Parlamentlik respublikasi

Parlamentlik respublikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

Parlamentlik respublikasi Reja: 1. Davlatning boshqaruv shakli tushunchasi va uning turlari 2. Parlamentlik respublikasining o‘ziga xos xususiyatlari 3. O‘zbekistonda davlat boshqaruvini shakllantirishda parlament islohotlari

Parlamentlik respublikasi Mustaqillikni qo‘lga kiritgan O‘zbekiston oldida ijtimoiy hayotning turli jabhalarida o‘ta murakkab muammolar ko‘ndalang bo‘lib turar edi. Siyosiy sohada demokratik institutlarni shakllantirish va ularning to‘laqonli ishlab ketishini ta’minlash, iqtisodiy sohada esa, bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy tizimni shakllantirish, ijtimoiy sohada — kuchli ijtimoiy himoyani ta’minlash kabi vazifalar turar edi. Shu bois ham, mustaqillikka erishganimizdan so‘ng, darhol keng islohotlar jarayoni boshlanib ketdi. Hozirgi kunda bu islohotlar katta natijalarga erishmoqda. Ayniqsa davlat va huquq sohasidagi islohotlar ko‘lami juda keng va juda salmoqlidir. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar silsilasida davlat — huquqiy islohotlar alohida o‘rin tutadi. Mustaqillikka erishgach, davlat hokimiyati tizimi tubdan yangilanib, demokratik tamoyil — hokimiyatlar bo‘linishiga asoslana boshladi. Yagona davlat hokimiyatining teng tarmoqlari hisoblangan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari huquqiy davlat qurish vazifasiga xizmat qiladigan hokimiyat tarmoqlariga aylanib bormoqda. Shu munosabat bilan, biz qanday davlat qurmoqdamiz va bu davlatning mazmuni va mohiyati qanday bo‘ladi, bu davlatning ma’naviy va nazariy ildizlari qanaqa degan savol beixtiyor ko‘ndalang bo‘ladi. Adolatli, insonparvar davlat va halqparvar rahbar haqidagi g‘oyalar halqimiz uchun benihoya yaqin va qadrlidir. Zero, bizning ulug‘ ajdodlarimiz Turon xududida ilk davlatlar paydo bulibdiki, adolatli tuzum va odil hukmdor hamda halqparvar davlat haqida orzu qilib kelishgan. Davlatimizning boshqaruv shaklini tashkil etilishida milliy davlatchiligimizni boy an’analari bilan bir qatorda dunyodagi rivojlangan mamlakatlarning bu boradagi erishgan tajribasi asosida ham qurilmoqda. Shu jixatdan olganda davlat va huquq nazariyasi fanining muhim kategoriyalaridan biri davlat boshqaruv shakli, xususan parlamentar respublikaning turli xususiyatlarini o‘rganish va tahlil qilish mamlakatimizda parlamentarizmni shakllantirish jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. 2

Shu munosabat bilan men, kurs ishi mavzusi sifatida "Parlamentlik respublikasi" mavzusini tanladim. Mazkur mavzuni chuqur o‘rganish, tahlil etish O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv shakli va uning rivojlanish xususiyatlarini to‘g‘ri anglab olishga, uning xususiyatlarini teran tushunishga yordam beradi. Davlatning boshqaruv shakli tushunchasi va uning turlari Davlatning mohiyatini nazariy jihatdan tushunib yetishda boshqaruv shakli kategoriyasini tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Davlatga uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim va qanday amalga oshirishini aynan shu shakl belgilab beradi. Arastuning o‘zi, undan keyin Aflotun ham qadimgi dunyoda davlat hokimiyatini tashkil etish va uni boshqarishning xilma-xil shakllarini o‘rganar ekanlar, bu davlatlarni kim va qanday boshqarishi, ya’ni boshqaruv shakli mezoni bo‘yicha davlatlar tasnifini ishlab chiqishga urinishgan. To‘la asos bilan aytish mumkinki, ko‘p asrlar davomida nazariy siyosiy- huquqiy tafakkur ko‘plab, ba’zan bir-biriga sira o‘xshamaydigan davlatlarni zo‘r berib o‘rganishni davom ettirib keldi. Olimlar o‘z izlanishlarida davlat shakllaridagi eng muhim jihatni ajratib olib, ularni tasvirlab berish, tahlil etish, baholashga va iloji bo‘lganda bu shakllarni rivojlantirish istiqbollarini oldindan aytib berishga urinardilar. Avgustin, Forobiy, Gobbs, Monteskye, Lokk, Russo, Radishchev va boshqalarning asarlarida davlat shakllari haqidagi bilimlarni umumlashtirish va tizimlash, ularning vujudga kelish va rivojlanishining tub ildizlariga yetib borishga ko‘p urinib ko‘rilgan. Aynan shuning uchun, agar Arastu va Aflotun davrlarida nazariy siyosiy- huquqiy tafakkur boshqaruvning u yoki bu shaklini belgilab beruvchi sabablarni aniqlashga urinib, asosan boshqaruv xilma-xil shakllarini tasvirlash yo‘lidan borgan bo‘lsalar, XX asrda esa, siyosiy-huquqiy tafakkur marksistik nazariya doirasida boshqaruv shaklini (formatsiyadan kelib chiqqan holda) davlat xili bilan, jamiyatning sinfiy tarkibi, iqtisodiy bazisi kabilar bilan bog‘lab tushuntirishga intiladi. Boshqaruv shaklini (biz yuqorida aytib o‘tgan davlat shakli uch qismidan 3

