Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati qo`mita va komissiyalari hamda Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar - Huquqshunoslik - Referatlar

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati qo`mita va komissiyalari hamda Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati qo`mita va komissiyalari hamda Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining doimiy komissiyalari Reja: 1-. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati ning qo`mita va komissiyalarini shakllantirish tartibi. 2-. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi doimiy komissiyalarining faoliyatining tashkil etish va ularning vakolatlari. 3 - . H okim – xal q deputatlari viloyat Kengashining ra h bari

Demokratik jamiyat barpo etish O`zbekiston siyosatining ustivor yo`nalishlaridan biridir. Ikki palatali parlamentning joriy etilishi belgilangan maqsad sari amalga oshirilgan muhim islohotlardan biridir. Ushbu parlamentning biz uchun yangiligi, rivojlangan davlatlarning bu boradagi tajribasini chuqur o`rganishni taqozo etadi. Xorijiy mamlakatlar tajribasi parlament vazifalarining samarali bajarilishi uning qo`mita va komissiyalari faoliyatiga bevosita bog`liqligini ko`rsatmoqda. Fransiya parlamenti quyi palatasi mudofaa va Qurolli Kuchlar bo`yicha komissiyasining sobiq raisi esa, “Milliy Majlisni yomon tomosha ekanligini qarang, vaholanki haqiqiy ish mavjud va u komissiyalarda bajariladi” deb aytishi ushbu holatni tasdiqlaydi. Barcha masalalarni uzoq va sinchkovlik bilan dastlab komissiyalarda o`rganilishi ular faoliyatining tashkiliy masalalarini muntazam takomillashtirib borishni talab qiladi. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi qonunning 17-moddasiga ko`ra Qonun loyihalarini tayyorlash ishini olib borish, Qonunchilik palatasi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash, O`zbekiston Respublikasi qonunlari hamda palata tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun Qonunchilik palatasining vakolatlari muddatiga Qonunchilik palatasi deputatlari orasidan rais, uning o`rinbosari va a'zolardan iborat tarkibda qo`mitalar saylanadi. Milliy qonunchiligimizda bu vazifalarni amalga oshirish uchun qo`mitalar tashkil qilinsa, bir qancha xorijiy mamlakatlarda (Yaponiya, Fransiya, Italiya) bu vazifalar komissiyalar tomonidan amalga oshiriladi 1 . Qo`mita raisi, uning o`rinbosari va qo`mita a'zolari lavozimlari deputatlarning qaysi partiya yoki guruhga mansubligini hamda saylovda saylovchilarning qancha ovozini olganligini inobatga olgan holda yaxlit (umumiy) qaror bilan belgilanadi. “O`zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonuni 7-moddasining uchinchi qismiga ko`ra, Qonunchilik palatasida reglament; Budjet, bank va moliya masalalari; Iqtisodiy masalalar va tadbirkorlik; Qonunchilik va sud-huquq masalalari; Mehnat va ijtimoiy masalalar; Mudofaa va xavfsizlik 1 Konstitutsii zarubejnix gosudarstv.Uchebnoye posobiye. Moskva: “Bek”, str.50-55, 60-61 .

masalalari; Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar qo`mitalari tuzilishi shart. Qonunchilik palatasida boshqa qo`mitalar ham tuzilishi mumkinligi ko`rsatilib, ularning umumiy soni, qoida tariqasida, o`ntadan oshmasligi kerakligi mustahkamlangan. Mazkur qoidaga asosan Qonunchilik palatasida Budjet va iqtisodiy islohotlar, Qonunchilik va sud-huquq masalalari, Mehnat va ijtimoiy masalalar, Mudofaa va xavfsizlik masalalari, Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar, Sanoat, qurilish, va savdo masalalari, Agrar, suv xo`jaligi masalalari va ekologiya, Fan, ta'lim, madaniyat va sport masalalari, Demokratik institutlar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari qo`mitalari tuzilgan 2 . Parlamentlardagi qo`mitalar soni, nomi va vakolatlarini belgilashda ularning faoliyati davlat siyosatining barcha jabhalarini qamrab olishidan kelib chiqiladi. Bunday yondashuv natijasida xorijiy davlatlar parlamentlari qo`mita va komissiyalarining soni aytarli darajada salmoqli bo`ladi. Misol uchun, Yaponiya “Parlamenti to`g`risida”gi qonunining 42-moddasiga ko`ra Maslahatchilar palatasida adliya, tashqi siyosat, moliya, maorif, Vazirlar Mahkamasi, mahalliy ma'muriyat, ijtimoiy muammolar, mehnat, qishloq xo`jaligi, o`rmon va suv xo`jaligi, savdo va sanoat, aloqa, transport, qurilish, shuningdek, budjet, taftish, intizomiy va parlamentda ishni tashkil etish masalalari bo`yicha komissiyalar tuziladi. Italiya , Fransiya va boshqa davlatlarning parlamentlarida ham turli komissiyalar tuziladi. Biroq, komissiyalarning soni qanchalik ko`p bo`lmasin, ular davlat tomonidan tartibga solinishi lozim bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni qamrab ololmaydilar. Shuning uchun komissiyalarning nomi ularning faoliyat sohalaridan kengroq bo`lishi mumkin. Misol uchun, qurilish bo`yicha komissiyalar nafaqat qurilish, balki yerdan foydalanishni rejalashtirish, kartografiya, topografiya masalalari bilan ham shug`ullanadilar. 2 O`zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasining “O`zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasining qo`mitalari to`g`risida”gi 2005 yil 27 yanvardagi 14 - I -sonli qarori.

Komissiyalar sonini ko`paytirish ular faoliyatini muvofiqlashtirish va mas'uliyatini ta'minlashda turli qiyinchiliklarni vujudga keltirishi mumkin. Fransiya tajribasi shuni ko`rsatadiki, ushbu holat O`zbekiston amaliyotida ijobiy hal qilingan. Misol uchun, Fransiya Konstitutsiyasi 43-moddasiga ko`ra, parlament palatalari oltita komissiya tuzish huquqiga ega. Fransiya qonunchilik organi komissiyalar sonini ko`paytirish lozim degan fikrlarga qaramay bugungi kunga qadar Asosiy qonunga o`zgartirish kiritilgani yo`q. Aytish lozimki, Fransiyaning tajribasi parlament komissiyalarining sonidan qat'i nazar, har bir komissiyaning faoliyat sohasi va uning vazifalarini aniq belgilash samarali faoliyat kafolati ekanligini ko`rsatadi. Shuning uchun Oliy Majlis Qonunchilik palatasi qo`mitalari to`g`risidagi nizomning ishlab chiqilishi va unda har bir qo`mitaning faoliyat sohasi va vazifalarini belgilash barobarida palata ishini to`g`ri tashkil etishga xizmat qiladi. O`z zimmasiga yuklangan vazifalarni samarali bajarishi uchun O`zbekiston qonunchiligida qo`mitalarga keng vakolatlar berilgan. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi qonunning 18-moddasiga ko`ra Qonunchilik palatasi qo`mitalari: o`z tashabbusi bilan yoki Qonunchilik palatasining topshirig`iga binoan O`zbekiston Respublikasi qonunlarining hamda o`zining vakolatlariga kiradigan masalalar yuzasidan Qonunchilik palatasi boshqa qarorlarining loyihalarini ishlab chiqadi; qonun loyihalarining dastlabki tarzda ko`rib chiqilishini va ularni Qonunchilik palatasida ko`rib chiqishga tayyorlashni amalga oshiradi; qonunlarning loyihalari yuzasidan xulosalar beradi, qonun loyihasini Qonunchilik palatasining majlisi kun tartibiga kiritish, uning ustida ishlashni davom ettirish yoki asoslantirilgan holda uni rad etish to`g`risida Kengashga takliflar kiritadi; O`zbekiston Respublikasining Davlat budjeti loyihasi yuzasidan xulosalar va takliflar beradi;

