Mehnatga oid huquqiy munosabatlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Mehnatga oid huquqiy munosabatlar

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72 KB

Ko'chirib olish

Mehnatga oid huquqiy munosabatlar Reja: 1. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar va ularning turlari 2. Xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi bevosita mehnat huquqiy munosabatlar 3. Boshqa turdagi mehnatga oid munosabatlar 4. Mehnat huquqiy munosabatlarning kelib chiqishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishi

Ma’lumki, moddiy va ma’naviy boyliklar yaratilish jarayonida ijtimoiy aloqalar ( munosabatlar yuzaga keladi hamda bu munosabat ishtirokchilarining bir-birlariga nisbatan sodir etadigan xatti-harakatlari muayyan qoidalar doirasida bo‘lishi, ijtimoiy tartibga solinishi lozim. Mehnat munosabatlari qoidalari axloqiy, urf-odat, jamoat tashkilotlarining korporativ normalari bilan tartibga solinadi. Ammo mehnat jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning eng ta’sirchan, eng samarali shakli – mehnatga oid huquq normalari bilan tartibga solinishidir. Huquq normalari ta’sirida mehnatga oid ijtimoiy munosabatlar mehnatga oid huquqiy munosabatlarga aylanadi. Mehnat sohasidagi huquqiy munosabatlarning huquqiy bo‘lmagan (ma’naviy- axloqiy, urf-odat qoidalariga asoslanuvchi) munosabatlardan farqli tomoni shundan iboratki, mehnat huquqiy munosabatlari davlatning qonunchilik, majburiy qoidalar o‘rnatish, davlat majburlovini qo‘llash faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlarda uch tomonlama (xodim – ish beruvchi – davlat) aloqalar mavjud bo‘ladi va shu tufayli xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi subyektiv huquq va majburiyatlar har birining davlat bilan huquqiy aloqalariga tayanadi. Bunday aloqalarning mavjudligi mehnat huquqiy munosabat ishtirokchilariga o‘zaro muayyan harakatlarni bajarish huquqinigina berib qolmasdan, balki ma’lum hulq-atvor qoidalariga amal qilish, o‘z huquq va majburiyatlarini davlatning kuch ishlatish – majburlash qudratiga tayangan holda amalga oshirish kafolatini beradi. Mehnat sohasidagi huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarga mehnat qonun hujjatlari bilan ta’sir ko‘rsatish natijasi ekanligi hisobga olinadigan bo‘lsa, bu munosabat ishtirokchisi har doim davlat ekanligi, uning erki-irodasi muntazam mavjud bo‘lib turishi anglanmog‘i lozim. Shu bilan birga mehnatga oid huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi va mavjud bo‘lishi uning tomonlari bo‘lgan xodim va ish beruvchining erki-xohishi bilan belgilanadi.

Mehnatga oid ijtimoiy munosabatlarning huquq normalari bilan tartibga solinishi mehnat huquqiy munosabat tizimini yuzaga keltiradi. Hozirgi paytda mehnatga oid huquqiy munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi: mehnat qilish bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar; ish beruvchi va kasaba uyushmasi o‘rtasidagi tashkiliy-boshqaruv munosabatlari; ishga joylashtirishga oid huquqiy munosabatlar; kasbiy tayyorlash va malaka oshirish bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar; mehnat muhofazasi va mehnat qonunlariga rioya qilishni nazorat qilish sohasidagi huquqiy munosabatlar; mehnat nizolarni hal etishga oid huquqiy munosabatlar. Yuqorida barcha huquqiy munosabatlar tirik mehnatni qo‘llash (fuqarolik huquqidagi buyumlashgan, mehnat natijalaridan iborat bo‘lgan mehnatdan farq qilib) bilan bog‘liqligi tufayli yagona tabiatdagi huquqiy munosabatlar tizimini tashkil etadi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar orasida mehnat munosabatlari yetakchi va biriktiruvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Mehnat qilishga qaratilgan huquqiy munosabatlar tufayligina boshqa mehnatga oid munosabatlar yuzaga kelishi mumkin. Mehnat huquqiy munosabatlar bo‘lmasa, uni tashkiliy-boshqaruv bilan, ishga joylashtirish bilan, malaka oshirish, kasbga o‘rgatish bilan bog‘liq huquqiy munosabatlarning bo‘lishi mumkin emas. Boshqacha qilib aytganda, mehnat huquqiy munosabatlar yuz bermasa, mehnatga oid barcha boshqa munosabatlar o‘z mazmuni va ahamiyatini yo‘qotadi. Mehnat huquqiy munosabat bilan bog‘liq bo‘lgan barcha boshqa huquqiy munosabatlarni uch guruhga bo‘lish mumkin: mehnat huquqiy munosabat yuz berishi oldidan vujudga keluvchi huquqiy munosabatlar (ishga joylashtirish, kasb o‘rgatish, saylov yoki tanlovda qatnashish va boshqalar);