birini) aniqlashda marksistik nazariya davlat hokimiyati u yoki bu tuzilishini tavsiflovchi ijtimoiy-sinfiy belgisini asosiy belgi sifatida ajratib ko‘rsatardi. U boshqaruv shaklini mazkur davlatning ijtimoiy-sinfiy mohiyatining, siyosiy mazmunining, sinfiy kuchlar amaldagi nisbatining tashqi ifodasi sifatida ta’riflardi. Bu chizmaga ko‘ra respublika sinfiy kuchlarning bir xil nisbatida paydo bo‘lsa, monarxiya boshqa nisbatida vujudga keladi. Albatta, jamiyatning sinfiy tuzilishi, sinfiy manfaatlarning to‘qnashuvi, sinfiy kuchlar nisbatini hech kim inkor etmaydi, ular hayotda mavjud bo‘lib, davlat tuzilishiga, eng avvalo, hokimiyat tizimi qanday shakllarda tashkil topgani va amal qilishiga, davlatni kim boshqarishiga ta’sir etadi. Biroq, ayni paytda, davlat sinfiy belgisi ahamiyatini oshirib yuborishga o‘rin yo‘q. Biz yuqorida bunday yondashuv uslubiy jihatdan noto‘g‘ri bo‘lib, aksariyat hollarda ko‘pgina narsalarni tushuntirib bera olmasligiga misollar keltirgandik. Yana bir bor shu masalaga to‘xtalamiz. Bunday yondashuvda boshqa bir qancha omillar: tarixiy an’analar, milliy ruhiyat, diniy ong, madaniy muhit, jamiyatni o‘ta g‘oyaviylashtirish va siyosiylashtirish darajasi, ekologiya va ko‘pchilik boshqa omillar masalani o‘rganish doirasidan tashqarida qolib ketadi. Davlat tuzilishining asosiy xususiyatlaridan biri sifatida boshqaruv shaklini yanada chuqurroq va asosliroq tushunish, ushbu shakllarning chuqur o‘ylangan tasnifini takdim etish, ular rivojining real istiqbollarini oldindan aytib berish imkonini beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda boshqaruv shaklining quyidagi ta’riflarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: Boshqaruv shakli - konkret davlatda davlat hokimiyatini tashkil etish usullarining majmuidir. Agar ushbu ta’rifni yanada aniqroq ifodalaydigan bo‘lsak, u oliy hokimiyatni, boz ustiga uning oliy va markaziy organlarini, tarkibi, vakolatini, shu organlarni tashkil etish tartibini, shuningdek, unda oddiy xalq ishtiroki darajasi, bu organlar vakolati muddatlarini ko‘zda tutishini aytishimiz kerak bo‘ladi. Boshqaruvning qadim-qadimdan insoniyatga ma’lum bo‘lgan shakllari monarxiya 4

va respublikadir. Davlat boshqaruvining monarxiya shaklida davlat boshlig‘i monarx (qirol, qirolicha, imperator va boshqalar) bo‘ladi. Davlat boshqaruvining bunday shakliga Buyuk Britaniya, Yaponiya, Ispaniya, Niderlandiya, Saudiya Arabistoni kabi davlatlarni kiritish mumkin. Davlat boshqaruvining respublika shaklida Prezident davlat boshlig‘i hisoblanadi. Ushbu boshqaruv shaklidan kelib chiqib, mamlakat hayotida Prezidentning tutgan o‘rni va roli turlicha ekanligini ko‘rish mumkin. Davlat boshqaruvi respublika shaklining quyidagi ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, ularga:  Prezidentlik respublikasi  Parlamentar respublika  Aralash respublikalar kiradi. Prezidentlik respublikasida davlat boshlig‘i prezident bo‘lib, uning mamlakat hayotidagi o‘rni parlamentar va aralash respublika boshqaruv shaklidagiga qaraganda ahamiyatliroq ekani ko‘zga tashlanadi. Prezidentlik respublikasi hozirgi kunda eng ko‘p tarqalgan davlat boshqaruv shakli hisoblanadi. Prezidentlik respublikalarida Prezidentning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarini, vakolatlarini, ya’ni xalq tomonidan saylanishi, davlat boshlig‘i bo‘lishi, hukumatni shakllantirishi, ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘i ekanligi, ichki va tashqi siyosatni mustaqil yuritishi, veto huquqiga egaligi, davlatning yuqori organlariga mansabdor shaxslarni tayinlashi, oliy bosh qo‘mondon bo‘lishi va boshqalarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Hozirda prezidentlik respublikasi mavjud bo‘lgan mamlakatlarga Braziliya, Venesuella, Kolumbiya, Fillipin, Koreya, Amerika Qo‘shma Shtatlarini misol tariqasida ko‘rsatish mumkin. Misol uchun, Amerika Qo‘shma Shtatlarida davlat boshlig‘ining o‘rni va vakolatlarini ko‘rib chiqaylik. AQShda Prezident va vitse-prezident birgalikda 4 yil muddatga saylanib, ular 5

bu mansabda ikki muddatdan ortiq o‘tirishlari mumkin emas (faqat istisno tariqasida Ikkinchi jahon urushi davrida F. Ruzvelt uchinchi marta Prezident etib saylangan). Prezident davlat boshlig‘i bo‘lishi bilan bir qatorda ijroiya hokimiyatning boshlig‘i bo‘lib ham hisoblanadi. Prezident Parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarni (10 kun muddat ichida) imzolashga yoki ularni o‘zining e’tirozlari bilan rad etish huquqiga ega. Prezident Parlamentning yuqori palatasi bo‘lgan Senat bilan kelishgan holda yuqori lavozimlarga mansabdor shaxslarni tayinlaydi. AQSH Prezidentining tashqi siyosatni olib borishdagi vakolatlari birmuncha keng bo‘lib, u elchilarni, boshqa vakil qilingan shaxslarni, konsullarni tayinlash va chaqirib olish, xalqaro shartnomalar tuzish, xalqaro darajadagi masalalarni hal qilish kabi huquqlarga ega. AQSH Konstitutsiyasiga asosan prezident hech qanday organga bo‘ysunmaydi. U o‘z lavozimidan faqat impichment orqali chetlashtirilishi mumkin. Yuqoridagilar bilan bir qatorda AQSH prezidenti hukumat (Vazirlar Mahkamasi) boshlig‘i hisoblanadi. Shuni qayd etish lozimki, AQShda premyer- ministr (bosh vazir) lavozimi yo‘q. Prezident hukumat a’zolarini hamda vazirlarni Senat (Parlamentning yuqori palatasi) bilan kelishgan holda tayinlaydi. Hukumat Prezidentga bo‘ysunadi va shu bilan birga u maslahat kengashi vazifasini ham bajaradi. Hukumat majlislariga prezident rahbarlik qiladi. Prezidentlik respublikasi bo‘lgan yana bir mamlakat - Braziliyada prezident 4 yil muddatga vitse-prezident bilan birgalikda saylanib, u ijroiya hokimiyat boshlig‘i va Oliy bosh qo‘mondon hisoblanadi. Braziliya prezidenti afv etish va jazo muddatini kamaytirish, Senat tasdig‘idan keyin Oliy Federal Sudlarni, yuqori instansiya sudlarini, hududlarning gubernatorlarini va boshqa yuqori mansabdor shaxslarni lavozimiga tayinlash vakolatlariga ega. Ijroiya hokimiyatning boshlig‘i sifatidagi vakolatlari federal vazirlarni tayinlash va ozod qilish, davlat ma’muriyatiga rahbarlikni amalga oshirishdan 6