Qonunchilik palatasining topshirig`iga yoki palata Kengashining tavsiyasiga binoan muayyan qonun loyihasi yoki palata vakolatlariga kiradigan boshqa masala yuzasidan mas'ul bo`ladi; kiritilgan qonun loyihalarini ko`rib chiqish bo`yicha ishchi guruhlari tuzadi, ularning tarkibiga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlarining, ilmiy muassasalarning vakillarini, mutaxassislar va olimlarni, xo`jalik yurituvchi subyektlarning rahbarlarini jalb etadi; qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari vakillarining ular tomonidan kiritilgan qonun loyihasiga taalluqli masalalar yuzasidan fikrlarini eshitadi; kiritilgan O`zbekiston Respublikasi qonunlari, shuningdek Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar matniga o`zgartish yoki qo`shimchalar kiritish yuzasidan takliflar tayyorlaydi; davlat organlari va boshqa tashkilotlardan, mansabdor shaxslardan hujjatlarni, ekspert xulosalari, statistika ma'lumotlari va boshqa ma'lumotlarni talab qilib oladi; davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlarining O`zbekiston Respublikasi qonunlari, boshqa qonun hujjatlari hamda qo`mitalarning qarorlari ular tomonidan qanday bajarilayotgani haqidagi axborotlarini eshitadi. Rivojlangan davlatlar tajribasidan ayon bo`ladiki, ushbu vakolatlarni amalga oshirish jarayonida parlament qo`mitalari qonunchilik, nazorat va axborot to`plash funksiyalarini amalga oshiradilar. Qo`mitalar qonunchilik jarayonidagi faolligi ularga berilgan muayyan huquqlar, avvalo, qonunchilik tashabbusi bilan belgilanadi. Ko`pchilik davlatlarda qo`mitalar qonunchilik tashabbusiga ega. Xususan, Shveysariyada ushbu huquq konstitutsiyaviy asosga ega. Shveysariya Konstitutsiyasida: “Federal Majlisning har bir a'zosi, parlament fraksiyasi, parlament komissiyasi va kantoni o`zining qonunchilik tashabbusini Federal Majlisga taqdim qilishi mumkin”ligi belgilangan. Shuningdek, deyarli barcha davlatlarda qo`mitalar (komissiya) parlamentga kelib tushgan yangi qonun loyihalari va takliflarini dastlab tahlil qiladilar. Misol uchun, Fransiya parlamentining quyi palatasining Byurosi taqdim etilayotgan qonun loyihasini tegishli komissiyalarga berishi lozim. Agarda boshqa

komissiyalar qonun loyihasini ko`rib chiqishga da'vogar bo`lsa, qaror palata tomonidan qabul qilinadi. Palataning raisi faqat hukumat vakili, qonun loyihasining muallifi va tegishli komissiyalar raislari so`zga chiqishi mumkin bo`lgan muhokamadan so`ng maxsus komissiya tuzish taklifi bilan chiqadi. Ushbu taklif inkor etilsa, palata tegishli qonun loyihasini ko`rib chiqishga mas'ul komissiya saylaydi. O`zbekistonda ham qonun matni ko`rib chiqish uchun qo`mitaga berilganidan so`ng, u o`z tarkibidan ma'ruzachini tayinlaydi. Ma'ruzachi ushbu qonunning mohiyatini ko`rib chiquvchi qo`mita majlisida maslahat ovozi bilan qatnashishi va qo`mita tomonidan kiritilgan tuzatishlarni himoya qilishi mumkin. Tayinlanishi bilanoq ma'ruzachi matn ustida ishlashni boshlaydi. Unga palata devonining xodimlari salmoqli yordam ko`rsatadi. U matn mualliflari, shuningdek, lozim deb topgan boshqa mansabdor va jismoniy shaxslarni eshitadi. Bular davlat mansabdor shaxslari, xususiy sektor, kasaba va boshqa jamoat tashkilotlari vakillari bo`lishlari mumkin. Zarur bo`lgan barcha axborotlarni to`plab, qonun matnining har bir moddasini tahlil qilib, ma'ruzachi o`z fikrini taqdim qiladi, shundan keyin masala qo`mita kun tartibiga qo`yiladi. Umumiy muhokamani boshlashdan oldin, odatda, qo`mita majlisida manfaatdor shaxs o`z fikrini bayon qiladi va deputatlar savollariga javob beradi. Keyin ma'ruzachining nutqi har bir a'zo o`z fikrini bayon qilishi mumkin bo`lgan umumiy muhokamani ochib beradi. Muhokamadan so`ng doimiy qo`mita matnni moddama-modda o`rganishga o`tadi. U ma'ruzachi va doimiy komissiyaning boshqa a'zolari tomonidan bildirilgan takliflar bo`yicha qaror qabul qiladi. Yakunida matn ovozga qo`yiladi va qo`mita qarori qabul qilinadi. Aytish lozimki, horijiy mamlakatlar parlamentlari qo`mitalarining faoliyati qonun loyihalarini tayyorlab, palata muhokamasiga olib chiqish bilan cheklanmaydi. Ular ushbu matnlarni uning majlislarida ko`rib chiqishda ham faol ishtirok etishadi. Misol uchun, Fransiya Milliy Majlisi Reglamentiga ko`ra, qonun loyihalari va qonunchilik takliflarining muhokamasidagi har bir tuzatish bo`yicha

raislik qiluvchi komissiya bilan maslahatlashadi, ya'ni komissiya xulosasi qonun loyihasini qabul qilish uchun asos sifatida xizmat qiladi. Senat qo`mitalari va komissiyalari konstitutsiyaviy maqomga ega. Bunda qo`mitalar amalda Senatning doimiy faoliyat yurituvchi tarkibiy birligi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 24 aprelda qabul qilingan Qonuni bilan qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi taxriridagi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 87-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq qo`mitalarga ikki asosiy vazifa yuklatilgan. Birinchisi - Senatga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash. Ikkinchisi - O`zbekiston Respublikasi qonunlari va Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilib borish. Qo`mitalar rais, uning o`rinbosarlari va qo`mita a'zolaridan iborat tarkibda senatorlar orasidan palataning vakolatlari muddatiga saylanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatida reglament bo`yicha, budjet va ijtimoiy-iqtisodiy masalalar bo`yicha, tashkiliy-ma'muriy masalalar bo`yicha, qonunchilik va sud-huquq masalalari bo`yicha, mudofaa va xavfsizlik masalalari bo`yicha, tashqi siyosiy masalalar bo`yicha qo`mitalar albatta tuziladi. Fransiya Senatida har uch yilda quyidagi doimiy komissiyalar: madaniyat ishlari bo`yicha; iqtisod va reja; ijtimoiy masalalar bo`yicha; tashqi ishlar, mudofaa va qurolli kuchlar bo`yicha; moliya, budjet nazorati va milliy iqtisodiy hisoblar nazorati bo`yicha; konstitutsiyaviy qonunlar, qonun xujjatlari, umumhalk saylovlari, reglament va umumiy boshqaruv bo`yicha doimiy komissiyalar tuziladi. Oliy Majlis Senatining qo`mitalarini (Senat qo`mitasi raisi,uning o`rinbosarlari va qo`mita a'zolarini) shakllantirish tartibi ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. Qonunchilik Palatasining qo`mitalaridan («O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 7-moddasi beshinchi qismiga muvofiq deputatlar birlashmalari rahbarlari o`zaro kelishgan holda va yaxlit (umumiy) qarori asosida shakllantiriladi) farqli holda Senat qo`mitalarining tarkibi Senat

Raisining taqdimiga binoan senatorlar umumiy sonining ko`pchilik ovozi bilan saylanadi. Jahon tajribasi doimiy qo`mitalar va komissiyalarning har qanday parlament yoki uning palatalarining (agar so`z ikki palatali parlament haqida borayotgan bo`lsa) muhim tarkibiy qismini tashkil etishini ko`rsatadi. Bu parlamentlar tomonidan qaror qabul etish uchun muhokamaga tavsiya etiladigan masalaning (ular tomonidan) chuqur o`rganib chiqilishi zarurati bilan ham bog`liqdir. Qator mamlakatlarda ijro xokimiyati ustidan parlament nazoratini amalga oshirish uchun ijroiya xokimiyati tegishli organlarining xujjatlari bilan tanishish huquqiga ega bo`lgan tarmoq doimiy komissiyalari tuziladi. Shunga o`xshash - hukumat faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi maxsus doimiy komissiyalar ham mavjud bo`lib, ularga ba'zida hatto parlament oldiga hukumatga ishonchsizlik to`g`risidagi masalani qo`yish huquqi ham berilgan. Qo`mitalarning nazorat vakolati davlat xokimiyati va boshqaruv organlariga ta'sir ko`rsatishining qudratli vositasi sifatida maydonga chiqadi. O`zbekistondagi parlament islohotlari davomida palatalar qo`mitalarining roli yanada kuchaytirildi. Biroq bizda baribir bu masalaga vazmin ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lib kelinmoqda. Masalan, E.H.Halilov xorijiy mamlakatlarining tajribasini tahlil qilar ekan, demokratik tartibda tashkil etilgan jamiyatlardagi qo`mitalar va komissiyalar mavqeini opshrish tendensiyasini ijobiy ta'riflaydi: Ishonch bilan aytish mumkinki, qo`mitalar va komissiyalar nafaqat qonun chiqaruvchi oliy organning muhim ishchi organ, balki demokratik mamlakatlar davlat mexanizmining ham muhim bo`lagidir». 3 Qo`mita palataning asosiy, lekin baribir tuzilmaviy-funksiyaviy tizimining bir qismi ekanligi uchun ham uni tuzish tartibi va ishlash jarayoni palataning umumiy maqsadi bilan bevosita obyektiv tarzda bog`liq bo`lishi hamda Konstitutsiya tomonidan tegishli qo`mitaga yuklatilgan vazifalarga mos kelishi lozim. Jumladan. Senat qo`mitasi o`z zimmasiga yuklatilgan Konstitutsiyaviy 3 Halilov E.H O`zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi oliy organi soxta vakillikdan haqiqiy parlamentarizmga qadar - T.; O`zbekiston. 2001. - 176 bet

