Oilaviy-huquqiy munosabatlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Oilaviy-huquqiy munosabatlar

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

Oilaviy-huquqiy munosabatlar Reja: 1. Oilaviy-huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari 2. Oila huquqida huquq va muomala 3. layoqati 4. Oilaviy-huquqiy munosabatlar subyektlari va obyektlari 5. Oilaviy subyektiv huquq va majburiyatlar 6. Oila huquqida qon-qarindoshlik, qayin-bo `yinchilik, quda- andachilik tushunchasi va ularning ahamiyati 7. Oila huquqida da ’vo muddati

Oilaviy-huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari. Oila huquqida huquq va muomala layoqati. Oilaviy-huquqiy munosabatlarning subyektlari va obyektlari. Oilaviy subyektiv huquq va majburiyatlar. Oilaviy-huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o `zgarishi va bekor bo`lish asoslari. Oila huquqida qon- qarindoshlik, qayin-bo`yinchilik va quda-andachilik tushunchasi hamda ularning ahamiyati. Oila huquqida da’vo muddati. Oilaviy-huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari Ijtimoiy munosabat tizimida oila alohida o `rin tutadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlar nikoh, qon-qarindoshlik aloqalari, huquq normalarida belgilangan o`zaro huquq va majburiyatlar bilan bog`langan shaxslar doirasida vujudga keladi. Inson tug `ilishi bilan boshqa kishilar muhitida bo`ladi va bir umr shu muhitda yashaydi. Bunda inson boshqa kishilar bilan turli xildagi munosabatlarda bo`ladi. Bu munosabatlar turlicha bo`lib, ular jumlasiga qarindoshlik, do`stlik, qo`shnichilik, vatanparvarlik, ruhiy, iqtisodiy, ishlab-chiqarish, haq evaziga va tekin, axloqiy, diniy, oilaviy munosabatlarni kiritish mumkin. Mazkur munosabatlarning bir qismi davlat tomonidan qonun yordamida tartibga solinganligi sababli ham, bu munosabat huquqiy munosabatlar hisoblanadi. Huquqiy munosabatlar o `z predmetining tabiatiga ko`ra turli huquq sohalari: konstitutsiyaviy, ma’muriy, fuqarolik, oila va shu kabi tarmoqlar normalari bilan tartibga solinadi. Nikoh tuzish, oilaning vujudga kelishi va amal qilishi, bolalarning tug `ilishi, ularning moddiy ta’minoti va tarbiyalanishi, tegishli muassasalarda joylashtirilishi faktlaridan kelib chiqadigan va qonun hujjatlari tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar – oilaviy-huquqiy munosabatlar deb nomlanadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlar jamiyatda juda keng tarqalgan munosabatlardir. Oilaviy munosabatlar muayyan hollarda odob-axloq qoidalari bilan ham tartibga solinadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlar nikoh va oila doirasidagi aniq ijtimoiy munosabatlarni oila qonunchiligi nuqtayi nazaridan tatbiq etishdir.

Oilaviy-huquqiy munosabatlar davomli huquqiy munosabatlar hisoblanadi. Bu xususiyat huquqiy munosabatning maqsadlari bilan belgilanadi. Nikoh tuzishdan maqsad oila qurish bo `lib, u er-xotinning butun umri davomida birga yashashiga mo`ljallanadi. Ota-onalik huquqiy munosabati bolalarning tarbiyasi va ta’minotiga qaratiladi. Farzandlikka olish, vasiylik, homiylik va boshqa huquqiy munosabatlar ko `p xususiyatlari bilan bir-biriga o`xshab ketadi. Bunday huquqiy munosabatlarda qo`yilgan maqsadlarga uzoq muddat davomida erishish mumkin. Oilaviy-huquqiy munosabatlar muddatsiz bo `ladi. Er-xotinning huquq va majburiyatlari, nikohdan ajralish holatini hisobga olmaganda, bir umr davom etadi. Ayni paytda shunday oilaviy-huquqiy munosabatlar ham mavjudki, ular ma’lum muddat bilan cheklanadi, biroq belgilangan davrgacha albatta davom etadi. Masalan, ota-onalarning o`z bolalarini tarbiyalash majburiyatlari farzand 18 yoshga to`lganiga qadar davom etadi. Amaldagi qonunchilik oilaviy-huquqiy munosabatlarni huquqiy munosabatlarning maxsus alohida turi deb hisoblab, uning fuqarolik-huquqiy munosabatlardan farq qilishini ko `rsatadi. To `g`ri, oilaviy-huquqiy munosabatlar o`zining ba’zi bir belgilari bilan fuqarolik-huquqiy munosabatlarga o`xshab ketadi. Biroq bu o`xshashlik faqat tashqi ko`rinishdadir. Mazmunan oilaviy va fuqarolik-huquqiy munosabatlar o`rtasida muhim sifat farqlari bor. Fuqarolik-huquqiy munosabatlarning asosiy qismini mulkiy munosabatlar tashkil etsa, oilaviy-huquqiy munosabatlarning asosiy qismini esa, aksincha mulkiy bo `lmagan nomulkiy shaxsiy munosabatlar tashkil etadi. Shunga muvofiq fuqarolik huquqining hamma normalari, barcha institutlari, avvalo, mulkiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo`lsa, oila huquqi esa, birinchi navbatda, shaxsiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Fuqarolik huquqida mulkiy munosabatlar, asosan, muayyan ekvivalent barobarida belgilanadigan qiymat, baho bilan ifodalanadigan xarakterga ega. Bu belgilar oilaviy huquqiy munosabatlarga taalluqli emas.