iborat. Tashqi siyosatda xorijiy mamlakatlar bilan aloqa o‘rnatish hamda ularning diplomatik vakillarini akkreditatsiyadan o‘tkazish (tan olish), xalqaro sulh va shartnomalarni imzolash kabi vakolatlarga ega. Qonunchilik sohasida Prezident qonunchilik tashabbusiga ega bo‘lib, u qonun kuchiga teng bo‘lgan normativ xujjatlarni qabul qilishi mumkin. Parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarga Veto qo‘yish huquqiga ham ega. Koreya respublikasida esa prezident 5 yil muddatga xalq tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ovoz berish yo‘li bilan saylanadi. U davlat va ijroiya hokimiyatning boshlig‘i hisoblanadi. Koreya Prezidenti xorijiy mamlakatlarda davlat nomidan ish olib boradi, diplomatik vakillarni tayinlaydi va qabul qiladi, xalqaro shartnoma va bitimlar tuzadi. Shu bilan bir qatorda Prezident Oliy bosh qo‘mondan hisoblanadi. Shunday qilib, Prezidentlik respublikalarida Prezidentning vakolatlari birmuncha kengligini ko‘rib o‘tdik. Umumiy xulosa shundan iboratki, prezident ijro hokimiyatga rahbarlik qiladi va bir qator rasmiy funksiyalarni (masalan, elchilarni qabul qilish, xalqaro maydonda davlat nomidan ish olib borish va mamlakat manfaatlarini himoya qilish) bajaradi. Prezidentlik respublikasida qonunchilik hokimiyati ijro hokimiyati faoliyatiga aralasha olmaydi va o‘z navbatida ijroiya hokimiyat ham qonunchilik hokimiyati faoliyatiga aralasha olmaydi. Parlamentar respublikalarda esa Prezidentlik respublikalaridan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlar mavjud, bu xususiyatlarni prezidentlarning saylanishi, davlat hokimiyatini boshqarilishi, hukumatni shakllantirilishi jarayonlarida ko‘rishimiz mumkin. Siyosiy boshqaruvning Parlamentar respublika shakli joriy qilingan ko‘pgina mamlakatlarning aksariyatida Prezident parlament tomonidan saylanadi. Ammo bundan Prezidentlik Respublikalaridan asosiy farqi shundan iborat ekan degan xulosaga kelish noto‘g‘ridir. Chunki shunday Parlamentar Respublikalar ham borki (masalan, Bolgariya), ularda Prezident xalq tomonidan saylab qo‘yiladi. 7

Parlamentar respublikaning prezidentlik respublikasidan asosiy farqi, birinchidan, hukumatni shakllantirishda bo‘lsa, ikkinchidan, hukumat bevosita kimning oldida javobgarligiga bog‘liq. Parlamentar respublikalarda Prezident premyer-ministrni (bosh vazirni) tayinlash to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Bundan Parlamentar respublikada prezidentning o‘rni katta ekan degan xulosaga kelib bo‘lmaydi. Chunki premyer- ministrni tayinlash faqat rasmiyatchilik xolos. Aslida, Prezident parlamentning xohish irodasiga bo‘ysunadi. Prezident, parlamentar respublikada (prezidentlik respublikasidan farqli ravishda) vazirlarni mustaqil holda o‘z xohishiga ko‘ra tayinlay olmaydi, u faqatgina rasmiy jihatdan tasdiqlaydi xolos. Prezident hukumat boshlig‘i sifatida parlamentning ishonchini qozongan shaxsni tayinlashga majbur. Aks holda bu lavozimga ko‘rsatilgan nomzod parlament a’zolarining ko‘pchiligi tomonidan rad qilinishi (qaytarilishi) mumkin. Parlamentar respublikaning yana bir asosiy jihati - bu hukumat kimning oldida bevosita javobgar bo‘lishidadir. Parlamentar respublikalarda aksariyat hollarda hukumat parlament oldida javobgar bo‘ladi. Uning yana bir jihati, agar parlament hukumatga ishonchsizlik bildirsa, u iste’foga chiqishi lozim. Lekin prezident bunday vaziyatda boshqacha qaror qabul qilib parlamentni tarqatib yuborishi va navbatdagi saylov muddatini belgilashi ham mumkin. Agar hukumat kengashi prezidentdan parlamentni tarqatib yuborishni so‘rasa, bu holda prezident parlamentni tarqatib yuborishi lozim bo‘ladi. Hukumat tomonidan prezidentning bu vakolatini su’istemol qilish hollari ham kuzatilib turadi. Parlamentar respublikaga misol qilib Italiya, Germaniya, Chexiya, Vengriya, Shvetsariyani keltirish mumkin. Masalan, Italiyada Prezident davlat boshlig‘i hisoblanib, u parlamentning ikki palatasining (Deputatlar palatasi va Senat) umumiy yig‘ilishida mutloq ko‘pchilik ovoz bilan saylanadi. Prezidentning vakolat muddati 5 yil. Italiya Konstitutsiyasiga asosan Prezident parlamentni tarqatib yuborish, unga umumiy saylovlar o‘tkaziladigan kunni belgilash, davlat organlariga mansabdor shaxslarni tayinlash 8

va ozod qilish, jazoni yengillashtirish va afv etish, xorijiy mamlakatlarning diplomatlarini qabul qilish hamda mudofaa kuchlariga Oliy Bosh qo‘mondanlik qilish kabi vakolatlarga ega. Italiyada hukumatni Prezident tomonidan tayinlangan (parlamentda ko‘pchilikni tashkil qilgan partiya-fraksiya rahbarlaridan birini tayinlaydi) rais boshqaradi va uning maslahatiga ko‘ra hukumatning boshqa a’zolari tayinlanadi. Hukumatga parlament palatalaridan bittasi ishonchsizlik bildirish yuzasidan qaror qabul qilsa (kamida 1/10 qism palata a’zolari tomonidan tegishli hujjat imzolanib, ko‘rib chiqilganidan so‘ng) u iste’foga chiqishi lozim bo‘ladi. Parlamentar respublikalaridan yana biri Vengriyadir. Vengriyada prezident 5 yil muddatga "Davlat majlisi" (Parlament) tomonidan saylanadi. Prezident davlat nomidan xalqaro shartnomalar tuzadi, Davlat majlisiga va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlariga saylovni belgilaydi hamda "Davlat majlisi" yig‘ilishlarida qatnashishi, nutq so‘zlashi, Umummilliy referendum o‘tkazish tashabbusi bilan chiqishi mumkin. Bulardan tashqari prezident Oliy bosh qo‘mondon hisoblanadi. Davlatda maxsus (favqulodda) holat elon qilinganida "Davlat majlisi" munosib harakat qila olmasa, u holda Respublika Prezidenti qurolli kuchlardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish haqida qaror qabul qiladi. Shuningdek, u favqulodda holatlarni e’lon qiladi va "Davlat majlisi" raisini bu haqda ogohlantiradi. Premyer-ministr (vazir-rais) prezident taklifiga ko‘ra "Davlat majlisi" deputatlarining ko‘pchilik ovozi bilan saylanadi. Qolgan vazirlarni uning taklifiga ko‘ra Prezident tayinlaydi yoki vazifasidan ozod qiladi. Hukumat shakllanib bo‘lganidan so‘ng "Davlat majlisi" oldida qasamyod qabul qiladi. Aralash respublika , ya’ni bu turdagi respublikalarni yarim prezidentlik respublikasi yoki yarim Parlamentar respublika deb ham atashadi. Uning bunday atalishiga sabab Prezidentlik va Parlamentar respublikalarga xos bo‘lgan xususiyatlarning jamlanganligidadir. Aralash respublika shaklida Prezidentlik respublikasidagi kabi Davlat hokimiyati aniq tarmoqlarga ajratiladi. Aralash respublikada Prezident Parlamentni 9

