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning mol-mulki 5. Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) faoliyatining asoslari

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xujaligi) tovar, qishloq xo`jaligi mahsuloti yetishtirish uchun paychilik va asosan oila (jamoa) pudratiga, fuqarolarning ixtiyoriy ravishda birlashishiga asoslangan yuridik shaxs xukuklariga ega mustakil xujalik yurituvchi subyektdir. Qishloq xujaligi kooperativi (shirkat xujaligi) O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodkesiga muvofiq tijorat tashkiloti xisoblanib, kishlok xo`jalik korxonalarning bir turidir. Qishloq xo`jaligi kooperativlarining faoliyati kuyidagi prinsiplarga asoslanadi: kooperativga a`zolikning ixtiyoriyligi va undan erkin chikish mumkinligi; kooperativ faoliyatida a`zolarning uz mehnati bilan ishtirok etishi shartligi; maxsulot yetishtirish va mehnatni xo`jalik ichida asosan oila (jamoa) shartnomasi asosida tashkil etish; kooperativ (shirkat) a`zolarining mehnatiga ishlab chikargan mahsuloti (bajarganligi) xajmiga, sifatiga qarab haq to`lash; yakuniy daromadni (foydani) kooperativ (shirkat) a`zolari o`rtasida ularning mulkiy paylariga muvofiq taqsimlash; boshkaruvning demokratik xususiyati, qarorlar kabul qilishda xukuklar tengligi (koopreativ (shirkatniig) bir a`zosi - bir ovozga ega bo`lishi); kooperativ (shirkat) ustavida nazarda tutilgan tartibda uning ishi ustidan kooperativ (shirkat) a`zolarining nazorat qilishi; yer uchastkalaridan qat`iy belgilangan maksadda foydalanish, yerlarning muhofaza qilinishini va tuproq unumdorligining oshirilishini ta`minlash. Qishloq xo`jaëigi kooperativi (shirkat xujaligi) oldingi kolxozlarda (jamoa xujaliklardan) farqi shirkat a`zolarni xo`jalik mol-mulkidagi real ulushini pay tariqasida belgilanganidan iboratdir.

www.arxiv.uz Shirkat xo`jaligi faoliyatining asosiy turi qishloq xujalik maxsuloti yetishtirishdir. Shirkat xujaligi qishloq xo`jaligi maxsuloti yetishtirish bilan bir katorda o`shirkat xo`jaligining o`z hududida ham, shuningdek undan tashkarida ham qishloq xo`jalik xom ashyosini qayta ishlash, oziq-ovqat maxsulotlari, xalq iste`mol mollari, ishlab chikarish-texnika ahamiyatiga ega bo`lgan maxsulotlar ishlab chikarish, savdo-sotiq, ta`mirlash va qurilish ishlari, yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat ko`rsatish, shuningdek qonunlarda taqiqlanmagan boshqa faoliyat turlari bilan shugullanishga haqli. Agar qonun xujjatlarga muvofiq shirkat xo`jaligi amalga oshirmoqchi bo`lgan faoliyat turi litsenzyalashtiriladigan faoliyat turiga taalluqli bo`lsa, faqat belgilangan tartibda litsenziya olinganidan so`ng amalga oshirilishi mumkin. Qishloq xo`jaligi kooperativi uning muassislari tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etiladi. Qishloq xo`jaligi kooperativi a`zolarining soni kooperativ (shirkat) faoliyati ixtisoslashuvidan kelib chiqib uning ustavida belgilab qo`yiladi. Shirkat xo`jaligi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tuman hokimligida davlat ro`yxatiga olingan kundan boshlab tashkil etilgan deb hisoblanadi va yuridik shaxs huquqlariga ega bo`ladi. Qishloq xo`jaligi kooperativi mustaqil balansga, bank muassasasida hisob- kitob va boshqa hisobvaraqlarga, nomi yozilgan muhrga ega bo`ladi. Shirkat xo`jaligining faoliyati O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, "Kishlok xujaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida"gi Qonuni, Yer kodeksi, Soliq kodesi O`zbekiston Respublikasi Prezidetining farmon va qaroralari, Xukumat qarorlari va boshqa qonun xujjatlari hamda qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning ustavi bilan tartibga solinadi. Ustav qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) faoliyatini tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatdir. Shirkat xo`jaliklarning Ustavi ishlab chiqilishini sodlashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 iyuldagi 299-sonli qarori, so`ngra 2003 yil 5 noyabrdagi 486-sonli qarori bilan Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning namunaviy ustavi tasdiqlangan. Yuqorida qayd