Oila huquqida huquq va muomala layoqati Huquq layoqati deyilganda, barcha fuqarolarning fuqarolik huquq va burchlariga ega bo `lish layoqati tushuniladi. Fuqarolik huquq layoqati tug`ilgan paytdan e’tiboran vujudga keladi va vafot etilishi bilan tugaydi (Fuqarolik kodeksining 17-moddasi). Muomala layoqati – fuqarolarning o`z harakatlari bilan fuqarolik huquqlari va burchlariga ega bo`lishi, ularni o`zgartirish va bekor qilishi mumkin bo`lgan layoqatidir. Oila qonun hujjatlarida huquq layoqati va muomala layoqati tushunchalarining aniq ta ’rifi belgilanmagan. Bu tushunchalarni tahlil qilishda Fuqarolik kodeksida mavjud bo`lgan huquq layoqating va muomala layoqati tushunchalaridan foydalanish mumkin. Fuqarolik muomala layoqatini o`zgarishi oila munosabatlariga bevosita ta’sir etishi mumkin. Fuqarolik muomala layoqatini cheklash yoki undan mahrum etish oila muomala layoqatini ham cheklash yoki mahrum etishga olib kelishi mumkin. Ko`rsatilgan huquqiy ko`rinishda fuqarolik va oila huquqidagi o`zaro bog`liqlik shunday yaqinki, ularni, yani fuqarolik va oila huquqidagi huquq layoqati va muomala layoqatini, bir xil tushuncha deb atash ham mumkin. Oila huquqidagi to `la muomala layoqati xuddi fuqarolik huquqiga o`xshab 18 yoshga to`lish bilan paydo bo`ladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, oila va fuqarolik huquqida to`la muomala layoqati bir vaqtda vujudga keladi. Bunday o`xshashlik ularning bir-biriga uzviy aloqadorligida ko`rinadi. Yoshni kamaytirishi tufayli voyaga yetmagan shaxsning nikoh tuzish oila huquqida uning to`la fuqarolik muomala layoqatiga ega ekanligini anglatadi. Fuqarolik huquqida to `la muomala layoqatiga ega bo`lish oila huquqida o`z- o`zidan to`la muomala layoqatini vujudga keltirmaydi. Amaldagi O `zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 28-moddasiga binoan, o `n olti yoshga to`lgan voyaga yetmagan shaxs mehnat shartnomasi

bo`yicha ishlayotgan bo`lsa yoki ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoxud homiysining roziligiga binoan tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan bo`lsa, belgilangan tartibda vakolatli idora tomonidan u to`la muomalaga layoqatli deb e’lon qilinishi mumkin. Oila qonuni ushbu hujjat bilan to`la oilaviy muomala layoqati vujudga keladi deb hisoblamaydi. Fuqarolik huquqida ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli o `z harakatlari uchun javob berolmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan muomalaga layoqatsiz shaxs, o`z-o`zidan, ba’zi holatlar bo`yicha oilaviy muomala layoqatini ham yo`qotadi. Amaldagi oila qonunlari voyaga yetmagan bolalarning roziligini olishni kengaytirish holatlarini oilaviy-huquqiy munosabatlarning paydo bo `lishi, o`zgarishi yoki bekor bo`lishi holatlarni (farzandlikka olish, ota-onalar huquqlarini tiklash va boshqalarda) jiddiy kengaytirib yubordi. Hamma holatlarda bolalarning roziligi to`g`risida so`z ketsa, ularda qisman muomala layoqati borligi to`g`risida gap ketadi. Fuqarolik huquq layoqatini cheklash oilaviy huquq layoqatini ham cheklashga bevosita ta ’sir etadi. Bunday shaxslar vasiy, homiy, farzandlikka oluvchi bo`lolmaydilar. Mantiqan ular nikoh shartnomasini va aliment kelishuvini tuzish huquqiga ega bo`lmasligi kerak, chunki fuqarolik qonunlari ularga o`z mulklarini tasarruf etishga ruxsat bermaydi. Biroq nikoh shartnomalari oilaning moddiy holatining yomonlashuviga emas, balki aksincha, uni mustahkamlashga qaratilishi mumkin. Chunki oila qonunchiligi qisman muomalaga layoqatsizlarga bunday cheklashni belgilamaydi. Ular bunday shartnomalarni tuzishlari mumkin. Fuqarolarda oila huquq va majburiyatlariga ega bo `lish layoqati tug`ilish bilan vujudga kelsa (masalan, ota-onalar va bolalar, aka-uka yoki opa-singillar va boshqalar o`rtasidagi aliment majburiyatlari) ayrim holatlarda esa, fuqarolarning ma’lum yoshga to`lishlari bilan vujudga keladi. Oila huquqida muomala layoqati, ya ’ni o`z harakatlari bilan oilaviy huquq va majburiyatlari paydo bo`lishi ma’lum yoshga to`lish bilan vujudga keladi.