tarqatib yuborish vakolatiga ega. Aralash respublika ko‘rinishidagi mamlakatlarda hukumatning ham Prezident oldida, ham Parlament oldida javobgar bo‘lishini kuzatish mumkin. Aralash Respublikada Prezident vitse-premyerlarni hamda vazirlarni tayinlash huquqiga ega. Ba’zi mamlakatlarda premyer-ministrlarni parlament bilan kelishib yoki kelishmasdan ham lavozimiga tayinlashi mumkinligi ko‘zda tutilgan. Boshqaruvning aralash respublika shaklida prezident hamda parlament doimo hamkorlikda bo‘ladi. Aralash respublikaning diqqatga sazovar tomoni shundaki, unda ham prezidentlik respublikasiga, ham parlamentar respublikaga xos bo‘lgan xususiyatlar yoki bularning ikkalasiga ham xos bo‘lmagan jihatlar jamlangan bo‘ladi. Aralash respublikalarga Ruminiya, Turkiya, Finlyandiya, Fransiyani misol qilib keltirish mumkin. Boshqaruv tizimi aralash respublika bo‘lgan Finlyandiyada Prezident parlament bilan birgalikda Qonunchilik organini shakllantirsa, hukumat bilan hamkorlikda Ijroiya hokimiyatni shakllantiradi. U qonunchilik tashabbusiga, veto huquqiga, qaror va ko‘rsatmalar qabul qilishga (qarorlar tegishli vazir imzosi bilan tasdiqlanishi zarur), qonunlarni tasdiqlashga, umumiy saylovlar kunini belgilashga va oliy qonunchilik organini tarqatib yuborishga haqli hisoblanadi. Prezident hukumat a’zolarini va boshqa mansabdor shaxslarni tayinlash, afv etish va jazoni yengillashtirish, tashqi siyosat borasida urush e’lon qilish yoki tinchlik to‘g‘risida shartnomasi tuzish kabi vakolatlarga ega. U Oliy bosh qo‘mondon hisoblanadi. Prezident faoliyati Parlament nazoratida bo‘lmaydi. Prezident faqat bir holatda, ya’ni Vatanga, millatga xiyonat qilganidagina jinoiy javobgarlikka tortilishi ko‘zda tutilgan. Parlament hukumatga ishonsizlik bildirganda, u iste’foga chiqishi lozim, biroq siyosiy inqirozdan Prezident Parlamentni tarqatib yuborishi orqali ham qutilishi mumkin. Turkiyada Prezident Parlament tomonidan yetti yil muddatga faqat bir marta 10

saylanadi. Prezident qabul qilgan barcha qarorlar premyer-ministr tomonidan yoki tegishli vazir tomonidan tasdiqlanadi va bu qarorlar uchun ular javobgar bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, Prezident Parlamentni navbatdan tashqari sessiyaga chaqirishi, uni tarqatib yuborish va umumiy saylov kunini belgilashi, Parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarni qayta ko‘rib chiqishi uchun qaytarishi, Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish bo‘yicha qonunlar loyihasini Referendumga olib chiqishi mumkin. Ijroiya hokimiyat tizimida u premyer-ministrni tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi. Premyer-ministr taqdimiga ko‘ra vazirlarni tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi. Turkiya Prezidenti xorijiy mamlakatlar vakillarini qabul qiladi va o‘z davlati vakillarini chet mamlakatlarga yuboradi, xalqaro shartnoma va kelishuvlarni tasdiqlaydi. Oliy bosh qo‘mondon sifatida qurolli kuchlarni boshqarishi mumkin. Umuman olganda, aralash respublikalarda prezidenlik va parlamentar respublikalarga xos bo‘lgan xususiyatlar o‘z ifodasini topgan va ulardagi ijobiy jihatlar mujassamlangan. Parlamentlik respublikasining o‘ziga xos xususiyatlari Parlamentlik respublikasida Prezident davlat boshlig‘i hisoblanadi. Lekin Prezidentning davlat mexanizmidagi o‘rni parlamentlik respublikalari konstitutsiyalarida birdek ifodalanmagan. B.A.Starodubskiyning ta’kidlashicha, ba’zi bir konstitutsiyalarda Prezident ijroiya hokimiyatini hukumat bilan birgalikda amalga oshirishi ko‘rsatilgan. Biroq, hamma mamlakatlarda ham Prezident bosh vazir (hukumat raisi kansler va b.) boshchiligidagi hukumat tarkibiga kirmaydi. Bu holat «mabodo konstitutsiyaviy matn bilan bo‘lmasa — huquqiy odat bilan»1 belgilab qo‘yilgan. Hukumat va uning faoliyati Prezidentning rahbarlik doirasiga kirmaydi. Zero, bosh vazir va uning hukumati Prezidentga emas, parlamentga hisob beradi. 11