www.arxiv.uz etilgan qonun xujjatlariga asosan qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning Ustavida quyidagilar belgilanadi: kooperativning (shirkatning) nomi va joylashgan manzili; faoliyat sohasi va maqsadi; kooperativga (shirkatga) kirish va undan chiqish tartibi; kooperativ (shirkat) muassislarining tarkibi va a`zolarining soni; kooperativ (shirkat) a`zolarining huquq va majburiyatlari; boshqaruv organlari, ularni shakllantirish tartibi va ularning vakolatlari; kooperativning (shirkatning) pay, bo`linmas va boshqa jamgarmalarining miqdori va ularni shakllantirish tartibi; kooperativ (shirkat) a`zolarining mehnatda ishtirok etishi va ular mehnatiga haq to`lashning ko`proq oila (jamoa) pudratiga asoslangan shakllari; kooperativ (shirkat) daromadlarini (foydasini) taqsimlash, shu jumladan mulkiy paylar bo`yicha dividendlar to`lash uchun taqsimlash tartibi; kooperativni (shirkatni) qayta tashkil etish va tugatish tartibi. Ustavga kooperativ faoliyati bilan bogliq, qonun hujjatlariga zid bo`lmagan boshqa qoidalar ham kiritilishi mumkin. Qishloq xo`jaligi kooperativining ustavi muassislar tomonidan ta`sis yigilishida qabul qilinadi, unga o`zgartishlar kooperativ (shirkat) a`zolarining umumiy majlisida kiritiladi. Ustavga kiritilgan o`zgartishlar to`g`risidagi axborot kooperativni (shirkatni) davlat ro`yxatidan o`tkazgan organga bir haftalik muddat ichida taqdim etiladi. Shirkat xo`jaligi o`z faoliyatini amalga oshirish uchun quyidagi huquqlarga egadir: shirkat xo`jaligi Ustavida nazarda tutilgan ixtisoslashuvga va tuzilgan shartnomalarga muvofiq o`ziga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer uchastkasida ishlab chiqarish faoliyatini mustaqil tashkil etish; mahsulotlarga narxlarni shartnoma asosida mustaqil belgilash va mahsulotlarni, agar qonun hujjatlarida o`zgacha hol nazarda tutilmagan bo`lsa, tuzilgan shartnomalar asosida o`z xohishiga ko`ra sotish;

www.arxiv.uz moddiy-texnika resurslari, boshqa mol-mulk, hamda aksiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlarni sotib olish, boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan asbob- uskunalar va boshqa mol-mulkni ijaraga yoki vaqtincha foydalanishga olish, xamda kreditlar olish, o`z mol-mulkini sotish, ijaraga berish, garovga qo`yish va boshqa usul bilan o`zgaga berish; yer uchastkalarini yuridik va jismoniy shaxslarga uch yilgacha muddatga subijaraga, bog`lar va uzumzorlarni esa ijaraga berish; uyushmalar, ittifoqlar va boshqa birlashmalarga kirish. Shirkat xo`jaligining quyidagi majburiyatlarni bajaradi: yer va suv resurslaridan samarali va maqsadli foydalanilishini ta`minlash; suvni tejash, suvdan limit bo`yicha foydalanish to`g`risidagi shartnomaga rioya etish muvofiq foydalanish, yer va suv resurslaridan foydalanishning ichki xo`jalik hisobi va hisobotini tashkil etish; yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va yer uchastkasining unumdorligini oshirish chora-tadbirlarini ko`rish, biznes-rejalarda ushbu maqsadlar uchun mablag`lar ajratilishini nazarda tutish, ichki gidromelioratsiya tizimini ta`mirlash va sho`rlangan yerlarni yuvish; yangi agrotexnologiyalarni joriy etish, ekologiya talablariga va atrof muhitni muhofaza qilishning boshqa qoidalariga rioya qilish; ekinlarni navlar bo`yicha joylashtirishning belgilangan talablariga, qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtirishda standartlar talablariga rioya etish; zararkunandalar va kasalliklarga qarshi kurash olib borish; shirkat xo`jaligi a`zolari va unda mehnat shartnomasi bo`yicha ishlovchi shaxslarning mehnat faoliyati hisobini yuritish, ularga xavfsiz mehnat sharoitlarini ta`minlash va mehnatga o`z vaqtida haq to`lash. resurslaridan tejab foydalangan pudratchilar va ijarachilarni rag`batlantirish, Shirkat xo`jaligi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlar bo`yicha o`zga huquqlarga egadir va ular bo`yicha javob beradi. 2 . Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ga a`zolik