mehnat huquqiy munosabatlar bilan birga yuz beruvchi va yonma-yon amalga oshuvchi huquqiy munosabatlar (mehnatni muhofaza qilish, mehnat qonunlari ustidan nazorat qilish bilan bog‘liq munosabatlar); mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiquvchi (mehnat shartnomasini bekor bo‘lishi natijasida xodimlarni moddiy ta’minlash, ishga qayta tiklashga qaratilgan mehnat nizolarini ko‘rib chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar). Mehnatni qo‘llash sohasiga oid barcha huquqiy munosabatlarning umumiy xususiyati – moddiy va ma’naviy boyliklar bunyod etish jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarning yuridik ifodalanish shakli ekanligida hamda davlat va mehnat munosabatlari tomonlari erki-irodasi ifodalanishida, mehnat huquqi normalari hamda tomonlari ro‘yobga chiqishida o‘z aksini topadi. Ijtimoiy mehnat munosabatlarini davlat yo‘li bilan, normativ-huquqiy aktlar vositasida tartibga solinishi mehnat bozorini shakllantirilishi, rivojlantirilishi, mehnat munosabatlariga bozor qoidalarini kengroq joriy etish, mehnatni tashkil etish va boshqarish jarayonlarida chuqur iqtisodiy, huquqiy islohotlarni amalga oshirish imkonini beradi, bu islohotlarga tashkiliy va izchillik tusini beradi. Islohotlar jarayonining natijasi sifatida mehnatni davlat yo‘li bilan tartibga solish faoliyatini tobora takomillashtirilib borilayotganligi e’tiborga sazovordir. Ma’lumki, mamlakatimiz miqyosida mehnatni boshqarish va bu sohadagi davlat siyosatining ro‘yobga chiqarilishida maxsus vakolatga ega bo‘lgan davlat boshqaruv organlarining ahamiyati yuksakdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 13 fevraldagi PF-7810-sonli «O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida»gi Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 13 fevraldagi 75-sonli «Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi qarori bilan Mehnat vazirligi va aholini ijtimoiy ta’minlash vazirligi tugatilib, ular negizida O‘zbekiston Respublikasining Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 6 apreldagi 162-sonli qarori bilan