Qoida bo `yicha bunday yosh voyaga yetish yoshi hisoblanadi. Biroq ayrim huquqlarga ega bo`lish ertaroq ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, oila qonunchiligi farzandlikka olinayotgan bola o`n yoshga to`lgan bo`lsa, farzandlikka olish uchun uning roziligi talab qilinishini belgilaydi. Ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi oqibatida o `z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqaroga vasiylik belgilanadi (Fuqarolik kodeksining 30-moddasi). Masalan, muomalaga layoqatsiz shaxs bilan tuzilgan nikoh haqiqiy emas deb topiladi. Muomalaga layoqatsiz shaxs vasiy, homiy bo`la olmaydi va farzandlikka bola ololmaydi. Shaxs muomalaga layoqatsiz deb topilganda oila doirasida unga tegishli bo`lgan shaxsiy va mulkiy huquqlar vasiy tomonidan amalga oshiriladi. Oilaviy-huquqiy munosabatlar subyektlari va obyektlari Oilaviy-huquqiy munosabatlarning subyektlari bo `lib, er-xotinlar, ota-onalar (ularning o`rnidagi shaxslar), oilaning boshqa a’zolari hisoblanadilar. Aynan ushbu shaxslar oila qonunchiligida belgilangan huquq va majburiyatlar bilan o`zaro bog`liq hisoblanadilar va oila a’zolaridan birining huquqi ikkinchisi uchun majburiyat vazifasini o`taydi. Oilaviy-huquqiy munosabatlarning subyektlari faqat fuqarolar bo `ladi. Bu holat oila huquqining fuqarolik huquqidan farqini ko`rsatadi, chunki fuqarolik huquqining subyekti faqatgina fuqarolar emas, balki yuridik shaxslar va davlat bo`lishi mumkin. Demak, fuqarolar va yuridik shaxslar o`rtasidagi huquqiy munosabatlar, hatto, ular Oila kodeksi bilan tartibga solinsa ham, u oilaviy huquqiy- munosabat bo`lolmaydi. Masalan, fuqarolar va fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlari bilan bog `liq (tug`ilganlik, nikoh tuzish, nikohdan ajralish, o`lim va boshqalar) FHDYo organlari o`rtasida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar. Bu ma’muriy huquqiy munosabatlar turiga kiradi.

Oilaviy-huquqiy munosabatlar huquqdor jismoniy shaxslar o `zaro nikohga kirishishi istagiga ko`ra nikoh davlat ro`yxatidan o`tkazilganda, nikoh haqiqiy emas deb topilganda, nikohdan ajratilganda vujudga keladi. Oilaviy-huquqiy munosabatlarning obyekti nikoh institute hisoblanadi. Shu bilan birga oilaviy-huquqiy munosabatlar bola tug `ilishi bilan ham vujudga keladi. Bunday munosabatlar jumlasiga bolaning nasl- nasabini belgilash, otalikni belgilash, ota-onalik huquq va majburiyatlarining vujudga kelishi kiradi. Bu holatda esa oilaviy-huquqiy munosabatlarning obyekti yuridik fakt – bolaning tug`ilishi hisoblanadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlar turli xildagi aliment majburiyatlari, ya ’ni ota- onalar va bolalar, er-xotinlar va sobiq er-xotinlar, oilaning boshqa a’zolari o`rtasidagi aliment majburiyatlaridan ham vujudga keladi. Bu turdagi oilaviy- huquqiy munosabatlarning obyektlari ham yuridik faktlar: oilaning tarqalib ketishi, er-xotinning ajralishi, oila a’zolarining mehnatga layoqatsizligi, oila a’zosining yoki sobiq er yoki xotinning nomaqbul xulq-atvori hisoblanadi. Shuningdek, oilaviy-huquqiy munosabatlar ota-ona qaramog `idan mahrum bo`lgan va qiyin ahvolda qolgan bolalarni aniqlash va joylashtirish bo`yicha ham yuzaga keladi. Bu holatda hodisalar, kishilarning harakati va xulq-atvori obyekt hisoblanadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlarda ashyolar va boshqa mol-mulklar ham obyekt bo `lishi mumkin. Oilaviy-huquqiy munosabatlarning obyektlariga nomoddiy ne ’matlar: er-xotin va bolalarning familiyalari, onalik, otalik, er-xotinlik, qarindoshlik va shu kabi shaxsdan begonalashtirilmaydigan nomoddiy ne’matlar kiradi. Oilaviy-huquqiy munosabatlarda obyekt sifatida bolalar qatnashishi mumkin emas. O `zining tashqi ko`rinishi bo`yicha bola obyekt bo`lib ko`rinsa ham, hamma holatda u subyekt bo`lib qatnashadi. Bunda huquqiy munosabat bolalar tarbiyasiga qaratiladi. Oilaviy subyektiv huquq va majburiyatlar