GFR, Shveytsariya, Italiya, Irlandiya, Vengriya va bir qator boshqa mamlakatlar Prezident boshchiligidagi parlamentlik respublikalarining eng tipik ko‘rinishlaridir. Sobiq Ittifoq respublikalaridan esa, yuqorida aytib o‘tganimizdek, faqat Latviya respublika boshqaruvining parlamentlik shaklini tanlagan. Hozirgi zamon jahon amaliyotida Prezident saylovlarining ikki asosiy turi — to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bavosita saylovlar mavjud. Bavosita Prezident saylovlari quyidagi usullarda o‘tkaziladi: a) parlament tomonidan; b) parlament va shtatlar, viloyatlar, turli xil ijtimoiy-siyosiy kuchlar vakillari tomonidan; v) saylashga vakil qilinganlar kollegiyasi tomonidan2. Saylov natijasida Prezident qanday mandat - birlamchi yoki ikkilamchi mandat olishini bilish uchun saylov turini aniqlab olish zarur bo‘ladi. Chunonchi, prezidentlik yoki Aralash respublikalarida katta vakolatlarga ega bo‘larkan, Prezident o‘z mandatini bevosita xalqning o‘zidan yoki ataylab shu maqsadda xalq tomonidan saylab qo‘yilgan vakillardan olishi kerak. Shu bilan birga, parlamentlik respublikasida uning roli mandatni bevosita xalqning o‘zidan olishni talab etmaydi. YA’ni, Prezidentning ikkilamchi mandati bunday respublikalarning ko‘pchiligi uchun xosdir. Shunday qilib, parlamentlik respublikasi uchun parlament orqali yoki parlament va mahalliy boshqaruv organlarining saylab qo‘yiladigan a’zolari orqali o‘tkaziladigan Prezident saylovlari tizimi xarakterlidir. Mazkur saylovlar Prezidentga ikkilamchi mandatni taqdim etadi. Prezident vakolatlari. Boshqaruv shaklidan qat’iy nazar, davlat boshliqlari xalqaro munosabatlar sohasida qariyb har doim katta vakolatlarga ega bo‘lishadi. Lekin parlamentlik respublikalarida ular o‘z harakatlarini hukumat bilan kelishgan holda amalga oshirishlari kerak bo‘ladi. Parlamentlik respublikalarida Prezident davlat faoliyatining xalqaro munosabatlar sohasida Prezidentlik respublikalariga nisbatan kam imtiyozlarga ega bo‘ladi. Parlamentlik respublikasida xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish 12

jarayonida bosh rol Prezidentga emas, parlamentga beriladi. Masalan, mazkur qoida Italiya Konstitutsiyasida qayd etilgan (80-modda). Parlamentlik respublikasida Prezidentning parlament bilan o‘zaro munosabatlari masalasiga kelsak, odatda, Prezident qonunchilik tashabbusi huquqiga ega emas. Jumladan, GFRda qonun chiqaruvchilik jarayonlarida faqat hukumat va parlament qatnashadi. Gretsiya Konstitutsiyasida ham (73-modda) xuddi shunday holatni ko‘ramiz. Faqat Latviya (47-modda) va Vengriya (25- modda)1 bu qoidadan mustasnodirlar. Parlamentlik respublikalarida Prezident parlamentni tarqatib yuborish huquqiga ega. Prezident parlament quyi palatasini tarqatib yuborish huquqidan foydalana oladigan shartlarning uch xil turi mavjuddir. Birinchidan, parlament hukumatga ishonchsizlik bildirganida; ikkinchidan, hukumat rahbari lavozimiga Prezident nomzodi ovoz berishning bir necha turidan keyin ham zarur darajadagi parlament ko‘pchiligiga erisha olmagan taqdirda davlat boshlig‘i o‘z huquqidan foydalanishi mumkin. Uchinchidan, mamlakatda siyosiy vaziyat boshi berk ko‘chaga kirib qolganida yoxud qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar o‘rtasidagi munosabatlar g‘oyat taranglashib ketganida Prezident huquqi qo‘l keladi.2 Parlamentni tarqatib yuborish bo‘yicha Prezident qarori hukumat pozitsiyasiga bog‘liq ekaniga e’tiborni jalb etish o‘rinli. Zero, bu bog‘liqlik barcha parlamentlik respublikalarida kuzatiladi. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Chunki ushbu respublikalarda Prezident siyosiy mas’uliyatdan mustasnodir. Uning harakatlari va qonun hujjatlari bo‘yicha hukumat yoki shunday hujjatni (kontrassignatsiya qilish) vazir javob beradilar. Lekin impichment tartibida yuridik javobgarlik uning zimmasidadir. Parlamentlik respublikasida davlat boshqaruvini amalga oshirish sohasida Prezidentning roli. Bunday respublikalarda, odatda, ijroiya hokimiyati tizimini shakllantirishga Prezident aralashmaydi. U yo qonunga muvofiq yoki bosh vazirning hukumatni tuzishdagi qarori asosida vujudga keltiriladi. Darvoqe, hukumatni tuzish rasmiyatchilikka ko‘ra Prezident zimmasida 13

hisoblanadi. U muayyan bir shaxsga mahkamani shakllantirishni topshiradi. Prezidentlar parlamentga yo faqat bosh vazirning o‘zini, yoxud hukumatning butun tarkibini taqdim etadi. Lekin mazkur tadbir ko‘pincha shunchaki rasmiyatchilik xarakteriga ega bo‘ladi. Chunki u parlamentdagi siyosiy kuchlar nisbatiga bog‘liq bo‘lib, parlament ko‘pchiligi fikri e’tiborga olinmagan holatlarda taqdim etilgan nomzodlarni parlament tasdiqlamay qo‘yishi hech gapmas. Biroq, mabodo, bironta partiya yoki koalitsiya yetarli miqdordagi ovozni ololmasa yoki ular o‘rtasida teng muvozanat yuzaga kelsa — hukumat boshlig‘ini tayinlashda Prezidentning roli jiddiy ravishda oshib ketishi mumkin. Shunday qilib, parlamentlik respublikalarida Prezident bilan hukumat o‘rtasidagi munosabatlarda ustuvorlik hukumat tomonida bo‘ladi. Parlamentlik respublikalarida sud organlarini tashkil etish va ular faoliyatini yo‘lga qo‘yish sohasida Prezidentning roli ham muhim masalalardan biri hisoblanadi. Bu yerda ular o‘rtasidagi munosabatlar yetarli darajada aniq belgilab qo‘yilgan — sud tizimi, odatda, Prezident tomonidan shalklantiriladi. Chunonchi, Italiya Konstitutsiyasiga muvofiq Prezident o‘z lavozimiga ko‘ra, Magistratura Oliy kengashiga rahbarlik qiladi (87-modda). Bundan tashqari u Konstitutsiyaviy sudning 15 a’zosidan 5 nafarini tayinlaydi. (135, 137-moddlalar) Shu tariqa parlamentlik respublikasida Prezident partiyaviy siyosatda boshqaruvning prezidentlik shaklida davlat va hukumat boshlig‘iga xos bo‘lgan darajada faol rol o‘ynay olmaydi. O‘zbekistonda davlat boshqaruvini shakllantirishda parlament islohotlari Har bir davlatning rivojlanishida o‘sha davlatda kechayotgan islo-hotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Sababi, aynan islohotlar jamiyat hayotini davrga moslash, mavjud ijtimoiy munosabatlarni mukammallashtirish imko-niyatini vujudga keltiradi. O‘zbekiston ham istiqlolning ilk yillaridanoq jamiyat hayotini ma’muriy buyruqbozlik, totalitarizm avj olgan sobiq Ittifoqdan meros bo‘lib qolgan illatlardan tozalash, uni demokratizm tamoyillariga moslash maqsadida keng qamrovli islohotlar o‘tkazish yo‘lidan bordi, ammo O‘zbekistonda amalga oshirilgan islohotlarning boshqa qo‘shni mamlakatlarda mavjud islohotlardan 14