www.arxiv.uz Shirkatning a`zolarini soni "Qishloq ho`jaligi kooperativi (shirkat xujaligi) to`g`risida"gi Qonunning 5-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq cheklanmagan. Ammo shirkat xujaligi a`zolari sonini belgilashda har bir gektarga to`g`ri keladigan ish kuchi soniga qarab turib, mehnat samaradorligini oshirish maqsadida belgilash tavsiya etilgan. O`n olti yoshga to`lgan shirkat ustavini tan oluvchi va uning talablariga rioya etuvchi shirkat faoliyatida va uning jamgarmalarini shakllantirishda ishtirok etuvchi jismoniy shaxslar qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) a`zosi bo`lishlari mumkin. Bunda shirkat a`zoligiga O`zbekiston Respublikasi fuqarosi, chet el davlatining fuqarosi va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar qabul qilinishi mumkin. "Qishloq xujaligi kooperativi (shirkat xujaligi) to`g`risida"gi Konunning 7- modda ikkinchi qismiga muvofik shirkatning jamoa a`zolari sifatida yuridik shaxslarni qatnashishi kuzda tutilgan. Boshqa kishlok xujaligi korxonalari, shu jumladan fermer xo`jaliqlari va yuridik makomiga ega bo`lgan dehqon xujaliklar shirkatning jamoa a`zosi sifatida xujalikni ishlab chikarish faoliyatida qatnashishi mumkin. Shirkat va uning jamoa a`zolari o`rtasidagi uzaro munosabatlar shartnoma asosida tartibga solinadi. Qishloq xo`jaligi kooperativiga (shirkat xo`jaligiga) a`zo bo`lib kirish berilgan ariza asosida amalga oshiriladi. Shirkat xo`jaligi a`zolari sonini ko`paytirish umumiy yig`ilishning mutlaq vakolatiga kiradi. Shirkat xo`jaligiga a`zolikka qabul qilish shaxsning yozma arizasi asosida amalga oshiriladi. Shirkat xo`jaligi a`zolari bilan mehnat munosabatlari shirkat xo`jaligi raisining buyrug`i bilan rasmiylashtiriladi. Mehnat shartnomasi va boshqaruvning qarori buyruq chiqarish uchun asos hisoblanadi. Shirkat xo`jaligi raisining buyrug`i shirkat xo`jaligi a`zolarining navbatdagi umumiy yig`ilishida ariza bergan shaxsning ishtirokida tasdiqlanadi. Bunda shirkat xo`jaligiga a`zolikka qabul qilish yoki qabul qilishni rad etish to`g`risida boshqaruv qarori ariza berilgan paytdan boshlab bir oy muddatda qabul qilinishi kerak.

www.arxiv.uz Shirkat xo`jaligi a`zoligiga maxsus bilimlarga va ish tajribasiga ega bo`lgan shaxslarni qabul qilish zarur bo`lganda xo`jalik boshqaruvi uch oygacha bo`lgan sinov muddati belgilashi mumkin. Shirkat xo`jaligiga a`zolikka qabul qilinayotgan shaxs umumiy yig`ilish tomonidan belgilangan miqdorda shirkat xo`jaligi pay jamg`armasiga ulush qo`shishi yoxud chiqib ketgan a`zoning payini sotib olishi kerak. Shirkatga a`zolikni asosiy talabi shirkatning faoliyatida qatnashishiga qaramasdan konun jismoniy shaxslar uchun shirkatga a`zolikni saqlab qolish xollarini kuzda tutadi. Bu hollar kuyidagilardir: haqiqiy muddatli harbiy xizmatni o`tayotgan vaqtda; davlat va jamoa organlariga saylab qo`yiladigan lavozimga saylangan muddatga; ishlab chikarishdan ajralgan holda o`qish vaqtiga; boshka korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga shirkat xujaligi boshqaruvi tomonidan belgilangan muddatga yo`llanganda. Shirkat xo`jaligi a`zolari qarilik yoki nogironlik bo`yicha pensiyaga chiqsalar, umumiy majlis karori bilan ularning a`zoliklari saqlanib qolinishi mumkin. Shirkat xo`jaligi a`zolari O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, "Kishlok xujaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida"gi Konuni, Yer kodeksida va shirkatning ustavida belgilangan boshqaruv, mehnat, mulkiy va yer bilan bog`liq ho`qo`q va majburiyatlarga egadirlar. Qishloq xo`jaligi kooperativi a`zolari quyidagi huquqlarga ega: kooperativ (shirkat) ishlarini boshqarishda ishtirok etish; kooperativning (shirkatning) boshqaruv organlariga saylash va saylanish; kooperativ (shirkat) xizmatlaridan foydalanish; o`z mehnati natijalariga muvofiq daromadlar olish; mulkiy payga muvofiq dividendlar olish. Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) a`zolari ustavga rioya etishlari, kooperativning (shirkatning) umumiy majlisi va boshqaruvi qarorlarini bajarishlari shart.