Huquq layoqati va muomala layoqati – bu shaxslarda oilaviy subyektiv huquq va majburiyatlarning vujudga kelishining sharti hisoblanadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlarda subyektiv oilaviy huquq va majburiyatlar uning mazmunini tashkil etadi. Oilaviy huquqiy munosabatlar doirasida subyektiv huquq va majburiyatlar o `zining xarakteri bo`yicha shaxsiy va mulkiy huquqlarga bo`linadi. Mulkiy huquqlar doirasiga aliment bo `yicha huquqlar ham kiradi. Shaxsiy huquqlar iqtisodiy mazmundan mutlaq ajratilgandir. Mulkiy subyektiv huquq va majburiyatlar muayyan shaxslarning shaxsiyati bilan bevosita bog`langanligi orqali xarakterlanadi. Masalan, er-xotin o `zaro bir-biridan aliment talab etish huquqiga ega. Ulardan birining o`limi bunday huquq va majburiyatni tugatadi (fuqarolik huquqida esa huquq va majburiyatlar boshqa shaxslarga o`tishi mumkin, masalan, vorislarga). Bundan ikkinchi xulosa ham kelib chiqadiki, u ham bo`lsa, oilaviy- huquqiy munosabatlar doirasida subyektiv huquq va majburiyatlar boshqa shaxslarga o`tkazilmaydi. Masalan, o`zining aliment olish huquqini, bolalarni tarbiyalash majburiyatini boshqa shaxslarga o`tkazish mumkin emasligidan bu huquqlarni boshqa shaxslarga o`tkazish ularni o`z vakillariga topshirish mumkinligi farqini bilish lozim. Agar ota-onalar yoki farzandlikka oluvchilar bolalar ustidan bo`ladigan nazoratni bolalarni boquvchi xotinga topshirsalar, u holda boshqa shaxslarga ota- onalik huquqining o `tkazilganligini anglatmaydi. Bu yerda gap bu shaxslarga nisbatan huquqni amalga oshirish yoki himoya qilish majburiyati o`tganligini anglatadi. Modomiki, subyektiv oila huquqlarida qoida bo`yicha huquqiy munosabatlarda amalga oshirilar ekan u o`zining yuridik tabiatiga ko`ra nisbiy huquqlar sifatida namoyon bo`ladi. Har qanday oila huquqining subyektiga qarama-qarshi boshqa subyekt turadi. Er-xotin o `rtasida qayd etilgan nikoh bo`lganligi uchun shaxsiy huquqdan biri mavjud bo`ladi. Nikohning tugatilishi oilaning mavjud emasligini, oila tugatilganligini anglatadi. Demak, subyektiv oila huquqi-bu nisbiy huquqdir.

Ayrim holatlarda oila huquqi nisbiy huquq bo `lsa, ham, absolyut huquq tusiga ega bo`ladi. Masalan, Oila kodeksining 78-moddasiga binoan, ota- ona bolani qonunga asoslanmasdan ushlab turgan har qanday shaxsdan uning qaytarilishini talab qilishga haqli. Oilaviy-huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o `zgarishi va bekor bo `lishi asoslari Oilaviy-huquqiy munosabatlarni vujudga keltiradigan, o `zgartiradigan va bekor qiladigan asoslar yuridik faktlardir. Huquqdagi yuridik faktlarga xos bo `lgan muhim asosiy xususiyatlar oila huquqidagi yuridik faktlarga ham tegishlidir. Xususan, ular o`zlarining tabiatlari bo`yicha hodisalar, harakatlar yoki muddatlar sifatida qatnashadilar. Oila huquqidagi yuridik faktlar ijtimoiy munosabatlarga ta ’siri bo`yicha umumiy huquq nazariyasidagi yuridik faktlarga mos kelib, huquqni vujudga keltirish, o`zgartirish va bekor qilishga bo`linadi. Biroq oila huquqiga xarakterli bo`lgan bir guruh yuridik faktlar borki, ular orqali oila huquqidagi subyektlar yo`qolgan huquq va majburiyatlarni tiklaydilar. Yuridik faktlarning bu guruhi mustaqil kategoriyaga ajratilib, huquqni tiklash yuridik faktlari deb yuritiladi. Bu yuridik faktlar ota-onalik huquqini tiklash, farzandlikka olishni bekor qilish yoki uni haqiqiy emas deb topish, bedarak yo`qolgan yoki o`lgan deb e’lon qilingan shaxsning hozir bo`lishida qo`llaniladi. Oila huquqida huquqiy munosabatni vujudga keltiruvchi asos sifatida ko `pincha, faktik tarkiblar, ya’ni yuridik faktlarning yig`indisi qo`llaniladi. Shu bilan birga, faktik tarkib, ko`pincha, aralash holda ro`y berib, unga hodisa, shuningdek, harakat kirishi mumkin. Masalan, bola tug`ilgach, (hodisa) ota-onalik huquqiy munosabati vujudga keladi, uning tug`ilganligini FHDYoda ro`yxatga olish (harakat) sodir bo`ladi. Oila huquqiy munosabatni vujudga keltiruvchi faktik yig `indi bo`lib, ko`pincha, uch, bazan undan ortiq faktlar yig`indisidan iborat bo`ladi (masalan, nikohni tuzish vaqtida). Bu faktlardan birortasining yo`qligi faktik yig`indini vujudga keltirish kuchini yo`qotadi.

Oila huquqida yuridik fakt sifatida Holat – bu mavjud ijtimoiy aloqalardir. ko `pincha holat hisoblanadi. Ularga nikoh, qon-qarindoshlik, qayin-bo `yinchilik va quda -andachilik, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik, bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) va boshqalar kiradi. Ammo holat hodisa va harakatlar qatori yuridik faktlarning maxsus turi emas. Holat hodisaning turi sifatida ko`riladi. Ularning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular davomli xarakterga egadir. Ayrim holatlarda huquq va majburiyatlarning vujudga kelishi holatning tugashi bilan belgilanadi: masalan, nikohning tugatilishi bilan avval nikohda bo `lgan er-xotinda moddiy ta’minot olish huquq va majburiyati vujudga keladi, bolalarning doimiy tarbiyaga olishning tugatilishi bilan doimiy tarbiyada bo`lganlarga o`z tarbiyachilariga ta’minot berish majburiyati yuklatilishi mumkin. Oila huquqida holat boshqa yuridik faktlardan farq qilib, qisqa muddat (darhol) ta ’sir etmasdan, aksincha, davomiyligi bilan xarakterlanadi. Masalan, qayd etilgan nikohda bo`lishlik boshqa nikohni tuzishlikka yo`l qo`ymaydi, nikohda bo`lish tug`ilgan bolaga er yoki xotin familiyasini yozish uchun asos bo`ladi, nikohda bo`lish er yoki xotindan moddiy ta’minot talab qilish uchun asos bo`ladi va boshqalar.