«O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi to‘g‘risida Nizom» tasdiqlandi. Ushbu Nizomning 2-bandiga ko‘ra: «O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi mehnat, aholini ish bilan ta’minlash, ijtimoiy muhofaza qilish va aholini ijtimoiy ta’minoti sohasida davlat boshqaruvining markaziy organi hisoblanadi. Uning o‘z vakolatlari doirasida qabul qiladigan qarorlari vazirliklar, idoralar, joylardagi hokimiyat va boshqaruv organlari, xo‘jalik birlashmalari, korxonalar va muassasalar, shuningdek fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi». Vazirlik to‘g‘risidagi Nizomning 8-bandida uning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilab qo‘yilgan: Xalqning moddiy farovonligi barqaror o‘sishini ta’minlashga qaratilgan yagona ijtimoiy siyosatni shakllantirish va amalga oshirish, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sharoitida aholining ijtimoiy muhofazasini kuchaytirish; Demografik rivojlanish prognozlarini ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini nazorat qilish, mehnat bozorini shakllantirishga doir faol siyosat yuritish va mehnatga yaroqli aholini, ayniqsa yoshlarni ish bilan ta’minlash, mehnat resurslari balanslari asosida ish o‘rinlari barpo etish va kadrlar tayyorlashning maqsadli dasturlarini ishlab chiqish; Mehnat munosabatlarini tartibga solish, mehnatni muhofaza qilish va normallashtirishning shartlari, tashkil etish tizimlarini takomillashtirish yuzasidan bozor sharoitlariga muvofiq chora-tadbirlarni ishlab chiqish kabilar va boshqalar. Ushbu vazifalar bilan bog‘liq ravishda unga muayyan funksiyalar ham yuklatilgan. Nizomning 9.3-bandiga muvofiq vazirlikning asosiy funksiyalaridan biri bo‘lib mehnat munosabatlarini tartibga solish, mehnatni tashkil etish, uning shart-sharoitlari va muhofaza qilishni takomillashtirishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 13 fevraldagi 75- sonli qarori bilan vazirlikning tashkiliy tuzilmasi tasdiqlangan.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida mehnatni boshqarish faoliyati Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, uning tuman (shahar)lardagi bo‘limlari tomonidan amalga oshiriladi. Viloyatlarda va Toshkent shahrida mehnat va ijtimoiy muhofaza masalalari bilan Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmasi va uning tizimiga kiruvchi organlar shug‘ullanadilar. Tuman (shahar)larda vazirlik tasarrufida bo‘lgan mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilish bo‘limlari, ijtimoiy ta’minot bo‘limlari faoliyat olib boradilar. Ularning faoliyatlari vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan Nizomlarga muvofiq tartibga solinadi. 2. Xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi bevosita mehnat huquqiy munosabatlar Mehnat huquqiy munosabatlar mehnatga oid huquqiy munosabatlar orasida asosiy o‘rin tutishi yuqorida aytib o‘tildi. Mehnat huquqiy munosabat – ijtimoiy-mehnat munosabatlarining yuridik ifodasi bo‘lib, mehnat bozorida xodim (muayyan kasb, malaka, lavozimga oid ishni ichki mehnat tartibiga amal qilgan holda bajaruvchi tomon) hamda ish beruvchi (xodimni ish bilan ta’minlovchi, mehnat sharoitlarini yaratib beruvchi, xodim mehnatiga haq to‘lovchi tomon) o‘rtasida yuzaga keluvchi ijtimoiy huquqiy munosabatlardan iborat. Mehnat qonunlarida nazarda tutib qo‘yilgan subyektiv huquqlar va unga mos keluvchi subyektiv majburiyatlar mehnat huquqiy munosabat tomonlari o‘rtasidagi munosabatlarni huquqiy tartibga solish imkonini beradi. Mehnat huquqiy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan bo‘lib quyidagilar sanaladi: a) fuqaroni muayyan korxona mehnat jamoasi tarkibiga qo‘shib olinishi va shu tufayli uning muayyan korxona xodimi maqomini olishligi;