vazifalardan kelib chiqqan holda yetarli darajada katta va mas'uliyatli vakolatlarga egadir. Masalan, Senat qo`mitasi (xuddi shuningdek quyi palataning qo`mitasi ham) davlat organiga manzillangan va ijro uchun majburiy bo`lgan qaror qabul qilishi mumkin. O`zining yuridik kuchiga ko`ra qo`mitalarning ushbu vakolatini palatalarning vakolati bilan tenglashtirish mumkin emas, albatta. Chunki palatalarning qarorlari umummajburiy xususiyatga egadir. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Qonunining 21-moddasi 2-qismida faqat «Senat qo`mitalarining davlat organlariga yuborilayotgan qarorlari ko`rib chiqilishining boshqacha qoidasi belgilangan bo`lmasa, uzog`i bilan bir oydan kechiqtirmasdan xabar qilishi» haqidagi muddat belgilangan. Qonunchilik palatasidan yuboriladigan qonunlarni ko`rib chiqish Senat qo`mitalari faoliyatidagi muhim jihatlardandir. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Qonunining 18-moddasiga muvofiq ushbu qo`mitalar Qonunchilik palatasi tomonidan Senatga ma'qullash uchun topshirilgan qonunlar yuzasidan xulosalar beradi (1-band); qonunni majlis kun tartibiga kiritish yoki uning ustida ishlashni davom ettirish yoxud asoslantirilgan holda uni rad etish to`g`risida Kengashga takliflar kiritadi (3-band); Qonunchilik palatasi tomonidan kiritilgan qonunlarni ko`rib chiqish bo`yicha ishchi guruhlari tuzadi. ularning tarkibiga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlarining. ilmiy muassasalarning Vakillarini, mutaxassislar va olimlarni. xo`jalik yurituvchi subyektlarning raxbarlarini jalb etadi (6-band): kiritilgan O`zbekiston Respublikasi qonunlari, shuningdek Senat tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar matniga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish yuzasidan takliflar tayyorlaydi (7-band). Qo`mitalar tomonidan qonunlarni ko`rib chiqish tartibi ham o`ziga xosdir.Yuqori palataga kelib tushgan qonun Senat Raisi tomonidan qo`mitalarga o`tkaziladi. Shu tarzda ushbu qo`mita mazkur qonunni ko`rib chiqish hamda uning yuzasidan xulosa tayyorlash uchun mas'uldir. Xulosada qonunni ma'qullash yoki rad etash to`g`risyuagi tavsiya ifodalangan baho bo`lishi kerak. Qonunni rad etish

zarurligi to`g`risidagi xulosada mas'ul qo`mitaning qonunni rad etish zarur deb hisoblashining vajlari bayon etilishi lozim. Mas'ul qo`mitaning xulosasi Senat Kengashiga takdim etilib, Kengash qonunni Senat majlisining kun tartibi loyihasiga kiritish-kiritmaslik to`g`risida qaror qabul qiladi (11-moddaning ikkinchi qismi). O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan rad etilgan xulosani qayta ko`rib chiqishda ham amalda xuddi shunday tartib nazarda tutiladi. Qo`mitalar o`zlariga berilgan vakolatlar asosida Senat va Qonunchilik palatasining birgalikdagi tasarrufidagi masalalarga taalluqli hujjatlar loyihalarini tayyorlash vazifasini ham bajarishi lozim. Bu yerda so`z Qonunchilik palatasi bilan tengma-teng ish olib borish haqida bormokda. Chunonchi, navbatdagi moliya yili uchun O`zbekiston Respublikasi davlat budjetining loyihasi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Senatga ham, Qonunchilik palatasiga ham bir vaqtda - joriy yilning 15 oktabridan kechiqtirmay yuboriladi. Demak. senatorlar ko`llarida qarorlarining o`z variantlari borligiga qaramasdan Davlat budjeti bo`yicha Qonunchilik palatasining qarorini ham ko`rib chiqadilar. Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan Davlat budjeti dastlabki ko`rib chiqish uchun Senatning mas'ul qo`mitasiga topshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining ishi «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Qonunining 19-moddasiga muvofiq Senat qo`mitalari ish rejasiga, shuningdek Senat, uning Raisi va Kengash topshiriqlari hamda tavsiyalariga muvofiq tashkil etiladi. Senat qo`mitalari faoliyatining aniq tartibi, Qonunga muvofiq Senat Reglamenti bilan belgilanadi. Ushbu Qonunning 20-moddasiga muvofiq Senat qo`mitalarining majlislari Senat majlislari oralig`ida zaruratta qarab ochiq o`tkaziladi. Ehtiyoj tug`ilganida Senat qo`mitalari yopiq majlis o`tkazish haqida qaror qabul qilishi ham mumkin. Qo`mitalarning majlislariga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlarining, ilmiy muassasalarning vakillari, mutaxassislar va olimlar, matbuot organlarining, teleko`rsatuv, radio eshittirish hamda boshqa ommaviy axborot vositalarining vakillari taklif qilinishi mumkin. Qo`mita a'zolarining kamida yarmi hozir bo`lgan

takdirda, Senat qo`mitalarining majlislari vakolatli hisoblanadi. Senatda qo`mitalar bilan bir qatorda komissiyalar ham tuzilishi mumkinligini ta'kidlash lozim. Qo`mitalardan farqli ravishda komissiyalar maxsus va albatta vaqtinchalik davr uchun tuziladi. Chunki, yangi qonun xujjatlarida ularning muayyan vazifalarni bajarish uchungina tuzilishini nazarda tutilgan. Komissiyalar palata tomonidan uning majlislarida tuzilib, zimmasiga yuklatilgan vazifalar bajarilgandan keyin o`z faoliyatnni tugatadi. Komissiyalar agar Senat ularni tugatish haqida qaror qabul qilgan hollarda ham o`z faoliyatini tugatishi mumkin (22-modda). Deyarli barcha ikki palatali parlamentlarning asosiy vazifasi, palatalarning qonun loyihalari bo`yicha qarorlarni murosaga keltirishda foydalaniladigan kelishuv komissiyalari tuzish xosdir. Xuddi shu singari, Senat tomonidan rad etilgan qonun yuzasidan yuqori va quyi palata yuzaga kelgan kelishmovchilikni bartaraf etish uchun Senat a'zolari va Qonunchilik palatasi deputatlari orasidan tenglik asosida kelishuv komissiyasini tuzishi mumkin («O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonuni 25-moddasi birinchi qismi;. Kelishxv komissiyasini tuzish to`g`risidagi tashabbus Senat Raisidan yoki Senat a'zolari umumiy sonining kamida beshdan bir qismini tashkil etuvchi senatorlardan chiqishi mumkin . Ushbu komissiya uning tarkibiga nomzodlar yuzasidan Senat Raisi va Qonunchilik palatasining Spikeri tomonidan o`zaro maslahatlashuvlar o`tkazish orqali shakllantiriladi (12-modda uchinchi qismi). Kelishuv komissiyasining Senatdan ko`rsatilgan tarkibi uning majlisida, Senat majlislari oralig`idagi davrda esa uning Kengashi tomonidan tasdiqlanadi (12-modda to`rtinchi qismi). Kelishuv komissiyasining har bir palatadan saylangan a'zolari o`z tarkibidan ko`pchilik ovoz bilan komissiyaning hamraislarini saylaydi. Senat qo`mitalarining qonunlarni ko`rib chiqish va xulosa berish bo`yicha vakolatlarini alohida ajratib ko`rsatgan holda ushbu qo`mitalar yetarli ravishda mas'ul vakolatlarga ega ekanligiga yana bir marta urg`u berish lozim. Senat qonunlarni ishlab chiqishda bevosita qatnashmasligiga qaramasdan,