Nikoh va oila doirasida huquq va majburiyatlarning vujudga kelishi, o `zgarishi va bekor bo`lishi uchun hodisa va harakat qonun tomonidan o`rnatilgan tartibda, albatta, rasmiylashtirilishi yoki tegishli organlarning qarori bo`lishi lozim. Shunday nikohni haqiqiy hisoblash uchun uni tuzuvchilarning o`zaro roziligi bo`lishi, shuningdek, FHDYo organlarida qayd etilishi, farzandlikka oluvchi va farzandlikka olinuvchi o`rtasida huquq va majburiyatni vujudga keltirish uchun fuqarolik ishlari bo`yicha tegishli sudning qarori bo`lishi lozim va boshqalar. Oila huquqida qon-qarindoshlik, qayin-bo `yinchilik, quda-andachilik tushunchasi va ularning ahamiyati Oila kodeksining uchinchi bo `lim, IX-bobi qarindoshlik, qayin-bo`yinchilik va quda-andachilikka bag`ishlanib, o`z ichiga uch moddani oladi. Undagi bu bob qonunchilikka butunlay yangilik bo`lib kirdi. Uning ham o`z oldiga qo`ygan maqsadi bor. Qon-qarindoshlik – bu shaxslar o`rtasidagi biologik aloqa bo`lib, biri ikkinchisidan yoki umumiy ajdoddan kelib chiqqanligini bildiradi. Qon-qarindoshlik oila huquqiy munosabatlarining vujudga kelishiga asos bo `ladigan hollardan biri bo`lgani uchun ham qonunchilikda o`z yechimini topishi lozim edi. Undan tashqari, nikohdan o`tishda uni man etadigan holatlardan biri nikoh tuzuvchilarning yaqin qarindoshlikda bo`lishidir. Oila kodeksida qonun bo`yicha kimlarni qarindosh deb ataymiz va ular o`rtasidagi huquq va majburiyatlar qanday vujudga keladi, degan masalalar o`z yechimini topdi. Yaqin qon-qarindoshlik to `g`ri chiziq, yon, tug`ishgan va o`gay qarindoshlar, aka-ukalar bilan opa-singillar tushunchalarini o`z ichiga oladi. To `g`ri chiziq qarindosh bo`lib, biri boshqasidan dunyoga kelgan shaxslar ya’ni bobo-ota-o`g`il-nevara-evara-chevara-duboralar tushuniladi. Odatda, har bir shaxs yetti avlodini bilishi lozim, chunki buni bilishlik o `z avlodiga hurmat va ular o`rtasida nikoh tuzilmaslikni anglatadi. Yon chiziq qarindosh bo `lib, aka-uka va opa-singillar hisoblanadi. Umumiy ota-onaga ega bo `lganlar tug`ishgan qarindosh, ota bir ona boshqa yoki ona bir ota boshqalar o`gay qarindoshlar deb tushuniladi.

Aka-uka hamda opa-singillar farzandlarining o `zaro nikoh tuzishlari, shuningdek, bolalarni emizish tufayli vujudga kelgan sut qarindoshlar, ya’ni ko`krakdoshlarning ham nikoh tuzishlari maqsadga muvofiq emas. Ahloq me’yorlarida bu bo`yicha muayyan yondashuv mavjud. Bu haqda O`.Hoshimovning “Ikki eshik orasi“ romanida bayon etilgan. Yaqin qarindoshlar o `rtasidagi nikohni qonun yo`li bilan taqiqlash axloqiy hamda biologik nuqtayi nazarga, tibbiyot fani yutuqlari va xulosalariga asoslanadi. Boshqa qarindoshlar o `rtasida nikoh tuzish qonun bilan man etilmaydi. Shuning uchun yon chiziq bo`yicha qarindosh bo`lgan, amakivachcha, tog`avachcha, xolavachchalar, ammavachchalar va boshqa uzoq qarindoshlar o`rtasida nikoh tuzish mumkin. Ammo bu maqsadga muvofiq emas. Chunki qarindoshlar o`rtasidagi nikoh tufayli, ko`pincha jismoniy va aqlan nosog`lom, ya’ni nimjon, kasalmand, aqli zaif, kar-soqov, ortiq, qo`shoq, pakana yoki nuqsonli, mayib bolalar tug`iladi. Ular o`sishda tengdoshlaridan orqada qoladilar. Bunday oilalarda, ko`pincha, yurak, buyrak xastaligi kasalligiga yo`liqqan go`daklar tug`ilishi kuzatilmoqda. Biologik tadqiqotlarning ko`rsatishicha, nikoh qanchalik begona shaxslar bilan tuzilsa, avlod shuncha sog`lom bo`ladi. Amaldagi oila qonunchiligida aka-ukalar va opa-singillar farzandlarining nikohlanishi taqiqlanmagan, vaholanki, hozirgi zamon genetikasi yutug `i va xulosalariga ko`ra, bunday nikoh nomaqbuldir. Biror genning o `zgarishi natijasida kelib chiquvchi va nasldan-naslga o`tuvchi kasalliklar irsiy kasallik hisoblanadi. Kasallik gen kelgusi avlodlarning birida shu xastalikning kelib chiqishiga sababchi bo`ladi. Qon-qarindoshlar nikohidan tug`ilgan bolalarda bu xastalik genetik qonuniyatlar asosida osongina yuzaga chiqadi. Bundan ko`rinadiki, qarindosh-urug`lar nikohidan xasta bolalar tug`ilishi ko`p bo`ladi. Ayni chog `da qarindoshlar o`rtasidagi nikoh aholining geografik yashash sharoitiga ham bog`liq. Tog`li va orol joylarida yashovchi, tashqi dunyo bilan aloqasi biroz cheklangan ijtimoiy guruhlarning barini, shubhasiz, qon-qarindosh deyish mumkin. Bu yerdagi barcha aholi o`z xohishidan qat’i nazar, zaruratdan