b) xodim muayyan kasb, malaka, lavozimga oid ishni bajarishi – bu munosabat obyekti ekanligi; v) tomonlar xatti-harakati ichki mehnat tartibi qoidalari bilan tartibga solinishligi, bu xususiyatlar mehnat huquqiy munosabatlarni boshqa huquq sohasiga oid munosabatlardan (fuqarolik) farqlash imkonini beradi. Mehnat huquqiy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan bo‘lib ularning: a) shaxsiy xarakterdaligi; b) ular haq to‘lashga asoslanganligi; v) davomli ekanligida ko‘zga tashlanadi. Mehnat huquqiy munosabatlarning shaxsiy ekanligi, eng avvalo, mehnatga oid huquqlardan foydalanish bevosita xodim – yakka shaxs erkiga bog‘liqligi, majburiyatlarni qabul qilishlik ham faqat xodimnigina xohishiga bog‘liqligida, shuningdek, ishga qabul qilish, har bir xodimni boshqasi bilan almashtirish, faqat ish beruvchi xohishi bilan hal etilishida ko‘zga tashlanadi. Mehnat munosabatlarida jamoa subyektlar (mehnat jamoasi, kasaba uyushmasi qo‘mitasi) qatnashishligi mehnat munosabatlari shaxsiy xususiyatini inkor etmaydi va har doim mehnat munosabati ikki tomonlamaligicha qolaveradi. Mehnat huquqiy munosabatlarning haq to‘lashga asoslanganligi xususiyati uning taraflari huquq va majburiyatlari mehnat haqi to‘lashga qaratilgan bo‘lib, bu norma mehnat huquqiy munosabatlarning muhim tarkibiy elementi hisoblanadi, bu haqda mehnat shartnomasi tuzish paytida kelishib olinadi. Iqtisodiy tomondan olganda mehnat huquqiy munosabatlarning haq to‘lash asosiga qurilganligi, ish haqi to‘lanishi, uning miqdori yollanma xodimni mulkdor, ish beruvchi tomonidan ekspluatatsiya qilinish darajasini aks ettiradi. Mehnat huquqiy munosabatlarning davomiyligi, muayyan ish hajmining bajarib bo‘linishi bilan barham topmasligidir. Xodim ma’lum hajmdagi ishni bajarishi uchun emas, balki muayyan vazifa, kasb, lavozimga oid mehnat funksiyalarini uzoq vaqt davomida bajarish maqsadida ishga kiradi, qabul qilinadi. Xodimning ishda bo‘lmasligi, malaka oshirish uchun ta’tilga ketganligi u bilan ish beruvchi

o‘rtasidagi mehnat munosabatlari barham topishini anglatmaydi va mehnat munosabatlari davom etaveradi. Mehnat huquqiy munosabatlarning mazmuni Mehnat huquqiy munosabatlar mehnat qonunlari va mehnat munosabatlari kabi ikki sotsial voqelikning mahsuli sanaladi. Mehnat huquqiy munosabatlarining o‘rnatilishi bir tomondan xodimning, ikkinchi tomondan ish beruvchining mehnat jarayonidagi amaliy faoliyatlarini tartibga solishdan iboratdir. Bu amaliy faoliyat mehnat shartnomasini tuzish, mehnat sharoitlarini ta’minlash va hokazolardan iborat bo‘lib, mehnat munosabatlari mazmunining moddiy tomonini tashkil etadi. Mehnat munosabatlari ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari, subyektiv huquqiy holat mehnat munosabatlarining irodaviy mazmunidan iboratdir. Xodimning huquqlari va majburiyatlari, ish beruvchining huquq hamda majburiyatlari mehnat huquqiy munosabatlar mazmunining eng muhim tarkibiy qismi, zarur elementidir. 3. Boshqa turdagi mehnatga oid munosabatlar Mehnat huquqiy munosabatlar bilan bog‘liq ravishda yuz beradigan mehnatga oid huquqiy munosabatlarning bir necha turlari mavjud bo‘lib, ularni alohida- alohida ko‘rib chiqamiz. 1. Mehnatga oid tashkiliy boshqaruv munosabatlari Mehnat huquqi bilan tartibga solinadigan munosabatlardan biri – korxona mehnat jamoasi, kasaba uyushmalari qo‘mitalari, ish beruvchi vakillik organlari ishtirok etadigan tashkiliy-boshqaruv munosabatlari mehnat huquqida muhim o‘rin tutadi. Bunday tashkiliy-boshqaruv munosabatlari kasaba uyushmalari bilan davlat organlari o‘rtasidagi aloqalarni ham o‘z ichiga oladi. Bu aloqalar turli darajadagi