ko`rsatib o`tilgan vakolatlarning o`ziyoq uning qo`mitalari va ularda ishtirok etayotgan senatorlarning yuksak kasbiy maxoratini taqozo qiladi va ularning palata oldida nihoyatda mas'ulligi tasdiqlaydi. Chunki, aynan Senat qo`mitalari qonunning mintaqalar manfaatiga mosligidan tashqari milliy manfaatlarga uyg`unligini ham amalda belgilab beradi. 2-. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi doimiy komissiyalarining faoliyatining tashkil etish va ularning vakolatlari. Ma'lumki, mustaqillikning dastlabki yillarida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun kuchli ijro hokimiyati shakllantirilgan edi. Bugun esa, markaziy hokimiyat idoralari vakolatlarini mahalliy hokimiyat hamda fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlariga o`tkazish jarayonlari samarali uslublar va shakllarga ega bo`lib borishi, siyosiy sohani erkinlashtirishning zarurligi ta'kidlanmoqda 4 . Bu - jamiyatni isloh qilish jarayonlariga keng ommani ko`proq jalb etish, mintaqalar imkoniyatlarini ishga solish, mahalliy hokimiyat organlari va mansabdor shaxslarning ma'suliyatini oshirish uchun qulay demokratik muhitni yaratadi. Ushbu muhitni joylarda ta'minlash uchun esa saylangan xalq vakillarining mahalliy boshqaruvdagi amaliy ishtiroki hamda aholi irodasi va manfaatlarini aniq aks ettirish vositalarining mavjudligi taqozo etiladi. Darhaqiqat, vakillik organlari barcha rivojlangan davlatlar mahalliy hokimiyat organlari tizimida yetakchi o`rin tutadi. Chunki to`g`ridan-to`g`ri, umumiy, teng va yashirin ovoz berish yo`li bilan saylanganligi tufayli vakillik organi aholi manfaatlarini ko`zlab ish yuritish va uning nomidan qaror qabul qilish huquqiga ega bo`ladi. Zero, ular o`z-o`zini boshqarish demokratiya maktabining rivojlanishi jarayonida vujudga kelgan. X alq deputatlari Kengashlari o`z vakolatlarini deputatlarning umumiy yig`ilishi, ya'ni sessiyalar orqali amalga oshirish huquqiga egadir. Chunki Kengash mahalliy hokimiyat organi sifatida aholi manfaatlarini ifodalovchi deputatlardan 4 Qarang: Karimov I.A. O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari. // Xalq so`zi. 2002 yil, 30 avgust; Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T.6. - T.: «O`zbekiston», 1998.- 105-141 b; Karimov I.A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T. 7. - T.: «O`zbekiston», 1999.- 320 b.

iboratdir. O`zbekiston Respublikasi «Mahalliy davlat hokimiyati asoslari» to`g`risidagi qonunining 17-moddasiga ko`ra, xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining asosiy ish shakli sessiyadir. Ko`pchilik ilmiy adabiyotlarda sessiya – Kengash faoliyatining asosiy tashkiliy-huquqiy yoki, oddiy qilib, tashkiliy-huquqiy shakli deb nomlanadi 5 . Sessiyalarning, odatda, bir yilda ikki marta va qisqa muddatlarda o`tkazilishi, Kengashlar tomonidan keng va murakkab vazifalarning bajarilishini ta'minlash uchun uning doimiy va muvaqqat komissiyalari, deputatlarning saylov okrugidagi faoliyati, deputatlik guruhlari kabi sessiyadan tashqari ish shakllarining rivojlanishiga olib keldi. Ular Kengash vazifalarining uzluksiz va samarali amalga oshirilishini ta'minlashga xizmat qilib, bunday vazifalar ixtisoslashtirilgan deputatlar ishchi organlari bo`lgan doimiy komissiyalar orqali amalga oshirilishini chet mamlakatlar tajribasida ham ko`rish mumkin. Lekin ushbu tarkibiy tuzilmalarning faoliyati o`zaro bog`liq bo`lib, ularning har biri Kengash vakolatlariga doir masalalarni sessiyada ko`rib chiqish, ushbu masalalar bo`yicha qarorlar qabul qilish va nazorat faoliyatini amalga oshirish bilan shug`ullanadi. Doimiy komissiyalar esa, o`z sohasida ko`rib chiqilayotgan masalalarni tayyorlash, ular bo`yicha qarorlar qabul qilish uchun mas'uldir. Shuning uchun doimiy komissiyalar vazifalarini amalga oshirishni yoritishdan oldin, Kengash faoliyatining boshqa shakllari bilan ularning o`zaro munosabatlarini ko`rib chiqish maqsadga muvofiq. Rivojlangan davlatlar tajribasidan ma'lumki, deputatlik guruhlari doimiy komissiyalarning faoliyatini tashkil etishda muhim o`rin tutadilar. Ular hududiy asosda tuzilib, o`z raisi va kotiblarini saylaydi, ish rejasini tuzadi, muntazam ravishda majlislar o`tkazadi, mahalliy vakillik va uning boshqa organlari bilan o`zaro munosabatga kirishadi. Biroq doimiy komissiyalardan farqli o`laroq, deputatlik guruhlari, birinchidan, hududiy tamoyil asosida tuziladi (masalan, qishloq, tuman, shahar hududida); ikkinchidan, ular barcha sohalarni qamrab oladi; 5 Qarang: Husanov O.T. O`zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonuniga sharx. – T.: Adolat, 1995.- 50 b.; To`laganov A.T. Davlat hokimiyatining vakillik va o`zini o`zi boshqarish organlarini tashkil etish.. – T., 2002.- 111 b.

uchinchidan, deputatlik guruhlari deputatlarning saylov okrugidagi faoliyatini tashkil etishda doimiy komissiyaga xos bo`lmagan funksiyalarni ham amalga oshiradi (misol uchun, aholini saylov okrugida qabul qilish, deputatlar hisobotini tayyorlash va h.k.); to`rtinchidan, deputatlik guruhlarining faoliyati aholiga xizmat ko`rsatishni yaxshilash, tegishli hududda zarur kommunal va maishiy xizmat korxonalari hamda ijtimoiy-madaniy muassasalar ishini yaxshilash bilan bog`liqdir. Doimiy komissiyalar esa, ma'lum sohaga ixtisoslashganligi tufayli muayyan hududdagi Kengash vakolatlariga doir barcha masalalarni qamrab olishga qodir emas. Ular tegishli sohadagi umumahamiyatga molik masalalarni, deputatlar guruhlari esa, o`z hududlaridagi ommaviy-tashkiliy va operativ ijro faoliyatining kundalik masalalari yechimi bilan shug`ullanadilar. Deputatlar guruhlari aholi ichida ishlashga, o`z hududida kundalik masalalarni hal qilishga moslashgan bo`lsalar ham, O`zbekiston mahalliy vakillik organlarida ularning faoliyati hozircha yo`lga qo`yilmagan. Deputatlik guruhlarini tuzish, ularni va doimiy komissiyalar ish rejalarini muvofiqlashtirish; birgalikda tekshiruvlar o`tkazish; doimiy komissiya qarorlari va tavsiyalarini amalga oshirishga deputatlik guruhlarini jalb qilish - dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Doimiy komissiyalar o`z vazifalarini ularni saylagan Kengash vakolat muddati davomida amalga oshiradilar, lekin mahalliy hokimiyat organlari tizimida alohida o`ringa ega emaslar. Shu bilan birga, ularning faoliyatini Kengash sessiyalariga xizmat ko`rsatish darajasi bilan ham cheklab bo`lmaydi. Zero, ular sessiyalar oralig`ida ham faoliyat ko`rsatib, ularda ko`riladigan masalalarni oldindan o`rganish yoki keyin belgilangan masalalarni Kengash yig`ilishida hal etish bilan shug`ullanadi. Ularning vazifalari ichki organlarnikidan ancha kengligi - Kengash faoliyatining muhim ahamiyatga ega mustaqil shakli ekanligini tasdiqlaydi. Doimiy komissiyalar Kengashning ishchi organi sifatida uning vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan (tashkiliy va u bilan bog`liq nazorat faoliyati) va Kengash tomonidan qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish (qabul qilingan