kelib chiqqan holda, qon-qarindoshga aylangan. Olib borilgan kuzatishlar qon- qarindoshli nikohning kelgusi avlodga ta’siri oqibatlarini tasdiqladi. Avvalo, bunday nikohdan tug`ilgan bolalar kasallikka tez chalinadi. Statistika ma’lumotlariga ko`ra, AQShda qon-qarindoshlar nikohidan tug`ilgan bolalarning 22,5 foizi, qarindosh bo`lmaganlar nikohidan tug`ilgan bolalarning esa 16 foizi nobud bo`lgan. Qarindoshlar o `rtasida tuziladigan nikoh, hatto, farzandsizlikka ham olib kelmoqda. Bularning hammasi tibbiyot fanining asosli xulosalaridir. Mutaxassislarning fikricha, yaqin qarindoshlar o`rtasidagi nikohga chek qo`yilsa, aholi o`rtasida kasalga chalinishni teng yarmiga kamaytirish mumkin. Umuman, qarindosh-urug`lar nikohi kelgusi avlodlar salomatligiga putur yetkazishi shubhasizdir. Agar nikoh tuzishga monelik qiladigan hollar chetlab o `tilib oila qurilsa, u mustahkam bo`ladi, kelajak avlod barkamolligiga, qolaversa, kelajagimiz bo`lgan farzandlarimizning sog`lomligini ta’minlashga katta hissa qo`shiladi. Oila kodeksining 59-moddasiga binoan, er (xotin) va uning yaqin qarindoshlari bilan xotin (er) qarindoshlarining bir-biriga nisbatan munosabatlari (qayin-bo `yinchilik va quad - andachilik) o`zaro huquq va majburiyatlarni keltirib chiqarmaydi. Qayin-bo `yinchilik va quda-andachilik qarindoshlikdan farqlanadi. Erning qarindoshlari bilan xotinning qarindoshlari o`rtasidagi munosabatlar quda-andachilik va qayin-bo `yinchilik hisoblanadi. Er-xotinning qarindoshlari bo`lmasa, qayin-bo`yinchilik va quda-andachilik vujudga kelmaydi. Qayin- bo`yinchilik va quda-andachilik shaxsning nasl-nasabiga yoki qarindoshligiga asoslanmasdan balki er-xotinning nikoh ittifoqi va ahdnomasiga asoslanadi. Er va xotin qarindosh ham emas, qayin-bo `yin ham emas, quda-anda ham emas. Er va xotin o`zaro qonuniy rasmiylashtirilgan nikohda bo`lib, shu asosda ularning o`rtasida alohida huquqiy munosabat bo`lib shaxsiy va mulkiy huquq hamda majburiyatlarni vujudga keltiradi. Qayin-bo`yinchilik va quda-andachilik axloq, odob qoidalari bilan tartibga solinadi.

Oilaviy subyektiv huquqlarni amalga oshirishda huquqda amalda bo `lgan umumiy tamoyillar (prinsiplar) qonunchilik, milliy istiqlol mafkurasi, axloq normalari, jamiyat turmush qoidalari, ijtimoiy va davlat manfaatlari va boshqalarga rioya qilinishi lozim. Biroq oila huquqida ham subyektiv huquqlarni amalga oshirishning o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Ularning namoyon bo`lishi oilaviy munosabatlarda ifoda etiladi. Amaldagi qonunchilik oilaviy huquqlarni amalga oshirishda subyektlar uning huquqiy oqibatlarini nazarda tutishi kerak, degan umumiy qoidalarni belgilamaydi. Ammo oila qonunining bir qator normalaridan shunday mazmun kelib chiqadi. Bu, avvalo, Oila kodeksining “Umumiy qoidalari” da ko`zga tashlanadi. Ularda oila to`g`risidagi qonun hujjatlari hamda ularning vazifalari, oila manfaatlarini davlat va jamiyat tomonidan ta’minlash va boshqalar to`g`risida fikr yuritiladi. Qonunda oila huquqining aniq qoidalarini amalga oshirish vaqtida oila manfaatlarini nazarda tutish belgilangan. Masalan, Oila kodeksining 28- moddasi, 2-qismiga binoan, sud voyaga yetmagan bolalar manfaatlaridan va (yoki) er va xotindan birining e’tiborga loyiq manfaatini hisobga olib, jumladan, agar er yoki xotin uzrsiz sabablarga ko`ra daromad olmagan bo`lsa yoxud er va xotinning umumiy mol-mulkini oila manfaatlariga zarar yetkazgan holda sarflagan bo`lsa, er va xotinning umumiy mol-mulkidagi ulushlari tengligidan chekinishga haqlidir. Qonunchilik ayollarni homiladorlik vaqtida va bola tug `ilganidan keyin bir yil mobaynida ularning manfaatlarini himoya qilinishini belgilaydi. Ayrim vaqtlarda qonun erning ayrim subyektiv oila huquqlarini amalga oshirishini cheklab qo`yish ham mumkin. Masalan, Oila kodeksining 39-moddasiga binoan, xotinning homiladorlik vaqtida va bola tug`ilganidan keyin bir yil mobaynida er xotinining roziligisiz nikohdan ajratish to`g`risida ish qo`zg`atishga haqli emas. Voyaga yetmagan bolalar oila huquqining alohida subyektlaridir. Ular ruhiy holatlari bo `yicha o`zlarining manfaatlarini har taraflama himoya qila olmaydilar. Shuning uchun ularning huquqlarini himoya qilish va ta’minlash alohida e’tibor beriladi. Bu masala bo`yicha har taraflama umumiy qoida Oila kodeksining 75-