www.arxiv.uz Qonun hujjatlarida qishloq xo`jaligi kooperativi a`zolarining boshqa huquq va majburiyatlari ham nazarda tutilishi mumkin. Shirkat xo`jaligi a`zolarining mulkiy paylari miqdori ularning o`zgarishi (ko`payishi yoki kamayishi) umumiy yig`ilish tomonidan tasdiqlanadi. Shirkat xo`jaligi a`zolarining mulkiy paylari miqdori ular tomonidan kiritilgan qo`shimcha badallar miqdoriga oshadi. Shirkat xo`jaligi a`zolarining mulkiy payi nomi yozilgan dalolatnoma bilan rasmiylashtirilib, ro`yxatga olish raqamiga ega bo`ladi va u qimmatli qog`ozlar toifasiga kirmaydi. Har bir a`zo uchun shirkat xo`jaligi moliya-hisob-kitob markazida shaxsiy hisob raqami ochiladi va unda uning boshlang`ich mulkiy payi va qo`shimcha pay badallari, shuningdek to`langan dividendlar aks ettirib boriladi. Barcha a`zolarning shaxsiy hisob raqamlaridagi mulkiy paylarining yig`indisi shirkat xo`jaligining pay jamg`armasi miqdoriga teng bo`lishi kerak. Pay jamg`armasini shakllantirish, mulkiy paylarni taqsimlash va ular bo`yicha dividendlar to`lash tartibi shirkat Umumiy yig`ilish tomonidan tasdiqlanadigan nizom bilan belgilanadi. 3. Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ni boshqarish Shirkat xo`jaligini boshkarish, uning xukukiy xolati xususiyatlarini belgilaydi. Shirkat xujaligining boshkaruv organlari oliy (umumiy majlis), ijroya (boshkaruv, rais) va nazorat (taftiø komissiyasi yoki taftishchi) organlariga bo`linadi. Shirkat xo`jaligining umumiy majlisida barcha shirkat a`zolari qatnashishga haqlidir. Shirkat xo`jaligining umumiy majlisi shirkatning faoliyatiga taalluqli bo`lgan barcha masalalarni hal qilishga haqlidir. Shu bilan birga "Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida"gi Qonunning 11-moddasiga muvofik umumiy majlis mutloq vakolatlarga ega. Ushbu vakolatlar shirkat faoliyatining muhim masalalari bilan bog`liq bulib, ijroya organining vakolatiga o`tkazilishi mumkin emas.

www.arxiv.uz Umumiy yig`ilishning mutloq vakolatlariga quyidagilar kiradi: shirkat xo`jaligining Ustavini qabul qiladi va unga belgilangan tartibda o`zgartirish va qo`shimchalar kiritadi; shirkat xo`jaligining raisi, shirkat xo`jaligining boshqaruvi va taftish komissiyasi a`zolarini (taftishchini) saylaydi va ularni chaqirib oladi, ularning faoliyati to`g`risidagi hisobotlarini eshitadi va faoliyatiga baho beradi; shirkat xo`jaligi a`zoligiga qabul qilish, a`zolikdan chiqarish to`g`risidagi masalalarni, shuningdek shirkat xo`jaligi a`zoligidan chiqish bilan bog`liq masalalarni hal etadi; shirkat xo`jaligining ichki mehnat tartibi va mehnatga haq to`lash tartibini belgilaydi; oila (jamoa) pudrati to`g`risidagi nizomni va boshqa xo`jalik ichki normativ hujjatlarni qabul qiladi; shirkat xo`jaligi a`zolarining mulkiy paylari miqdorini belgilaydi; shirkat xo`jaligi faoliyatining biznes-rejalarini va ularning ijrosi to`g`risidagi hisobotlarni tasdiqlaydi; daromadni (foydani) taqsimlash tartibini, shirkat xo`jaligining bo`linmas, pay va boshqa jamg`armalari turlarini, miqdorini va ulardan foydalanish yo`nalishlarini belgilaydi; yerdan foydalanish, yer tuzish masalalarini hal etadi, shuningdek Shirkat xo`jaligi a`zolari oilalariga, shuningdek shirkat xo`jaligi hududida doimiy yashayotgan o`qituvchilar, vrachlar va boshqa mutaxassislarning oilalariga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asosida dehqon xo`jaliklarini yuritish uchun yer uchastkalari berish to`g`risida tuman hokimiga iltimosnoma kiritadi; qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtirish uchun oilalarga (jamoalarga) pudrat shartlarida yer uchastkalari ajratish to`g`risida qaror qabul qiladi; fermer xo`jaliklariga tanlov asosida yer uchastkalarini ijaraga berish to`g`risida tuman hokimiga iltimosnoma kiritadi;