qarorlarni amalga oshirish ustidan nazorat va uning ijrosini tashkil etishga ko`maklashish) bilan shug`ullanadilar. Demak, doimiy komissiyalar faoliyati Kengash sessiyalariga tayyorgarlik va boshqa ichki masalalarni yechish bilan cheklanmaydi. Doimiy komissiyaning Kengash qarorlarini hayotga joriy qilishga ko`maklashishi va bu jarayonni nazorat qilishi buning isbotidir. Chunki Birlashgan Britaniya Qirolligi mahalliy vakillik organlarining doimiy komissiyalari hokimiyat organi hisoblanmasalarda, ijro organlarining ayrim funksiyalarini bajaradilar 6 . Ko`rinib turganidek, bunday fikrlarni bugungi O`zbekistonda shakllangan doimiy komissiyalarga qo`llab bo`lmaydi. Chunki boshqaruv hamda ijro organlaridan farqli o`laroq, doimiy komissiyalar boshqaruv va ijro vakolatlariga ega emas. Doimiy komissiyalarni mahalliy hokimiyat organi sifatida ko`rish Kengash vakolatlarini uning biron-bir organiga o`tkazishni anglatadi. Doimiy komissiyalar faoliyati ayrim boshqaruv xususiyatlariga, ba'zi masalalar bo`yicha majburiy kuchga ega bo`lgan normativ hujjatlar qabul qilish huquqiga ega bo`lsa ham, ular ijro hokimiyati organlarining operativ faoliyatiga aralashishga haqli emaslar. Yuqorida ta'kidlanganidek, doimiy komissiyalarning ko`makchi organ sifatida ish yuritishi, ularni Kengash faoliyatidagi o`rnini zarracha pasaytirmaydi. Zero, deputatlarning komissiyalar orqali doimiy faoliyatga jalb qilinishi - Kengash qarorlarini tayyorlash, amalga oshirish va nazorat qilishga, ijro organlari bilan bir qatorda, jamoatchilikning ishtirok etishiga qulay zamin yaratadi. Aholini mahalliy hokimiyat organlari vakolatlariga doir masalalarni hal qilishga jalb etish, jamoatchilik nazoratining amaliy mexanizmini shakllantirish - ularning asosiy vazifalaridan biridir. Odatda, xalq deputatlari Kengashlarining doimiy komissiyalari to`g`risidagi ko`pchilik nizomlarda har bir deputat muayyan doimiy komissiya tarkibida faoliyat yuritishi belgilangan. Bu qoida barcha deputatlarni Kengash vazifalarini amalga oshiruvchi ixtisoslashtirilgan guruhlarga birlashtirishi tufayli hududdagi muammolarni atroflicha o`rganish va o`z vaqtida hal qilish uchun imkoniyat yaratadi. Demak, doimiy komissiyalar kengashlar faoliyatidagi tashkiliy-huquqiy 6 Ignatov V.G., Butov V.I. Zarubejniy opit mestnogo samoupravleniya rossiyskaya praktika: Uchebnoye posobiye. – Moskva - Rostov: "MarT", 1999. S. 29-30.

shakllardan biri bo`lish bilan bir vaqtda deputatlar va fuqarolarni davlatni boshqarishga jalb etishning muhim vositachisi bo`lib xizmat qiladi. Doimiy komissiyalar o`z faoliyatini majlislarida amalga oshiradi. Ayrim masalalarni muhokama qilishda bir necha doimiy komissiyalarning qo`shma majlislari va masalani joyida o`rganish uchun sayyor majlislar ham o`tkazilishi mumkin.Doimiy komissiyalar o`z ishiga turli mutaxassislarni, ilmiy xodimlarni, tajribaga ega bo`lgan kishilarni jalb qilishi, shuningdek zarur hollarda ishchi komissiyalari tuzishi mumkin. Doimiy komissiyalar majlislarida ko`riladigan masalalar oddiy ko`pchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Doimiy komissiyalarning qarorlari tavsiya xarakteriga ega bo`lib, davlat organlari, korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, mansabdor shaxslar tomonidan albatta ko`rib chiqilishi shart. Darhaqiqat, xalq deputatlari Kengashlari doimiy komissiyalari vazifalarining tahlili ularni Kengash hududida joylashgan va yuqori idoralarga bo`ysunuvchi korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning tabiatni muhofaza qilish, qurilish, yer va mehnat resurslaridan foydalanish, madaniy, maishiy va boshqa turdagi xizmat ko`rsatish sohalaridagi masalalarni o`rganish, ularni hal qilishga doir chora-tadbirlar ko`rish, tegishli normativ-huquqiy hujjatlar ijrosini nazorat qilishlarini ko`rsatadi. O`z navbatida, doimiy komissiyalar faoliyatini takomillashtirish xalq deputatlari Kengashlarining mavqeini yuksaltirish, ularning nazorat faoliyatini kuchaytirish va, nihoyat, aholini mahalliy boshqaruvdagi ishtirokini kengaytirishga xizmat qiladi.. Tabiiyki, doimiy komissiyalar faoliyatining samarasi Kengash tomonidan ularga malakali rahbarlikning ta'minlanishiga bog`liq. O`z komissiyalari ishiga rahbarlik qilishning huquqiy asoslari - ularni tashkil etish, tarkibini belgilash xalq deputatlari Kengashining mutlaq vakolati sifatida qonuniy mustahkamlanganida namoyon bo`ladi. Bu holat, o`z navbatida, doimiy komissiyalarni ularni saylagan Kengash oldidagi

hisobdorligini anglatadi. Doimiy komissiyalar faoliyatini yo`naltirish, muvofiqlashtirish, ularning ishi to`g`risidagi hisobotlarini sessiyalarda eshitish, ularga amaliy yordam ko`rsatish, faoliyati natijalarini umumlashtirish va ilg`or tajribalarini ommalashtirish - xalq deputatlari Kengashlarining doimiy komissiyalar faoliyatiga rahbarligidan kelib chiqadigan asosiy vazifalaridir. Odatda, doimiy komissiyalar faoliyatini yo`naltirish Kengash qarorida belgilangan topshiriqlar asosida amalga oshiriladi.Doimiy komissiyalar faoliyatini yo`naltirish, muvofiqlashtirish, asosan, sessiyalarni o`tkazish jarayonida amalga oshiriladi. Kengashlar, doimiy komissiyalarning sohalariga qarab, ularga ma'lum masalani tayyorlashni topshirish orqali o`z vazifalarini bajargan holda, tegishli sohaning tahlili va samarali boshqaruviga erishadilar. Doimiy komissiyalar mazkur masalalar va ular yuzasidan qaror loyihalarini tayyorlaydilar va ushbu jarayonda aholi manfaatlarini aks ettirish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Doimiy komissiyalarning Kengash oldidagi hisobdorligi ularning faoliyatiga rahbarlik qilishning muhim huquqiy vositasini tashkil etadi. Shuning uchun har bir sessiyada doimiy komissiyalardan birining hisobotini eshitish maqsadga muvofiqdir. Chunki domiy komissiya hisoboti, uning faoliyatidagi muhim voqea bo`lish bilan bir qatorda, boshqa masalalarga ixtisoslashgan doimiy komissiya hamda deputatlar mahoratini oshirish maktabi hamdir. Doimiy komissiya hisoboti asosida Kengash tomonidan, odatga ko`ra, komissiya faoliyati atroflicha tahlil etilgan, erishilgan yutuqlar va mavjud kamchiliklar ko`rsatilgan qaror qabul qilinib, unda keyingi faoliyatning asosiy yo`nalishlari ishlab chiqiladi hamda tashkiliy-amaliy ishni takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilanadi. Bunday qarorlar nafaqat hisoboti tinglangan doimiy komissiya, balki boshqalari uchun ham rahbariy hujjat hisoblanib, ularning ishini yaxshilash, yo`naltirish va muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.