asosiy farqi shunda bo‘ldiki, bu islohotlar chuqur mushohada asosida, bosqichma- bosqich tarzda kechdi. MDH davlatlarida shoshma-shosharlik bilan stixiyali tarzda amalga oshirilgan islohotlar esa oxir oqibat salbiy, hattoki, fojiali natijalarga olib keldi. O‘zbekistonda ro‘y berayotgan islohotlar esa, garchand uzoq muddatli bo‘lsada, ularning yakuni ijobiy bo‘lmoqda. Bu holatni parlamentarizm sohasida o‘tkazilgan islohotlardan ham ko‘rish mumkin. Davlat hokimiyatining oliy vakillik organini demokratik tamoyillar talabidan kelib chiqqan holda shakllantirish va takomillashtirishning dastlabki bosqichida iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy sohalarda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan islohotlarning huquqiy asoslarini ishlab chiqish, ijtimoiy munosabatlarni bozor iqtisodiyoti ehtiyojlariga moslash kabi vazifalar yuklatilgan O‘zbekistonning yangi parlamenti - Oliy Majlis ilk bor ko‘ppartiyalilik asosida tashkil etildi. Oliy Majlis shakllantirishda yana o‘sha bosqichma- bosqichlilik tamoyiliga amal qilindi va parlamentning bir palatali tizimi joriy qilindi, Oliy Majlis sessiyalar bir yilda kamida ikki marotaba chaqiriladigan bo‘ldi. Sobiq Ittifoq tarkibida bo‘lgan respublikalarda doimiy ishlovchi ikki palatali parlamentni joriy qilishga bo‘lgan intilishlar kuchayayotgan bir sharoitda, O‘zbekistonda monokameral (bir palatali) parlament tizimini saqlab qolishning quyidagi sabablari mavjud edi: birinchidan, O‘zbekistondek yosh, mustaqil davlat uchun o‘zi tanlab olgan yo‘ldan ildamlab borish imkoniyatini beruvchi mohiyatan yangi qonunlar suv va havodek zarur edi. Ikki palatali parlament esa talab qilingan qonunlar qabul qilinishini sekinlashtirishga, shu yo‘l bilan keng qamrovli islohotlarni amalga oshishini susaytirishga olib kelishi mumkin edi. Gap shundaki, ikki palatali parlamentda qabul qilinadigan har qanday qonun har ikki palata muhokamasidan o‘tishi lozim. Bu esa qonunchilik jarayonining cho‘zilib ketishiga olib keladi. Parlamentning ikkinchi palatasi ko‘proq mukammal qonunchilik tizimiga ega bo‘lgan, o‘tish davrini ortda qoldirgan davlatlarga xos. «Ilgari totalitar tuzum sharoitida kun kechirgan va endigina demokratiyani qo‘lga kiritgan, qonunchilikning iqtisodiyot, jinoyat huquqi, fuqarolik huquqi va boshqa sohalari bilan bog‘liq salmoqli qismini o‘zgartirish lozim bo‘lgan davlatlarda 15

umuman boshqacha holat. Bu davlatlarda ikkinchi palatani joriy qilish, zarur islohotlarni to‘xtatib qo‘yishi mumkin.»; ikkinchidan, hali bizda qonunchilik sohasi bilan professional darajada, doimiy ravishda shug‘ullanish qobiliyatiga ega parlamentariylar shakllanib ulgurmagan edi. Ikki palatali parlamentning quyi palatasi esa, odatda, doimiy ravishda qonunchilikka ixtisoslashgan holda faoliyat yuritadi; uchinchidan, O‘zbekistonda o‘tish davrida mavjud islohotlarning samarali va muvaffaqiyatli o‘tishiga imkoniyat beruvchi prezident rahbarligidagi kuchli ijroiya hokimiyatiga zaruriyat tug‘ilgan edi. Ikki palatali parlament sharoitida esa prezident yoki hukumatga tegishli bo‘lgan ayrim vakolatlar palatalarning birida mujassam bo‘lishi tabiiy edi; to‘rtinchidan, MDH davlatlarida parlamentarizm sohasida o‘tkazilgan islohotlar bu borada shoshma-shosharlik o‘rinli emasligini ko‘rsatib berdi. Bu davlatlarning ayrimlarida parlamentariylar asosiy faoliyat yo‘nalishlari bo‘lmish qonunchilik bilan shug‘ullanish o‘rniga tartibsiz siyosiy kurashga kirishib ketdilar, parlamentlarda turli siyosiy o‘yinlar avj oldi, hatto, ayrim deputatlar sessiya zaliga o‘tnatilgan kameralar orqali butun xalq nigohi qaratilgan minbarlardan ishlab chiqilayotgan qonunning mukammal bo‘lishini ko‘zlab muayyan takliflar kiritish maqsadida emas, o‘z saylovchilariga o‘zini yana bir bor namoyon qilib olish, minbardan turib dahanaki janglarga kirishish orqali o‘z reyting darajasini ko‘tarib olish maqsadidan kelib chiqib foydalandilar. O‘zbekistonda demokratiya bilan niqoblangan bu kabi islohotlarga umuman zaruriyat yo‘q edi. Ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonda istiqlolning dastlabki bosqichlarida bir palatali parlamentning joriy qilish har tomonlama o‘ylangan, chuqur mushohada qilingan qadam bo‘lgan. Aytish joizki, Oliy Majlis o‘ziga yuklatilgan mas’uliyatli vazifani bajarish uddasidan chiqdi. Jumladan, 1995 yildan to 2000 yilga qadar Oliy Majlis tomonidan fundamental xarakterga ega bo‘lgan 10 ta kodeks, 2 ta Milliy dastur, 138 ta qaror va turli yo‘nalishlardagi 468 ta qonun qabul qilindi. Bu normativ 16