moddasi 1-qismida belgilangan. Unga ko`ra, ota-onalik huquqi bolalar manfaatlariga zid tarzda amalga oshirilishi mumkin emas. Oila kodeksining bir qator moddalari bu moddani aniq qoidalar bilan to`ldiradi. Masalan, Oila kodeksining 82-moddasi 1-qismiga binoan, ota-ona (ulardan biri) o`z xulq-atvorini, turmush tarzini va (yoki) bola tarbiyasiga bo`lgan munosabatini o`zgartirgan hollarda ota-onalik huquqi tiklanishi mumkin. Subyektiv oila huquqi harakat, shuningdek, harakatsizlik natijasida amalga oshirilishi, va majburiyatlarni bajarishi mumkin. Masalan, er-xotin o `zlarining shaxsiy huquqlarini amalga oshirishlarida (uy- joy, kasb-mashg`ulot va boshqalarda) ikkinchi tomondan bu huquqni amalga oshirishga zid bo`lgan harakatdan saqlanishini talab etadi. Ayrim oila huquqlari faqat harakat natijasida amalga oshiriladi. Shunday huquqlar doirasiga tarbiyalash huquqini amalga oshirishga qaratilgan faol va doimiy ravishda olib boriladigan bir qator harakatlar (bolani maktabga yuborish, ma ’lumotini tekshirish, unga yordam berish, dam olish vaqtini tashkil etish, shu vaqtda nazorat qilib turish va boshqalar) ni kiritish mumkin. Oila qonunchiligida huquqni himoya qiladigan va muhofaza etadigan bir qator tadbirlar belgilangan. Subyektiv oilaviy huquqiy munosabatlarni himoya etishga qaratilgan ta ’sirchan choralardan biri huquqbuzarlarga nisbatan jamoat ta’sirini ko`rsatishdir. Oilaviy-huquqiy munosabatlarda ishtirok etayotgan voyaga yetmaganlar, homilador ayollar, ko`p bolali onalarning huquq va manfaatlarini muhofaza etishda jamoat ta’siri alohida o`rin tutadi. Bunday vositalarga aybdor shaxsning huquqini tiklash va himoya etishga qaratilgan materiallarni voyaga yetmaganlar ishlari bo`yicha komissiyalarga topshirish va boshqalar misol bo`ladi. Oilaviy-huquqiy ta ’sir choralari - bu qonunga zid aybli xatti-harakatlarga nisbatan oila qonuni bilan belgilangan choralardir. Ularga ota-onalik huquqidan mahrum qilish, ota-onalik huquqining cheklanishi, nikohni haqiqiy emas deb topish va qonun bo`yicha undan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar, farzandlikka olishni haqiqiy emas deb topish yoki uni bekor qilish, ota-onani bolalari bilan uchrashish huquqidan mahrum qilish, bobo, buvi, aka-uka, opa-singil va boshqa

yaqin qarindoshlarning bola bilan ko`rishib turish huquqini cheklash yoki ulardan mahrum qilishdan iborat. Oila huquqini himoya qilishni ta ’minlashga boshqa qonuniy uslublar orqali ham erishish mumkin. Masalan, oila doirasidagi muhim huquq va manfaatlar jinoyat qonunlarini tegishli normalari, ya ’ni, oilaga, yoshlarga va axloqqa qarshi qaratilgan jinoyatlarga, shuningdek, shaxsning ozodligi, sha’ni va qadr-qimmatini qo`riqlashga oid normalar bilan ham himoya qilinadi. Ularga ayolni erga tegishga majbur qilish yoki uning erga tegishiga to`sqinlik qilish (136-modda), ko`p xotinli bo`lish (126- modda), jinoiy ravishda homila tushirish (abort), ayolning homilasini sun’iy ravishda tushirishga majburlash (115-modda), voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo`yin tovlash (122-modda), ota-onani moddiy ta’minlashdan bo`yin tovlash (123-modda), bolani almashtirib qo`yish (124-modda), farzandlikka olish sirini oshkor qilish, ayolni homiladorligi yoki yosh bolani parvarish qilayotganligini bila turib, uni ishga olishdan g`ayriqonuniy ravishda bosh tortish yoki ishdan bo`shatish (148-modda, 2-qism). Oila huquqlari va manfaatlari mehnat va fuqarolik qonunlari bilan ham himoya qilinadi. Masalan, Fuqarolik kodeksining 31-moddasiga muvofiq, spirtli ichimliklarni yoki giyohvandlik vositalarini iste ’mol qilish natijasida o`z oilasini og`ir ahvolga solib qo`yayotgan fuqaroning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik prosessual qonun hujjatlarida belgilangan tartibda cheklab qo`yilishi mumkin. Oila huquqida da ’vo muddati Da ’vo muddati - bu shaxs o`zining buzilgan huquqini da’vo qo`zg`atish yo`li bilan himoya qilishi mumkin bo`lgan muddatdir (Fuqarolik kodeksining 149- moddasi). Da ’vo muddati sud tomonidan faqat nizodagi tarafning sud qaror chiqargunicha bergan arizasiga muvofiq qo`llaniladi (Fuqarolik kodeksining 153- moddasini 2-qismi).