kasaba uyushmalari organlari bilan turli davlat organlari orasidagi aloqalarni qamrab oladi. Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida ish beruvchilar va kasaba uyushmalari, ish beruvchilar hamda korxona mehnat jamoasi mehnat sharoitlarini belgilash va o‘zgartirishga oid boshqaruv munosabatlari muhim o‘rin tutadi. Bu huquqiy munosabatlar mehnat huquqi normalarining ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishidagi samaradorligini oshirishga qaratilgandir. Korxona ish beruvchisi – mehnat jamoasi, korxona ish beruvchisi – kasaba uyushmasi tarzidagi turli subyektli munosabatlar shaklidagi tashkiliy-boshqaruv munosabatlari yoki bevosita ishlab chiqarish demokratiyasini ifodalaydi. Shu bilan birga boshqaruv munosabatlarida korxona ish beruvchisi ustuvor mavqega ega bo‘ladi. Tashkiliy boshqaruv munosabatlarda korxona ish beruvchisi zimmasiga muayyan majburiyatlar yuklatiladi. Bunday munosabatlarda mehnat jamoasi va kasaba uyushmalari qo‘mitalarining ishtirok etish shakllari turlicha bo‘lib, qonun hujjatlarida mustahkamlab qo‘yilgan. Tashkiliy boshqaruv munosabatlari odatda ishlab chiqarishni tashkil etish, boshqarish, lokal hujjatlar qabul qilish yuzasidan qarorlar qabul qilish, mehnat qonunlarini qo‘llash zarurati tufayli yuzaga keladi. Bunday qarorlarni qabul qilish tashabbusi odatda ish beruvchidan, ba’zan esa kasaba uyushmasi qo‘mitasidan ham chiqishi mumkin. Tashkiliy boshqaruv sohasidagi huquqiy munosabatlarni barham topishiga olib keladigan yuridik faktlar jumlasiga ushbu masalaga oid avval amal qilib kelgan akt (qaror)ni bekor qilinishi yoki boshqa ana shunday qaror qabul qilinishi kabilar kiradi. 2. Ishga joylashtirishga oid huquqiy munosabatlar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida nazarda tutilgan fuqarolarning mehnat qilish huquqiga ega ekanliklari fuqaro huquqiy statusining

muhim elementlaridan biri bo‘lib, bu huquqni amalga oshirilishi umumiy hamda maxsus yuridik kafolatlar vositasida ta’minlanadi. Aholini ishga joylashtirish davlat tuzilmalari orqali amalga oshiriladigan ish bilan ta’minlash faoliyati ana shunday yuridik kafolatlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatimizda ishga joylashtirish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi davlat organlari sifatida O‘zbekiston Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va uning viloyatlar, tuman (shahar)lardagi mahalliy mehnat bo‘limlari faoliyat yuritadilar. Ushbu munosabat mazmuni huquq va majburiyatlarnigina emas, mehnat organi tomonidan fuqaroni ish bilan ta’minlashga qaratilgan aniq harakatlar qilinishini, ish topib berish imkoni bo‘lmaganda esa uni o‘qitish – yangi kasbga o‘rgatish, moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashni ham o‘z ichiga oladi. Ishga joylashtirishga oid bo‘lgan huquqiy munosabatlar fuqaro o‘ziga ish izlay boshlashi munosabati bilan yuzaga keladi va o‘zaro bog‘liq, ammo nisbatan mustaqil bo‘lgan quyidagi huquqiy munosabatlarni qamrab oladi: a) ishga joylashtirish organi bilan ish so‘rab murojaat qilgan fuqaro o‘rtasidagi munosabatlar; b) ishga joylashtirish organlari bilan ish kuchiga muhtoj bo‘lgan korxona – tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlar; v) ishga yuborilgan fuqaro bilan korxona – tashkilot o‘rtasidagi munosabatlar. Fuqaro bilan ishga joylashtirish organlari o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar paydo bo‘lishi yagona yuridik faktga – fuqaroning ish so‘rab murojaat qilishiga asoslanadi. Ishga joylashtirish organi murojaat qilgan fuqaroni ro‘yxatga olishi, maqbul keladigan ishni topishida amaliy yordam ko‘rsatishi lozim bo‘ladi. Hozirgi paytda ishga joylashtirish organlari bilan korxona, tashkilotlar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar yetarli darajada tartibga solingan bo‘lib, uning asosiy maqsadi qo‘nimsizlikni kamaytirish, mehnat resurslaridan to‘la va oqilona foydalanishga ko‘maklashishdan iborat. Amaldagi qonunchilikka muvofiq ishga joylashtirish organlari ish beruvchilarga nisbatan ma’muriy-huquqiy vakolatlarga ega bo‘lmagan holda odatda, vositachilik vazifasini bajaradilar. Fuqaroni ishga yuborish haqida ishga joylashtirish akti ikki