huquqiy aktlar O‘zbekistonning keyingi taraqqiyoti uchun o‘ziga xos asos vazifasini o‘tadi. Davr talabi, to‘g‘rirog‘i, bir qator obyektiv sabablar, ya’ni bir palatali parlament - Oliy Majlis tomonidan qabul qilinayotgan qonunlarning sifat ko‘rsatkichi a’lo darajada emasligi, ularni qabul qilishda parlament a’zolari uzoqni ko‘ra bilmaganligi (deyarli har bir sessiyada u yoki bu qonunga o‘zgartirish yoki qo‘shimchalar kiritildi), parlamentda partiya fraksiyalari faoliyatining sustligi va boshqa bir qator omillar O‘zbekistonda ikki palatali parlmayentni joriy qilish zaruriyatini keltirib chiqardi. Umuman olganda, O‘zbekistonda ikki palatali parlamentni shakllantirish parlament faoliyatining quyidagi ijobiy holatlariga olib kelishi mumkin;  parlament tomonidan mukammal va sifatli qonunlar qabul qilinadi, sababi ikki palatali parlamentda qonunlar o‘ziga xos filtrlanish jarayonidan o‘tadi. Bunda yuqori palata filtr vazifasini o‘tab, quyi palat tomonidan taqdim etilgan qonun loyihalarini yana bir bor muhokama va tahlil qiladi, mavjud kamchiliklarni aniqlab, qayta ko‘rib chiqish uchun quyi palataga qaytaradi;  parlamentda, aniqrog‘i, parlamentning yuqori palatasida ma’muriy- hududiy birliklar manfaatlariini himoya qilishning real imkoniyati tug‘iladi. Gap shundaki, yuqori palata, odatda, ma’muriy-hududiy birliklarning vakillaridan iborat bo‘ladi va o‘z-o‘zidan bu vakillar o‘z hududlarining manfaatidan kelib chiqqan holda faoliyat yuritadilar;  ikki palatali parlamentni joriy qilish orqali, mavjud partiyalarning faolligini oshirish imkoniyati vujudga keladi. Sababi, doimiy ishlovchi quyi palatada o‘z fraksiyalariga ega bo‘lgan partiyalardan u yoki bu masala yuzasidan doimiy suratda o‘z yo‘nalish va strategiyalarini belgilab borish, fraksiya a’zolaridan muayyan qonun loyihasi bo‘yicha baxs-munozaralarga kirishish talab qilinadi;  yuqori palata parlament faoliyatida muvozanatni ushlab turuvchi vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Sababi, yuqori palata quyi palatada ko‘pchilikni 17

tashkil qilgan ma’lum bir partiyaning tashabbusni o‘z qo‘liga olgan holda, qabul qilinayotgan qonunlarda faqat o‘z manfaatlariini aks ettirishga yo‘l qo‘ymaydi, boshqacha qilib aytgandi, «imkoniyat darajasida parlament tiraniyasini oldini olish chorasi sifatida hozirga qadar ishlab chiqilgan eng yaxshi yo‘l - ikkinchi palatani tashkil etishdir»1;  ikki palatali parlament O‘zbekistonda va umuman boshqa prezidentlik boshqaruvi, unitar tuzilish shakliga ega bo‘lgan respublikalar uchun mavjud markazlashganlikni bir oz bo‘lsada susaytirish imkoniyatini yaratadi. Umuman olganda, ikki palatali parlamenetning bundan boshqa yana ko‘plab ijobiy tomonlari mavjud, ammo shunday bo‘lsada, ayrim huquqshunos olimlar ikki palatali parlamentga, ayniqsa, unitar davlatlardagi bikameralizmga qarshi chiqadilar. Jumladan, huquqshunos A.Mishinning fikricha, ikki palatali parlament federativ tuzilish shakliga ega bo‘lgan davlatlargagina xos, unitar davlatlardagi ikki palatali parlament tizimi qonun chiqarish faoliyatini cho‘zish va qiyinlashtirishga olib keladi. Olimning bu fikriga qo‘shilish qiyin. To‘g‘ri, ikki palatali parlamentning yuqori palatasi, asosan, federatsiya subyektlarining vakillaridan iborat bo‘lgan holda namoyon bo‘ladi, ammo hozirda dunyoning ko‘plab unitar davlatlarida bikameral parlament qaror topib bormoqda. Sababi, unitar davlatlarda ham federatsiya subyekti maqomi darajasida bo‘lmasada, ma’muriy-hududiy birliklar mavjud, ko‘p hollarda bu birliklar iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish, tabiiy iqlim sharoiti, aholining mentaliteti va boshqa bir qator mezonlar asosida bir-biridan keskin farq qiladi. Tabiiyki, bunday sharoitda barcha ma’muriy-hududiy birliklarga u yoki bu masala yuzasida bir xilda yondashib bo‘lmaydi. Aytaylik, O‘zbekiston sharoitida biror bir masala hal etilayotganda har bir viloyat, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Toshkent shahrining o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olinishi zarur, qolaversa, markaz hududiy birliklarni rivojlantirmoqchi ekan, ularning mavjud ehtiyojlarini aniqlay bilishi, ana shu ehtiyojdan kelib chiqqan holda zarur chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqishi zarur. Shunday bir vaziyatda mahalliy xususiyatlarni, sharoitni, talab va ehtiyojlarni yaxshi bilgan, joylardan vakil bo‘lib kelgan yuqori palata a’zolariga 18