www.arxiv.uz shirkat xo`jaligini qayta tashkil etish va tugatish, uning uyushmalar, jamiyatlar, agrofirmalar va boshqa birlashmalarga kirishi va ulardan chiqishi masalalarini hal etadi. A`zolarning soni 500 kishidan ortiq bo`lgan yirik shirkat xujaliklarida umumiy majlis vakolatiga kiradigan masalalarni hal kilishi uchun ustavda nazarda tutilgan xollarda vakillar majlisi chaqirilishi mumkin ("Kishlok xujaligi kooperativi (shirkat xujaligi) tugrisida"gi Konunining 11-moddasi, Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 5 noyabrdagi 486-sonli Qishloq xo`jaligida ijara munosabatlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risidagi qarori bilan tasdiqlangan Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning namunaviy ustavining 53-bandi). Vakillar oilaviy (jamoaviy) pudratchilarning va shirkat xo`jaligi boshqa bo`linmalarining yig`ilishlarida shirkat xo`jaligi a`zolari orasidan umumiy yig`ilish tomonidan belgilangan muddatga saylanadilar. Vakillarning vakillik normalari shirkat xo`jaligi a`zolarini shirkat xo`jaligini boshqarishga eng ko`p darajada jalb etishni hisobga olgan holda shirkat xo`jaligi boshqaruvi tomonidan belgilanadi. Shirkat xo`jaligi raisi, boshqaruv a`zolari, shirkat xo`jaligi taftish komissiyasi a`zolari vakillar yig`ilishi ishida majburiy tartibda qatnashadilar. Shirkat xo`jaligi raisini lavozimga tayinlash va lavozimdan ozod etish, shirkat xo`jaligini qayta tashkil etish va uning faoliyatini to`xtatish masalalari bo`yicha qarorlar faqat umumiy yig`ilish tomonidan qabul qilinadi. Shirkat xujaligining a`zolarining umumiy yig`ilishida ovoz berishning xususiyati shundan iboratki, boshka xujalik jamiyatlaridan farq kilgan holda har bir a`zo, shu jumladan jamoa a`zosi mulkiy payning miqdoridan qat`iy nazar bitta ovozga ega bo`lishidir. Umumiy majlis har bir moliya yili tugaganidan keyin o`tkaziladi (navbatdagi umumiy majlis). Shirkat xujaligi boshkaruvininã yoki raisining qaroriga binoan yoki shirkat a`zolarining kamida o`ndan bir kismi tashabbusi bilan umumiy majlis chaqirilishi mumkin (navbatdan tashkari umumiy majlis). Shirkat xo`jaligi a`zolari yoki ularning vakillarining umumiy majlisi shirkat barcha a`zolarining kamida uchdan ikki qismi qatnashgan (yoki ularning vakillari

www.arxiv.uz qatnashgan) taqdirdagina masalalarni hal etish huquqiga ega bo`ladi. Umumiy yig`ilish qatnashchilarining soni yuz kishidan ortiq bo`lsa, shuningdek yashirin ovoz beriladigan hollarda sanoq komissiyasi saylanadi. Shirkat xo`jaligi a`zolarining umumiy yig`ilishi (vakillar yig`ilishi) qarorlari ochiq yoki yashirin ovoz berish orqali ko`pchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Ustavga o`zgartirishlar kiritish, ustav fondi miqdorini o`zgartirish, shirkat xo`jaligini qayta tashkil qilish va tugatish masalalari bo`yicha qarorlar umumiy yig`ilish ishtirokchilarining yoki ular vakillarining to`rtdan uch qismining ko`pchilik ovozi bilan qabul qilinishi kerak. Shirkat xo`jaligi a`zosi bo`lmagan va unda mehnat shartnomasi asosida ishlaydigan shaxslar umumiy yig`ilishda maslahat ovozi huquqi bilan ishtirok etishi mumkin. Shirkat xo`jaligining joriy faoliyatiga boshkaruv va rais rahbarlik qiladi. Boshkaruv kollegial organ xisoblanib, uning a`zolari shirkat ustavida kuzda tutilgan muddat va son miqdorida umumiy majlis tomonidan saylanadi. Shirkat xo`jaligi boshqaruvi quyidagi vakolatlarga ega: shirkat xo`jaligi faoliyatining biznes-rejalarini ishlab chiqish va umumiy yig`ilish tasdig`iga kiritish; shirkat xo`jaligi a`zolarining umumiy yig`ilishini chaqirish hamda ular tomonidan qabul qilingan qarorlarning ijrosini nazorat qilish; shirkat xo`jaligiga yangi a`zolar qabul qilish va a`zolikni tugatish to`g`risidagi qarorni umumiy yig`ilish tasdig`iga kiritish; zarurat bo`lganda mustaqil auditorlik tekshirishlari o`tkazilishini tashkil etish; yerdan foydalanish, yer tuzish va yer uchastkalari ajratish bo`yicha takliflarni umumiy yig`ilishning ko`rib chiqishi uchun kiritish; shirkat xo`jaligi Ustavida va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa masalalarni hal etish. Ustavda belgilangan muddatda umumiy majlis tomonidan saylanadigan shirkat xo`jaligi raisi boshqaruvning ishiga hamda xo`jaligining faoliyatiga kundalik rahbarlik qiladi. Qoidaga ko`ra, boshqaruv rais lavozimiga nomzodni