tomonlama huquqiy xususiyatga ega bo‘lib, birinchidan tavsiyaviy xarakterga ega bo‘lsa, ikkinchidan majburiy kuchga ega bo‘ladi. Ishga yuborilgan fuqaro bilan korxona, tashkilot o‘rtasida ishga qabul qilish yuzasidan paydo bo‘ladigan huquqiy munosabatlar ishga joylashtirishga oid mehnat huquqiy munosabatlarning yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Fuqaroning ishga qabul qilinishi yoki yuborilgan korxonada ishlashdan bosh tortishi bilan ishga joylashtirishga oid munosabatning barham topishiga sabab bo‘ladi. 3. Ishlab chiqarishning bevosita o‘zida kadrlarni tayyorlashga oid huquqiy munosabatlar Korxonani rivojlantirish, zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etish zarurati tufayli korxona mulkdori, ish beruvchisi xodimlarining kasbiy tayyorgarligiga muntazam ravishda e’tibor berishi lozim bo‘ladi. Xodimlarni kasbiy tayyorlash jarayonida shogirdlik, malaka oshirish, ta’limga rahbarlikni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan uch turdagi huquqiy munosabatlar yuz beradi. Shogirdlikka oid munosabatlar fuqaro va ish beruvchi o‘rtasida tuziladigan shartnoma asosida yuz berib, unga ko‘ra ish beruvchi fuqaroning yangi kasbni egallashi uchun yakka, brigada yoki maxsus kurslarda ta’lim olishini tashkil etadi,ta’lim tamom bo‘lgach esa tegishli kasb bo‘yicha ish bilan ta’minlaydi. Fuqaro esa o‘zi uchun yangi kasbni egallash, ta’lim muddati tamom bo‘lgach esa ushbu korxonada ishlash majburiyatini oladi. Shogirdlik shartnomasi o‘z mehnat faoliyatini endigina boshlagan shaxslar bilan ham, mehnat faoliyati bilan shug‘ullanib kelgan shaxslar bilan ham tuzilishi mumkin. Shogirdlik shartnomasi bilan mehnat shartnomasi o‘rtasida o‘xshash tomonlar ko‘p bo‘lib, har ikkisi ham korxona mehnat jamoasi doirasida, ichki mehnat tartibiga amal qilgan holda yuz beradi. Biroq, shogirdlik munosabati ta’lim olish, kasb o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lsa, mehnat shartnomasi aniq mehnat vazifalarini