Darhaqiqat, respublika xalq deputatlari Kengashlarining sessiyalarida doimiy komissiyalar hisobotlari kam eshitilmoqda. Kengashlarning bu kabi rahbarlik amaliyoti doimiy komissiyalar ishining formal tus olishiga yo`l ochib beradi. Shuning uchun doimiy komissiyalarning Kengash oldida hisobot berish tartibini normativ-huquqiy hujjatlarda belgilash katta ahamiyatga ega. Ushbu masala xalq deputatlari Kengashlarining Ish tartibi hamda doimiy komissiyalar to`g`risidagi Nizomlarida aniq belgilanmagan bo`lsa-da, odatda, doimiy komissiyalar faoliyatiga Kengash raisi, ya'ni hokim rahbarlik qiladi. Hokim vazifalarining kengligi tufayli, amalda doimiy komissiyalarga hokim ijro mahkamasining tashkiliy-nazorat guruhining mutaxassisi rahbarlik qiladi. Kengashlarda deputatlarning jamoatchilik asosida faoliyat yuritishi O`zbekiston qonunchiligida mustahkamlangan. Kelajakda xalq deputatlari Kengashlari kotiblari, ularning o`rinbosarlari, keyinchalik esa, doimiy komissiyalar raislarining ham, professional ishga o`tishi imkoniyatini o`rganish mantiqiy ko`rinadi. Demokratik davlatlar tajribasi ham buni tasdiqlamoqda. Buyuk Britaniyada, masalan, Mahalliy hokimiyat to`g`risidagi aktga binoan, 1972 yilga kelib doimiy qo`mitalarning raislari mahalliy Kengashlarda professional faoliyat yuritishi mustahkamlangan edi. Rossiya Fedaratsiyasining ba'zi munitsipal Kengashlarida doimiy faoliyat yurituvchi lavozimlarni belgilash tegishli Kengash vakolatlari doirasiga kiradi. Ayrim huquqshunoslar O`zbekistonda ham mahalliy vakillik organlarini yanada mustahkamlash va doimiy komissiyalar ishini faollashtirish uchun ularning raislarini muntazam ishga qabul qilish to`g`risida taklif kiritganlar 7 . Kengashda doimiy komissiyalar va deputatlar faoliyatiga uzluksiz rahbarlik qiladigan, sessiyalarga tayyorgarlik ko`radigan va ularni o`tkazadigan, ijro organlari faoliyatini nazorat qiladigan doimiy organning tashkil etilishi, mahalliy hokimiyat organlari vazifalarining samarali bajarilishiga olib keladi. O`zbekistonda Oliy Majlis tavsiyalariga ko`ra, xalq deputatlari 7 Misol uchun qarang: Jo`rayev B. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining qonuniylik, huquqiy tartibot va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash faoliyati: huquqiy tashkiliy masalalar. Yuridik fanlar nomzodi … dissertatsiya avtoreferati. T., 1999.- 13 b.

Kengashlarining deyarli barchasida bir xil doimiy komissiyalar tuziladi. Bir darajadagi Kengash doimiy komissiyalarining soni faqat qishloq va shahar hududiga qarab farqlanadi. Masalan, ikkinchi chaqiriq xalq deputatlari Toshkent shahar Kengashida quyidagi doimiy komissiyalar tuzilgan: qonuniylik, huquq- tartibot va fuqarolar xavfsizligini ta'minlash masalalari bo`yicha; mahalliy budjetni shakllantirish va ijro etish, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va tadbirkorlik bo`yicha; ijtimoiy-madaniy rivojlanish masalalari bo`yicha; kommunal xo`jalik va atrof muhitni muhofaza qilish masalalari bo`yicha; sanoat, transport, qurilish, aloqa va aholiga xizmatlar ko`rsatish masalalari bo`yicha; yoshlar siyosati va sog`lom avlod masalalari bo`yicha. O`zbekiston Respublikasi “Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida”gi qonunining 24-moddasiga ko`ra, xalq deputatlari Kengashlari doimiy komissiyalarini tuzish, ularning tarkibini tasdiqlash, o`zgartirish Kengashning mutlaq vakolatlariga kiradi. Ushbu qoidani amalga joriy qilish doimiy komissiyalarni tuzishda Kengashlarning ish sharoitlari, ularning vazifalarini hisobga olish, ish jarayonida komissiyalar faoliyatini takomillashtirib borish imkonini beradi 8 . Xalq deputatlari Kengashining raisi, ya'ni hokim hamda uning ijro mahkamasi doimiy komissiyalar ro`yxatini tuzib, deputatlarning kasbi, bilim va ko`nikmalariga qarab, komissiyalar tarkibiga kiritadilar. Doimiy komissiyalarning ro`yxati va ularning tarkibi esa, Kengashning birinchi sessiyasida tasdiqlanadi. Ta'kidlash joizki, doimiy komissiyalar tarkibini o`zgartirishga zarurat tug`ilganda, doimiy komissiyalar raislarining taklifiga muvofiq, komissiyalar tarkibini viloyat Kengashining raisi o`zgartiradi, so`ngra bu o`zgartirishlarni viloyat Kengashining tasdig`iga kiritish tavsiya qilinadi. Rivojlangan davlatlar amaliyotida doimiy komissiyalar turlari muhokama qilinib, siyosiy partiyalar vakillari va mustaqil deputatlar o`rtasida ularning har biriga teng taqsimlanadi. O`zbekistonda ham ushbu qoidaning joriy etilishi, har bir doimiy komissiya bilan barobar, siyosiy partiyalar gurhlari va deputatlarning chaqiriq davomidagi samarali faoliyatini 8 Xalq deputatlari viloyat Kengashlari doimiy komissiyalari to` ј risidagi namunaviy nizomning 3-moddasi.

ta'minlaydi. 3 - §. H okim – xal q deputatlari viloyat Kengashining ra h bari O`zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning pirovard maqsadi ham huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishdir. Hozirgi davrda huquqiy davlat va fuqarolik huquqiy asoslari yaratilib, demokratik xarakterdagi milliy davlatchilik shakllandi. Jamiyat hayotini demokratiyalash, o`zini o`zi boshqarish, inson huquqlari va erkinliklarini himoya etishning huquqiy davlatga xos prinsiplari g`oyat murakkab o`tish davrini vujudga keltirib, mahalliy boshqaruvning doimiy ravishda ishlab turadigan mexanizmlarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Davlat boshqaruvini takomillashtirish tamoyillarini belgilab olish, muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Birinchi tamoyil, boshqaruv jarayonlarining ilmiy- amaliy asoslanganligini, fuqarolar siyosiy va huquqiy madaniyatini yuksalishiga, boshqaruv xodimlari va xizmatchilari ish faoliyatini takomillashtirish, siyosiy institutlar va jamiyat hayotining huquqiy asoslarini takomillashtirishga bog`liq bo`lsa, ikkinchi tamoyil davlat hokimiyati barcha darajalarida ularning vakolatlarini huquqiy va amaliy jihatlarini kengaytirish va ularning jamiyat hayotidagi o`rnini oshirish, ularga nisbatan nodavlat va jamoat tashkilotlari hamda o`zini o`zi boshqarish organlari nazoratini yo`lga qo`yish, oshkoralikni, o`zaro tanqidni kengaytirish jamoatchilik fikrini etiborga olishni tashkil etadi “O`zbekiston Respublikasi mahalliy organlarini qayta tashkil etish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasining Qonuni, yangi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingunga qadar amalda bo`lgan bo`lsa-da, undagi ba'zi qoidalar Konstitutsiyada ham, O`zbekiston Respublikasining “Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida”gi 1993 yil 2 sentabr qonunida ham ifodasini topgan bo`lib, u qoidalar quyidagilardan iboratdir:  viloyatlarning hokimlari Prezidentning joylardagi rasmiy vakillari bo`ladilar;

 shaharlardagi tumanlarning hokimlari tegishli shahar hokimi tomonidan tayinlanib, xalq deputatlari tegishli shahardagi tuman Kengashi tomonidan tasdiqlanadilar(ma'lumki, shahar tarkibidagi tumanlarda xalq deputatlari Kengashlari tashkil etilmaydi).  Hokim O`zbekiston Respublikasi qonunlarida o`ziga berib qo`yilgan vakolatlar doirasida qarorlar va farmoyishlar chiqaradi(qaror chiqarilmaydi, qabul qilinadi). Viloyat, tuman va shahar hokimlari o`z vakolatlarini yakkaboshchilik asoslarida amalga oshiradilar va o`zlari rahbarlik qilayotgan organlarining qarorlari va faoliyati uchun shaxsan javobgardirlar. Hokimlarning va xalq deputatlari mahalliy Kengashlarining faoliyatini tashkil etish, ularning vakolat doirasini va xalq deputatlari mahalliy Kengashlarini saylash tartibi qonun 6ilan belgilanadi. Hokim o`ziga berilgan vakolatlar doirasida tegishli hududdagi barcha korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, birlashmalar, shuningdek mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar qabul qiladi. Hokim o`z vakolatlari doirasida qarorlar qabul qilish va farmoyishlar chiqarish huquqi "Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gn konunning 6- moddasida belgilanib, qanday masalada qaror qabul qilishi va qaysi masalada farmoyish chiqarishi ichki hujjatlar bilan tartibga solinadi. Ularga asosan hokim quyidagi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi:  hududni rivojlantirish va rejalashning istiqbol yo`nalishlariga doir;  hudud budjeti loyihasini tuzish va uni xalq deputatlari Kengashiga taqdim etish va tarmoqlar komissiyalari moliyaviy ahvolini mustahkamlashga doir;  birjalar va sug`urta kompaniyalarini rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish, ish bilan bandligini ta'minlash, umumiy ta'lim va madaniyati rivojlantirishga doir;  munitsipal mulkni xususiylashtirish va boshqalarda 9 . 9 Qarang: Xusanov O.T. Mustaqillik va mahalliy hokimiyat (huquqiy, tashkiliy masalalar va muammolar ). - T.: "Sharq", 1996, 41-42-b.