www.arxiv.uz tavsiya etadi. Shirkat xo`jaligi raisi umumiy yig`ilishda shirkat xo`jaligi a`zolaridan ochiq ovoz berish yo`li bilan muqobillik asosida uch yil muddatga saylanadi. Shirkat raisi shirkat xo`jaligi nomidan ishonchnomasiz ish olib boradi, oila boshliqlari (jamoaning vakillari) bilan pudrat shartnomalarni tuzadi; xo`jaligining qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qiladi, mol-mulkini tasarruf etadi, shartnomalarni, shu jumladan mehnat shartnomalarini tuzadi, ularning bajarilishini ta`minlaydi, ishonchnomalar beradi, bankda hisob raqamlari ochadi va shirkat xo`jaligi Ustaviga muvofiq boshqa ishlarni amalga oshiradi, umumiy (vakillar) yig`ilishi va boshqaruv qarorlarning ijrosini nazorat qiladi, shirkat xo`jaligining ichki mehnat tartibi qoidalarini belgilaydi, o`z vakolati doirasida buyruq va farmoyishlar chiqaradi, pul va hisobot hujjatlarini hamda boshqa hujjatlarni imzolaydi, xodimlar mehnatini tashkil etadi, umumiy yig`ilish va boshqaruv oldida hisobot beradi. Shirkatning umumiy yig`ilishi ayrim vazifalarni tezlikda hal etish uchun raisga boshqa funksiyalarni ham yuklashi mumkin. Shirkatning moliyaviy xujalik faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi organ bulib, uning a`zolari shirkat ustavida kuzda tutilgan muddat va son mikdorida umumiy majlis tomonidan saylanadigan va unga xisobotdor bulgan taftish komissiyasi yoki taftishchi amalga oshiradi. Taftish komissiyasi (taftishchi) bir yilda bir marta shirkat xo`jaligining moliya-xo`jalik faoliyatini taftish qiladi. Yil davomida zaruratga qarab o`tkazilgan tekshirish natijalari hamda bir yillik taftish natijasi to`g`risida boshqaruvga ma`lum qiladi va umumiy yig`ilish oldida hisobot beradi. Taftish komissiyasi a`zolari (taftishchi) shirkat xo`jaligining ijro etuvchi organi tarkibiga kirishi mumkin emas. 4. Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning mol-mulki Shirkat xujaligining mustakil balansida aks ettirilgan asosiy jamãarmalar, aylanma mablaãlar xamda boshka boyliklar shirkatning mol-mulkini tashkil etadi.

www.arxiv.uz Ushbu mol-mulk Fukarolik kodeksining 58-moddasining birinchi qismiga va "Qishloq xujaligi kooïyerativi (shirkat xujaligi) tugrisida"ãi Konunini 17- moddasining birinchi qismiga muvofik uning mulki xisoblanadi. Shu bilan birga shirkatning mol-mulki uning a`zolarini umumiy mulki xisoblanadi. Shirkat xo`jaligining mol-mulki asosiy jamgarmalar qiymati, yetishtirgan mahsuloti, uni sotishdan tushgan daromadlar (foyda), a`zolarning pul va moddiy badallari, bank kreditlari, qimmatli qogozlar hisobidan hamda kooperativning ustavida nazarda tutilgan boshqa faoliyat natijasida va qonunlarda taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan hosil bo`ladi. Kooperativ mol-mulkini shakllantirishda yuridik va jismoniy shaxslar shartnoma asosida pul va moddiy badallar kiritish yo`li bilan ishtirok etishlari mumkin. Qishloq xo`jaligi kooperativi tomonidan tashkil etiladigan korxonalar va tashkilotlarning mol-mulki, shuningdek xo`jaliklararo korxonalar va tashkilotlarning mol-mulki ularning ulushli ishtirokiga muvofiq shu kooperativning mulkidir. Tarkibiga qishloq xo`jaligi kooperativlari, mulkchilikning turli shaklidagi boshqa korxonalar va tashkilotlar kirgan uyushmalarning mol-mulki ularning umumiy (ulushli) mulki hisoblanadi. Tarkibiga faqat kooperativlar kirgan uyushmalarning mol-mulki, agar uyushmalarning ta`sis hujjatlarida yoki qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, shu shirkatlarga umumiy (ulushli) mulk huquqi asosida qarashli bo`ladi. Shirkat xo`jaligida umumiy majlis qarori bilan quyidagilardan tarkib topadigan ustav jamgarmasi (kapitali) shakllantiriladi: shirkat xo`jaligi a`zolarining mulkiy paylariga taqsimlanadigan pay jamgarma; tuproq unumdorligini oshirish tadbirlarini o`tkazish, irrigatsiya inshootlarini saqlash, yangi irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlarini loyihalash va qurish, texnika olish, ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish, boshqa umumiy ijtimoiy va xo`jalik vazifalarini hal etish uchun mo`ljallangan bo`linmas jamgarma.