zaruriyat ayniqsa kuchayadi. Bundan unitar davlatlarda ham ikki palatali parlamentni tashkil qilish maqsadga muvofiq degan fikr vujudga keladi. Ikki palatali parlamentlarga ega unitar davlatlardagi qonunchilik jarayoni cho‘zilib, qiyinlashib ketadi degan nuqtai nazarga to‘xtaladigan bo‘lsak, bu borada shuni aytish mumkinki, ikki bosqichli muhokamadan o‘tgan sifatli, uzoqqa mo‘ljallangan qonunlar tez va shoshma-shosharlik bilan qabul qilingan, qisqa vaqt o‘tishi bilan esa o‘z ahamiyatini yo‘qotib boradigan qonunlarga nisbatan afzalroqdir. Yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda, unitar davlatlardagi ikki palatali parlament tizimini tanqid qilish noo‘rin ekanligini qayd etib o‘tish lozim. Hozirgi kunda dunyoning 70 mamlakati, shu jumladan bir qator unitar davlatlarda ikki palatali parlament qaror topgan. 2000 yilning 14 martida Parijda bo‘lib o‘tgan dunyo senatlari forumi ishtirokchilari faqat ikki palatali parlamentgina asl demokratik qadriyat va tamoyillarga javob berishi mumkin degan yakdil bir fikrga keldilar. Mustaqil O‘zbekiston ham jahon tajribasiga, qolaversa, o‘zining ichki ehtiyojlariga asoslangan holda parlamentarizm sohasida tub islohotlarni o‘tkazish, ya’ni ikki palatali parlamentni shakllantirish, shu orqali demokratik huquqiy davlat qurish yo‘lidagi sa’y-harakatlarni rivojlantirish yo‘lidan bordi. Natijada, Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq yettinchi sessiyasida O‘zbekiston Respublikasida 2002 yilning 27 yanvarida umumxalq referendumini o‘tkazishga qaror qilindi. Ushbu referendumda prezident vakolatini 5 yildan 7 yilga o‘zgartirish va parlamentni ikki palatali shaklga o‘tkazish bilan bog‘liq masalalar qo‘yildi. Oliy Majlis tomonidan davlat hokimiyati tizimini isloh qilish borasida referendum o‘tkazish to‘g‘risidagi qarorining ahamiyatli tomoni shundaki, ushbu qaror O‘zbekistonda davlat va jamiyat hayotiga oid eng muhim masalalar xalqning bevosita irodasi asosida hal qilinayotganidan dalolat berdi, qolaversa, qanday masalada bo‘lmasin davlatda referendum o‘tkazilishi, o‘sha davlatning siyosiy hayotida demokratik qadriyat va tamoyillar mustahkam o‘rin egallab borayotganini ko‘rsatadi. 19

Dunyo parlamentlariga nazar tashlar ekanmiz, ko‘p hollarda parlamentlarning nomlanishida «majlis» so‘zi mavjudligining guvohi bo‘lamiz. To‘g‘ri, Irlandiya, Gretsiya, Qozog‘iston kabi davlatlarning oliy vakillik organi «parlament» deb nomlanibgina qo‘ya qoladi, ammo dunyo mamlakatlari parlamentlarining asosiy qismi yo «majlis», yo «kengash» deb yuritiladi. Masalan, Fransiya, Bolgariya, Ozarbayjon kabi mamlakatlarda parlament Milliy Majlis deb nomlansa, Germaniyada Federal Kengash, Shveytsariyada Federal Majlis deyiladi. Parlamentning Milliy Majlis, Xalq Majlisi, Davlat Majlisi deb nomlanishi, bu organ kollegial tartibda, xalq millat manfaatlariidan kelib chiqqan holda faoliyat yuritishidan dalolat beradi. O‘zbekiston parlamentining Oliy Majlis deb nomlanishi ham bejiz emas, bu kabi nomlanish parlament davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tizimida oliy, yuqori o‘rinni egallashini, u tomondan chiqariladigan qonunlar respublika hududida oliy yuridik kuchga ega ekanligini anglatadi. Qolaversa, parlamentimizning bu kabi nomlanishi asriy qadriyatlarimizga ham mos keladi. Bevosita parlamentimiz palatalarining nomlanishi masalasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, «Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy qonunga ko‘ra Oliy Majlisning quyi palatasi Qonunchilik palatasi, yuqori palatasi esa Senat deb ataladigan bo‘ldi. Bu kabi nomlanishning ham bir qator sabablari mavjud. Aytaylik, quyi palataning Qonunchilik palatasi deb nomlanishi bevosita bu palata tomonidan amalga oshiriladigan asosiy faoliyat yo‘nalishi bilan bog‘liq. Ma’lumki, quyi palataning asosiy funksiyasi sifatida qonunchilik faoliyati bilan professional darajada shug‘ullanish deb belgilandi. Shu sababli quyi palatani Qonunchilik palatasi deb nomlash bu organing mohiyatini yanada chuqurroq ochib berish imkonini beradi. Hozirda jahon ikki palatali parlamentlarining quyi palatasi Milliy Majlis (Fransiya), Vakillar palatasi (AQSH, Belgiya, Irlandiya), Deputatlar palatasi (Italiya) kabi nomlar bilan ataladi. Parlamentimizning yuqori palatasini Senat deb nomlanishi ham bejiz emas, jahonning aksariyat mamlakatlarida (Italiya, AQSH, Polsha) parlamentlarning 20

yuqori palatasi Senat deb atalishini qayd etib o‘tish lozim. Hatto, ayrim hollarda nomlanishi o‘zgacha bo‘lgan palata, norasmiy bo‘lsada, Senat deb yuritiladi. Parlamentning yuqori palatasini Senat deb nomlash bevosita bu iboraning ma’no-mazmuni bilan bog‘liq. Ma’lumki, Senat so‘zi lotincha so‘z bo‘lib, «qariya», «oqsoqol» ma’nolarini anglatadi. Bundan tashqari Qadimgi Rimda oqsoqollar kengashi aynan shunday nomlangan. Hozirda Senatlar o‘z mazmunidan kelib chiqqan holda, parlamentning konservativ xususiyatga ega bo‘lgan orgalari sifatida namoyon bo‘lmoqda hamda Senatorlarning asosiy qismini boy hayotiy tajribaga ega bo‘lgan, xalq orasida obro‘-e’tibor qozongan «oqsoqol»lar tashkil etmoqda. Jahon mamlakatlari parlamentlarida Senatning konservativ xususiyati parlament tomonidan qabul qilinishi lozim bo‘lgan qonun va qarorlarga vazminlik bilan yondashish, quyi palataning shoshma-shosharlik bilan qabul qilishi mumkin bo‘lgan qarorlarini oldini olish imkoniyatini yaratadi. Xullas, O‘zbekistonning yangi parlamenti, uning palatalari zamon talablaridan kelib chiqqan holda, o‘z faoliyat yo‘nalishlarini aks ettirib nomlanadigan bo‘ldi. 21

Foydalanilgan adabiyotlar r o’ yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2003. – 40 b. 2. Karimov I. A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 364 b. 3. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev -T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2000.- . 4. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 5. Saidov A., Tojixonov U. Davlat va huquq nazariyasi. I-jild. Davlat nazariyasi. - T.: Adolat, 2001. –336 b. 6. Saidov A., Tojixonov U. Davlat va huquq nazariyasi. II-jild. Huquq nazariyasi. - T.: Adolat, 2001. –560 b. 22

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

O’zbekiston Respublikasi adliya vazirligi

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – Asosiy Qonun