Mahalliy hokimiyat organlari o`z vazifalarini bajarish uchun "Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida"gi va boshqa qonunlarda belgilangan vakolatlari aholining manfaatlari asosida amalga oshirishni ta'minlovchi qoidalar belgilangan. Islohotlar kechayotgan jamiyatda Qonunning ustuvorligi, fuqarolar xavfsizligini ta'minlash ijtimoiy barqarorlikning kafolatidir. Mahalliy hokimiyat organlari hayotning barcha jabhalarida qonuniylikni ta'minlash uchun fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish sohasida kuchli va keng faoliyat olib borishlari kerak bo`ladi. Lekin qonuniylikni ta'minlash sohasidagi asosiy vazifalar huquq-tartibot organlari vakolatlariga kiritilgan. Ularning ichida sud hokimiyati va prokuratura organlari mahalliy davlat organlariga bo`ysinmaydi. Shuning uchun ham mahalliy davlat organlari bu sohada asosan mahalliy axolinining irodasini ifodalashdek o`z vazifasidan kelib chiqib barcha huquq- tartibot organlari bilan o`ziga xos munosabatlar o`rnatadi. Jamiyatdagi qonuniylikni ta'minlash sohasida mahalliy davlat organlari ko`proq jinoiy ishlarni oldini oladigan ijtimoiy muhitni yaxshilash, vakillik organlari vositasida bu sohadagi ishlarni nazorat qilish, aholinint bu sohaga doir fikrini shakllantirish, barcha huquq organlari faoliyati yo`nalishini muhim masalalarga qaratish kabi ishlarni amalga oshiradi. Shuningdek, qonuniylikni ta'minlash va fuqarolar xavfsizligini saqlash sohasidagi barcha chora-tadbirlar va muvofiqlashtirish ishlarini mahalliy hokimiyat bajaradi. Buning asosiy sababi shundaki, mahalliy davlat hokimiyati organlari bir tomondan xalqning saylashi natijasida shakllangan bo`lsa, ikkinchi tomondan ijro hokimiyatlarini boshliqlarini markaziy davlat organlari tomonidan tayinlashi natijasida ular o`rtasida uzviy munosabatlar shakllanadi. Mahalliy hokimiyat organlari o`z hududlari doirasidagi iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanish masalalariga ham mas'uldirlar. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik qadriyatlardan kelib chiqib mahalliy hokimiyat organlari davlatga tegishli bo`lmagan tashkilotlar, korxonalar

va jamoat tashkilotlarning ichki ishlariga aralashmagan holda ularning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratib beradi va vakillik organlarining tasdiqlashlari vositasida hududni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishning dasturlarini, tuman, shaharlar rivojlanishining rejalarini tuzadi. Shuningdek, «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonunga binoan vakillik organlari bilan hokimlarning vakolatlari biri-birlaridan aniq chegaralar bilan ajratib qo`yilgan. Shu bilan birga mahalliy hokimiyat organlari o`z hududlari doirasida iqtisodiyot, ijtimoiy sohalar, sanoat, qurilish, aloqa vositalari, qishloq xo`jaligi, aholiga xizmat ko`rsatish va madaniy sohalarga rahbarlik qiladi va ularning o`zaro munosabatlarini muvofiqlashtiradi. Bundan tashqari mahalliy hokimiyat organlarining tegishli hududda joylashgan, lekin yuqoriga bo`ysunuvchi korxona, tashkilot, muassasa faoliyatiga ham ta'sir qila oladi. Mahalliy davlat hokimiyati joylarda qonuniylikni saqlashni nazorat etish prinsiplaridai kelib chiqib o`z xududidagi markaziy vazirliklar va boshqa idoralarga bo`ysunuvchi korxona, tashkilot, .muassasalarni ham o`z vakolatlari doirasida nazorat qilish huquqlariga egadir. Mahalliy ijro organlari mahalliy budjetni shakllantirish va uniig ijrosini amalga oshirish, mahalliy soliqlar, to`lovlar va yig`imlarii belgilash, budjetga kirmaydigan jamg`armalar shakllantirish kabi ishlarni bajaradi va o`z aholisi joylashgan hududni barcha jabhalar bo`yicha rivojlantirishga o`zining katta xissasini qo`shadi. Lekin, hududda hokimiyat organlari - vakillik organlari va ijro hokimiyatlarining olib boradigan ishlari vakolatlari bir-biridan alohida ajratilgan. "Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida"gi Qonunda vakillik organlari bilan ijro organlarining bu masaladagi vakolatlari aniq ajratib qo`yilgan: hokimlar har yillik budjet loyihalarni tayyorlash, ularni xalq deputatlari Kengashiga tasdiqlash uchun taklif kiritish, budjet ijrosini amalga oshirish kabi vakolatlarga ega bo`lsa, vakillik organlari budjetni tasdiqlash, uni ijrosini bajarilishini nazorati haqidagi hisobotlarni eshitish va muhokama qilish kabi vakolatlar kiradi. Shu bilan birga ba'zi vakolatlar har ikkala organga ham tegishli bo`lishi mumkin: masalan, bunga budjetning bajarilishi ijrosini nazorat qilish

faoliyatini ko`rsatish mumkin. "Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida"gi qonunda mahalliy soliqlar, to`lovlar, yig`imlar, boj miqdorini belgilash, ularni to`laydiganlar uchun turli imtiyozlar berish, vakillik organlarining vakolatiga kiritilib, ular mazkur vakolatlarning ayrimlarini (soliq va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar belgilash kabilarni) hokimlar vakolatiga o`tkazish huquqiga egadirlar. Bu kabi vakolatlarni O`zbekiston Respublikasining «Mahalliy soliqlar va yig`imlar to`g`risida», «Yer to`g`risida»gi va boshqa qonunlar doirasida aniqlashtiriladi. Tuman, shahar va boshqa birliklardagi kommunal xizmatni amalga oshirish, bu sohaga boshchilik qilish vakolatlari ham mahalliy hokimiyat organlariga berilgandir."Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida"gi Qonunga binoan hokimlar aholiga kommunal xizmat ko`rsatish sohasida ko`plab vakolatlarga egadir. Ma'lumki, kommunal xizmat sohasiga taalluqli bo`lgan yashash joy jamg`armalari, ularni ta'mirlash, loyihalash va yangilarini qurish, yordamchi xo`jaliklar, xizmat ko`rsatish texnika bazalari, suv ta'minoti, kanalizatsiya, gazlashtirish, isitish, elektr energiyasi bilan ta'minlash, mehmonxona va boshqa xizmat ko`rsatish kabilarni ko`rsatish mumkin. Har bir mahalliy hokimiyat organlari o`z hudularida kommunal xizmatning ana shu tarmoqlari ishini nazorat qiladi, ularga rahbarlik qiladi. Bu tarmoqlar hokimlik apparati bo`limlariga biriktirilgan bo`lib, ko`p masalalarni tegishli bo`limlar hal etadilar. Tabiatni va atrof muhitni muhofaza qilish ham mahalliy davlat hokimiyatlari vakolatlariga kiradi. «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonunda vakillik organlari va hokimlarning atrof muhit va tabiatni muhofaza qilishdagi rahbarlik va muvofiqlashtirib turuvchilik funksiyalari aniq ko`rsatilgan. Bunday funksiyalarga yer (tuproq), yer osti boyliklari, suv, havo, o`rmon, o`simlik va hayvonot dunyosini avaylab asrash, ulardan unumli foydalanish kabilar kiradi. Shuningdek, bu sohaga doir vakolatlar «Yer to`g`risida», «Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida"gi va boshqa qonunlarda ko`rsatilgan. Shuningdek, mahalliy hokimiyat organlari atrof muhit va tabiatni muhofaza qilish borasidagi qonunlarni va boshqahuquqiy me'yorlarni buzganlarga