www.arxiv.uz Shirkat xo`jaligining pay jamg`armasi uning asosiy jamg`armalari qiymatini hamda majburiyatlaridan xoli boshqa aktivlari qiymatini o`z ichiga oladi, bo`linmas jamg`armani shakllantirishga yo`naltiriladigan mablag`lar bundan mustasno. Pay va bo`linmas jamgarmalarning miqdorlari shirkat xo`jaligining ustavida belgilab qo`yiladi. Pay jamgarmasi qishloq xo`jaligi kooperativi a`zolariga umumiy ulushli mulk asosida, bo`linmas jamgarma esa - umumiy birgalikdagi mulk asosida qarashli bo`ladi. Pay jamgarmasi qishloq xo`jaligi kooperativi a`zolari o`rtasida mulkiy paylarga taqsimlanishi lozim. Mulkiy pay shirkat xo`jaligi har bir a`zosining shirkat pay jamgarmasi qiymatidagi ulushini belgilaydi va shirkat a`zosiga shirkatning yakuniy daromadidan (foydasidan) dividendlar tariqasida tegishli ulushni olish huquqini beradi. Shirkat xo`jaligi tashkil topishdagi yoki a`zolikka qabul qilish vaqtida kiritilgan (aniqlangan) mulikiy pay boshlang`ich payi xisoblanadi. Mulkiy pay shirkat xo`jaligi umumiy yig`ilishining qaroriga asosan taqsimlanmagan foydadan ajratma, a`zo keychalik kiritgan qo`shimcha badallar va boshqa manbalar hisobiga ko`paytirilishi mumkin. Mulkiy pay miqdorini aniqlash, paylar bo`yicha dividendlar to`lash tartibi, shartlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Shirkat xo`jaligi har bir a`zosi mulkiy payining aniq miqdori kooperativning (shirkatning) a`zosiga mol-mulkning muayyan ulushiga hamda xo`jalik oladigan umumiy daromadning (foydaning) tegishli qismiga bo`lgan uning huquqini mustahkamlab qo`yuvchi, nomi yozilgan guvohnoma berilgan holda shirkatning yuqori boshqaruv organi qarori bilan belgilanadi. Shirkat xo`jaligi daromadining (foydasining) paylar bo`yicha dividendlar to`lash uchun mo`ljallangan qismi yil yakunlariga ko`ra taqsimlanadi va mulkiy payning miqdoriga mutanosib ravishda to`lanadi. Shirkat xo`jaligi a`zoligidan chiqish fermer xo`jaligi yoki yangi shirkat xo`jaligi tashkil etish maqsadida amalga oshirilgan hollarda mulkiy paylar qonun