Da ’vo muddati fuqarolik huquqida mulkiy - huquqiy munosabatlarda juda keng qo`llaniladi. Bu ularning barqaror bo`lishi, shartnoma intizomini mustahkamlash, undan tashqari fuqarolik muomalasi qatnashuvchilarini rag`batlantirish, o`zlariga tegishli bo`lgan huquqlarini o`z vaqtida amalga oshirish, sudlarga ish bo`yicha obyektiv haqiqatni o`rnatishni yengillashtirish uchun yordam beradi. Oila huquqida da ’vo muddatiga bunday katta ahamiyat berilmaydi. Oila kodeksi 12-moddasining 1-qismida oilaviy munosabatlardan kelib chiqadigan talablarga nisbatan da’vo muddati joriy qilinmaydi, ushbu kodeks bilan belgilangan hollar bundan mustasnodir, degan umumiy qoida belgilangan. Oilaviy munosabatlardan kelib chiqadigan talablarga nisbatan da’vo muddatini joriy qilmaslik qoidasi har qanday buzilgan oilaviy-huquqiy munosabatni fuqarolik ish yuritish tartibi qoidasiga binoan tiklanishi mumkinligini anglatadi. Bu oila huquqida uzoq muddat davom etadigan shaxsiy huquq bilan bog`liq bo`lib, ularni hamma vaqt himoya qilish tabiatidan kelib chiqadi. Shunday qilib, oila munosabatlari ishtirokchilarining amalda buzilgan oila huquqini himoya qilish o`tkinchi vaqt bilan cheklanmagan. Bunga nikohdan ajralish talabi, nikohni haqiqiy emas deb topish talabi, otalikni belgilash talabi, nikoh shartnomasini haqiqiy emas deb topish talabi, alimentni olish huquqi va uni hamma muddat davomida undirish talabi va boshqalar misol bo`la oladi. Oila munosabatlarida da ’vo muddati qat’iy aniq belgilangan huquqbuzarlik holatlarida tatbiq etiladi. Xususan, buzilgan oila huquqlari turlari Oila kodeksining o`zida ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Bunday holatlar bir qancha. Birinchidan, bir yillik da ’vo muddati Oila kodeksining 24-moddasi 3-bandida ko`rsatilgan. Er (xotin) o`zining mol-mulkni tasarruf etish bo `yicha bitim tuzishi uchun xotin (er) ning notarial tartibda tasdiqlangan roziligini olishi lozim. Ko`rsatilgan bitimni tuzishga notarial tartibda tasdiqlangan roziligi olinmagan er yoki xotin mazkur bitim amalga oshirilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo`lgan kundan boshlab bir yil davomida bu bitimni sud tartibida haqiqiy emas deb topishni talab qilishga haqlidir.

Ikkinchidan, uch yillik da ’vo muddati Oila kodeksining 27-moddasini 9- bandiga binoan, nikohdan ajralgan er va xotinning umumiy mol-mulkni bo`lish to`g`risidagi talablariga nisbatan qo`llaniladi. Bunda da ’vo muddatining o`tishi ajralgan er yoki xotinning umumiy mol- mulkka bo`lgan huquqining buzilganligini boshqasi tomonidan bilgan yoki bilishi lozim bo`lgan kundan boshlanadi (Oila kodeksining 12-moddasi 2-qismi).

Adabiyotlar: 1. Атаходжаев Ф.М. Развитие законодательства о браке Республики Узбекистан и проблемы его дальнейшего совершенствования: автореф. дисс. … доктора юрид. наук. - Т., 2000. - С. 52. 2. Джураева И.Б. Личные и имущественные права супругов по национальному законодательству и по международному частному праву: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. - Т., 2006. -С. 24. 3. Имомов Н.Ф. Уй-жой ҳуқуқи. Дарслик. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2012. - Б.315. 4. Иномжонова Г.С. Ота-она ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммолари. - Т.: Адолат, 2006. -Б.134. 5. Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. - Т.: Ўзбекистон, 1995. 6. Отахўжаев Ф.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оила. -Т.: ТДЮИ, 2002. -Б.32. 7. Отахўжаев Ф.М. Эр-хотиннинг шахсий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари //Соғлом авлод учун. 1998. 8. Отегенова Л.Ж. Брачный договор по семейному законодательству Республики Узбекистан: Автореф. дис.канд.юрид.наук. -Т.: 2012. -С. 26. 9. Раҳмонқулова Н. Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари. -Т.: “ ART FLEX ” нашриёти, 2011. -Б. 182. 10. Семейное право. Учебник. Гонглаго Б.М., Крашенинников П.В., Михеева Л.Ю., Рузакова О.А. //Под ред. П.В.Крашенинникова.- М.: Статут, 2008. 10. Семейное право. Учебник. -3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2008. 11. Топилдиев Б.Р. Оила ҳуқуқи. Ўқув-услубий қўлланма. - Т.: ТДЮИ, 2009.

O'xshashlar

Huquqiy munosabatlar

O`rmon huquqiy munosabatlar

Mehnatga oid huquqiy munosabatlar

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Huquqiy munosabatlar tushunchasi, belgilari va turlari