nisbatan jazolash choralarini ham ko`radi. Mahalliy hokimiyat organlari o`z hududlari doirasida favqulotda fuqarolik holati aktlarini qayd etadi, uni amalga oshiruvchi idoralar faoliyatiga rahbarlik qiladi. Mahalliy hokimiyat organlari kichik shaharlar, ovul, qishloq, posyolkalarda fuqarolik holati aktlarini bevosita o`zlari amalga oshirsalar, viloyatlar va ular maqomiga ega hududiy birliklarda bu funksiyalarni adliya organlari bajaradilar. Shuningdek, mahalliy hokimiyat organlari qaror, farmoyish va boshqa me'yoriy hujjatlar qabul qilish huquqlariga ham egadirlar. Bunday hujjatlar vakillik organlari tomonidan jamoaviy tarzda, ijro hokimiyati - hokimlikda esa yakkaboshchilik asosda qabul qilinadi. Bu kabi hujjatlarni hududdagi barcha fuqarolar bajarishga majburdirlar. Davlat oganlari boshqa institutlar kabi yangi vujudga kelayotgan munosabatlar ta'sirida mukammallashib boradi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari ham demokratik islohotlar, davlat qurilishini erkinlashtirish jarayonida takomillashib bormoqda. Davlat qurilishini erkinlashtirish davlat boshqaruvini nomarkazlashtirishni, ya'ni markaziy hokimiyat organlarn vakolatlarini quyi organlarga o`tkazishni taqozo etadi. Shvetsiya va boshqa ko`pchilik davlatlarda 1980 yildan – 1994 yilgacha davlat hokimiyatining katta qismi mahalliy hokimiyat organlariga o`tkazildi. Mahalliy ijro boshqaruvi organlari o`zlarining saylanishlari va mahalliy aholining vakillari sifatidagi rasmiy o`rinlariga binoan vakillik tizimining tarkibiy qismlaridan biridir. Ularning iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi faoliyatlari aholi uchun ulkan ahamiyatga egadir. Munitsipal organlarda davlat apparatining boshqa bo`g`inlariga nisbatan byurokratizmga berilish kamroq bo`ladi. Ana shu barcha fazilatlar saylanadigan mahalliy boshqaruvni demokratiya qadriyatlaridan biriga aylantirdi. Davlat boshqaruvida aholi ishtirokini, nazoratini kengaytirish masalasi qo`yilar ekan, mahalliy hokimiyat vakillik organi - xalq deputatlari Kengashlari o`z hududida aholi bilan bevosita munosabatlarda faoliyat ko`rsatadi va ularning bu boshqaruv va boshqa barcha masalalarni aholining manfaatlarini e'tiborga olgan

holda qonunlar, shuningdek, tegishli moddiy va moliyaviy resurslar asosida bevosita yoki bilvosita (o`zlari saylab qo`yadigan idoralar orqali) hal qilish maqsadlaridan kelib chiqib tashkil etilishi belgilandi. Konstitutsiyaga binoan, mahalliy vakillik organlari - xalq deputatlari Ryengashlari faoliyatiga ijro hokimiyati boshlig`i -hokim rahbarlik qilib, bu rah6arlik asosan Kengashlar ishini tashkil qilish, ular faoliyatini yo`naltirib turishdir. Jumladan, hokimlar xalq deputatlari Kengashlari sessiyalariga tayyorgarlik ko`rish ishlariga boshchilik qiladi, sessiya majlisini chaqirish muddatini e'lon qiladi, sessiya haqida deputatlar va hududdagi aholini habardor qiladi, sessiya majlislari boshlanganida esa ularga raislik qiladi. Hokim sessiya kengashi raisi sifatida sessiya majlisi qabul qilgan qarorlar va boshqa hujjatlarni o`z imzosi bilan tasdiqlaydi. Viloyatlar, tumanlar va shaharlar xalq deputatlari Kengashlarining ko`ppartiyaviylik asosidagi demokratik saylovlar vositasida shakllanishlari ham bu organlarning vakillik demokratiyasiga taalluqli ekanligini bildiradi. Qolaversa, saylovlar jarayonlarida saylovchilar o`z vakillarini ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga ega bo`ladilar. Saylovchilar mahalliy davlat hokimiyati organlarini boshqarish ishlarida o`z vakillari orqali, saylovlardagi ishtiroki bilan esa bevosita ishtirok etadilar. Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonunning 1-moddasiga asosan, hokimlar ayni bir vaqtda tegishli hududdagi vakillik va ijroiya hokimiyatini boshqaradi. Ushbu qoida o`tish davrida qo`l keladi. Bu davrda kuchli ijroiya hokimiyati kerakligi ko`p ta'kidlandi, ammo bozor iqtisodiyotiga o`tishning oz bo`lmagan yo`lini bosib o`tdik. Davlat hokimiyati oliy organlarida amalga oshiralayotgpn islohotlar yanada chuqurlashtirilib, parlamentimiz ikki palataliga aylantirildi.Davlat hokimiyati organlarida olib borilayotgan islohotlarning mantiqiy davomi sifatida hududiy davlat boshqaruvi organlarida ham islohotlar amalga oshirilmoqda. Shunga ko`ra, hokimdan tegishli hududdagi vakillik hokimyatiga boshchilik qilishni olish kerak. Hokimiyatlar taqsimlanganligi tamoyili asosida joylardagi

Xalq deputatlari tegishli xudud Kengashlari hokimga nisbatan “tiyib turish va muvozanatda ushlash”vositasi bo`lishi kerak. Xalq deputatlari tegishli xudud kengashlari vakolatlari doirasiga Prezident oldiga hokimni lavozimidan olish masalasini qo`yish huquqini kiritish kerak. Bunday qoida Italiya, Qozog`iston davlatlari konstitutsiyasida o`z ifodasini topgan. Masalan, Qozog`iston Konstitutsiyasining 87-moddasi 5-qismida hududiy vakillik organi jami deputatlarining uchdan ikki qismi ovozi bilan mahalliy davlat ijroiya organi rahbari – akimga ishonchsizlik bildirib, uni lavozimdan olish masalasini Respublika Prezidenti oldiga yoki yuqori turuvchi akim oldiga qo`yishi mumkinligi belgilangan. 10 “Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida”gi qonunning 2-moddasining ikkinchi qismida “Viloyat, tuman, shahar hokimi tegishli xalq deputatlari Kengashi deputatlari orasidan tayinlanadi hamda tasdiqlanadi» - deb belgilangan. Hokimlik lavozimiga kadrlarni qo`yish masalasi doimo dolzarb masala bo`lib kelgan va bo`lib qoladi ham. Bunga birgina 2004 yilning o`zida yettita viloyat(Toshkent, Andijon, Surxondaryo, Farg`ona, Samarqand, Namangan, Sirdaryo viloyatlari) hokimini almashganligini misol qilib ko`rsatishimiz mumkin. Amaldagi qonunchilikka asosan, hokimlarni lavozimiga tayinlashning quyidagi tartibi mavjud: - Viloyat hokimi, Toshkent shahar hokimi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi hamda xalq deputatlari tegishli viloyat, Toshkent shahar Kengashi tomonidan tasdiqlanadi; - Tuman, shahar hokimi viloyat hokimi tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi hamda tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi; - Shahardagi tuman, tumanga bo`ysunuvchi shahar hokimi tegishli shahar, tuman hokimi tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi hamda xalq deputatlari tegishli tuman, shahar kengashi tomonidan tasdiqlanadi. 10 Qarang:Konstitutsii mira (Sbornik konstitutsiy gosudarstv mira. V shesti tomax. T.2) Sost. i avtori vstupitelnix statey U.Tadjixanov, A.X.Saidov.-T.: Akademiya MVD Respubliki Uzbekistan,1997.-382 s

Hokimlik lavozimiga nomzod, avvalo, yuqori ahloqiy fazilatga ega bo`lishi, xalq uchun jon kuydiradigan bo`lishi, o`z ishining ustasi bo`lishi kerak. Hokimlik lavozimiga nomzod adolatli bo`lishi kerak. Bunday xislatga hayotiy tajribaga ega, oliy ma'lumotli, yuqori intellektual salohiyatga ega shaxsgina ega bo`la oladi, deb o`ylayman. Shundagina u hayotiy jarayonlarni chuqur tahlil qilib, u yoki bu holat yuzasidan xolis baho bera oladi. Shubhasiz, hokimlikka nomzod yuqori tashkilotchilik qobiliyatiga ega va boshliqlik, rahbarlik tajribasiga ham ega bo`lishi kerak. Prezident IAKarimov ta'kidlaganidek: “... hokim, ya'ni yetakchi o`zini saylagan, unga ishonch bildirgan odamlar nazarida obro`li bo`lishi, boshqalarga nisbatan bilimliroq, uzoqni ko`ra oladigan, el-yurt dardini chuqurroq tushunadigan, azmu qarori qat'iy, kurashchi bo`lishi kerak.” 11 11 Qarang:Karimov I.A. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. T.2-T.: O`zbekiston, 1996.-202 b.

O'xshashlar

Qonunchilik palatasi deputati va Senat a'zosining hamda Xalq deputatlari viloyat, tuman

Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlarini shakllantirish

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senat tarkibiy tuzilmalari

O`zbekiston Respublikasida Davlat hokimiyati vakillik organlarining deputatlari va senat a`zolarining huquqiy holati