www.arxiv.uz hujjatlariga muvofiq natura xolatida ajratib berilishi mumkin, boshqa xollarda esa pul qiymatida qaytariladi. Shirkat xo`jaligi a`zosining mulkiy payini fuqarolik qonun xujjatlariga asosan meros qilib qoldiriladi. Bunda agar merosxo`r mazkur shirkatga a`zo bo`lsa uning payni miqdoriga meros qiligan pay qo`shiladi. Agar merosxo`r shirkatga a`zo bo`lib kirsa pay unga o`tadi va o`z nomidan qo`shimcha pay kiritish ixtiyoriy xisoblanadi. Merosxo`r shirkatga a`zo bo`lib kirmasa unga payning qiymati ajratib beriladi. 5. Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) faoliyatining asoslari "Qishloq xujaligi kooperativi (shirkat xujaligi) tugrisida"gi Konunini 20- moddasining birinchi qismiga muvofiq shirkat xujaligi uz faoliyati yo`nalishlarini, ishlab chikarishning to`zilishi va xajmlarini mustaqil ravishda belgilaydi. Shirkat xujaligi bozor talabida shartnomalarga asoslanib yetishtirilgan maxsulotni turini va xajmini mustakil belgilaydi. Shirkat xujaligi asosan don va paxta yetishtiruvchi xo`jalik sifatida ishlab chikarilgan maxsulotni yetqazib berish to`grisidagi davlat kontraktiga asosan (Fukarolik kodeksining 29-bobning 4-§) o`z xo`jalik faoliyatini tashqil etishi mumkin. Shirkat xujaligining huquqiy xolatini xususiyatlaridan biri bulib, unda mehnatni tashkil qilish hisoblanadi. "Kishlok xujaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`grisida"gi Qonunini 20-moddasining to`rtinchi qismiga muvofiq oila (jamoa) pudrati shirkat xo`jaligida ichki xo`jalik ishlab chiqarish faoliyatini tashqil qilishni ustun shakli bo`lib shirkat xujaligida oila (jamoa) pudrati shartnomasi asosida mehnatni tashkil qilish. Oila (jamoa) pudratida mehnatga haq to`lash yakuniy natijalarga ko`ra - yetishtirilgan mahsulotning shartnomada nazarda tutilgan turlari, miqdori va sifatiga qarab amalga oshiriladi. Bu esa shirkat xo`jaligida a`zolarini xo`jalikniig yil davomidagi faoliyat natijaliga qo`ra pay mutanosib dividend olishlarini mustasno kilmaydi. Shirkat xujaligida mehnat munosabatlari "Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida"gi Qonuni, boshqa qonun xujjatlari shirkatning ustavi

www.arxiv.uz va ichki ish tartibi bilan tartibga solinadi. Shirkat xo`jaligi ishlab charishni ta`minlash maksadida shirkat a`zosi bo`lmagan shaxslarni mehnat shartnomasi asosida ishga jalb etilishi mumkin. Shirkat xo`jaligi a`zolariga mulkiy paylar bo`yicha to`langan dividendlar mehnat haqi tarkibiga kiritilmaydi. Shirkat xo`jaligi a`zolari belgilangan tartibda ijtimoiy ta`minot va ijtimoiy sug`urtaga haqlidirlar. Shirkat xo`jaligi o`z mahsulotini sotish uchun yuridik va jismoniy shaxslar bilan, shu jumladan mahsulotni yetqazib berish to`g`risidagi davlat kontraktini xamda o`zining moddiy texnikaviy ta`minlash maqsadida ixtiyoriylik asosida xo`jalik shartnomalarini tuzishga haqlidir. Shirkat xo`jaligi O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida va boshqa konun xujjatlarida belgilangan tartib va xajmda soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni to`laydi. Shirkat xo`jaligi qishloq xo`jaligi korxonasi sifatida yerdan asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida foydalanadi. Shirkat xo`jaligida yer uchastkalari doimiy egalik qilish huquqi asosida beriladi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish maqsadida shirkat xo`jaligi ko`shimcha yer maydonini vaqtincha foydalanishga yoki ijaraga olishi mumkin. Shirkat xo`jaligining yerlari jamoa egaligidagi yerlardan, shuningdek fuqarolarga dehqon xo`jaligi yuritish uchun berib qo`yilgan yerlardan iborat bo`ladi. Shirkat xo`jaligi yerlardan faqat belgilangan maqsadda foydalanishi va yerning muhofaza qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishi lozim. Shirkat xo`jaligi Yer kodeksining 55-moddasiga muvofiq umumiy majlis qarori bilan fuqarolarga umrbod egalik qilish huquqi asosida tomorqa yer uchastkalarini berishga haqlidir. Shirkat xo`jaligida yerdan foydalanishning yana bir xususiyati shundan iboratki, yer uchastkalari oila (jamoa) pudrati shartnomasi asosida oilalarga va ishlab chikarish bo`limlariga vaqtincha foydalanishga beriladi. Shirkat xo`jaligi ishlab chikarish kooperativining bir turi hisoblanadi va bu xolat shirkatni tugatishda o`z aksini topadi. Shirkat xo`jaligining kreditorlar da`volari qanoatlantirilgandan keyin qolgan mol-mulkni qiymati uning a`zolari

www.arxiv.uz o`rtasida taqsimlanishi "Qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida"gi Qonunning 30-moddasida belgilangan.

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashni xuquqiy tartibga solish

Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarning huquqiy holati

Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi

Fermer xujaligining xuquqiy holati

Qishloq xo`jaligidagi shartnoma munosabatlariga umumiy tavsifnoma