bajarish, iqtisodiy natijaga erishish zarurligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Odatda, shogirdlik munosabati mehnat munosabatlari vujudga kelishidan oldin yuz beradi. Kadrlarni tayyorlash malaka oshirish orqali ham amalga oshirilishi, shu bilan bog‘liq mehnat huquqiy munosabatlar yuz berishi mumkin. Malaka oshirishga oid huquqiy munosabatlar bilan shogirdlik munosabatlari o‘rtasida o‘xshashlik bilan bir qatorda farqlar ham mavjud. Malaka oshirish munosabatlari amal qilib turgan mehnat shartnomasi doirasida amalga oshiriladi. Shogirdlarga rahbarlik qilish bilan bog‘liq munosabatlar malakali xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida tuziladi va unga ko‘ra malakali xodim shogirdlarni kasbga o‘rgatish majburiyatini oladi, shu bilan bog‘liq qo‘shimcha huquqlarga ega bo‘ladi. 4. Mehnat muhofazasi va mehnat qonunlariga amal qilinishi ustidan nazorat qilinishi bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar Mehnat muhofazasi ustidan samarali nazoratni ta’minlash har bir davlat oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi. Mehnat muhofazasi ustidan nazorat qilishga oid munosabatlarning subyekti bo‘lib, nazorat organi sifatida maxsus vakolatga ega bo‘lgan davlat organlari, kasaba uyushmalari, majburiyatga ega bo‘lgan tomon sifatida esa korxona, muassasa, tashkilotlar, ularning mansabdor shaxslari sanaladi. Nazorat faoliyati har doim kafolatlash funksiyasini bajarib, xodimlarni xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarida normal ishlashlarini ta’minlashga qaratiladi. Nazorat olib borish faoliyati davomli faoliyat bo‘lib, korxona loyihalashtirilayotgan paytdan boshlanib, to korxona ishlab chiqarish faoliyatini butunlay to‘xtatmagunicha davom etadi. Nazoratga oid huquqiy munosabat o‘z mazmuniga ko‘ra huquq va majburiyatlar yig‘indisi bilan bir qatorda tomonlarning mehnat sharoitini yaxshilash bo‘yicha amalga oshiradigan harakatlarni qamrab oladi. Bunday huquq va majburiyatlar Mehnat Kodeksida, mehnat muhofazasi to‘g‘risidagi Qonunlarda, boshqa qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan. Korxona va tashkilotlarda mehnat muhofazasi ustidan nazorat qilish bilan bir qatorda mehnat qonunlariga rioya etilishi ustidan nazorat qilish faoliyati ham

amalga oshiriladi. Ushbu huquqiy munosabat prokuratura, boshqa maxsus nazorat organlari, kasaba uyushmalari tomonidan olib boriladigan qonunchilikni nazorat qilish ishlari oqibatida vujudga keladi. Mazkur nazorat faoliyatining maqsadi mehnat qonunlarining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik, qonunbuzarlik sodir etilganda esa aybdorlarni topish – jazolash orqali xodimlar huquqlariga rioya etilishini ta’minlashdan iborat. Bunday nazorat obyekti bo‘lib korxona va tashkilotlar, ularning tarkibiy bo‘laklari, korxonalar mansabdor shaxslarining kundalik faoliyatlari hisoblanadi. Korxona, tashkilot ish beruvchilari nazorat qiluvchi organlar faoliyatiga halaqit bermasliklari lozim. Nazorat yakunlari bo‘yicha tegishli hujjatlar (dalolatnoma, ma’ lumotnoma) tuziladi.

5. Меҳнат низоларини ҳал этиш юзасидан ҳуқуқий муносабатлар

Меҳнат муносабатлари жараёнида ходим ва иш берувчи ўртасида юз берадиган ихтилофларни ҳал этиш билан боғлиқ тарзда меҳнат низолари ҳамда уларни кўриб, ҳал қилишга оид ҳуқуқий муносабатлар юзага келади. Бу муносабатлар меҳнат муносабатларидан ҳосил бўлиб, меҳнат муносабатлари давомида юзага келади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 259-моддасига кўра якка меҳнат низоси, бу – иш берувчи ва ходим ўртасида меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шартларини қўллаш юзасидан келиб чиқадиган келишмовчиликлардир. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 260-моддасида айтилишича, якка м еҳнат низолари:  меҳнат низолари комиссиялари;  туман (шаҳар) судлари;  қонунда махсус кўрсатилган ҳолларда бўйсуниш тартибида юқори турувчи органлар тамонидан;  меҳнат шартларини белгилаш, ўзгартиришга оид жамоага доир меҳнат низолари махсус тузиладиган органлар тамонидан кўриб чиқилиши мумкин. Ҳуқуқий муносабатни вужудга келишига сабаб бўладиган юридик факт бўлиб, якка меҳнат низолари бўйича манфаатдор ходимнинг, жамоага доир меҳнат низолари бўйича эса тегишли томонни (иш берувчи ёки ходимлар вакиллик органи) низони кўриб чиқишни сўраб қилган мурожаати ҳисобланади ва ваколатли орган томонидан зарур процессуал ҳаракатлар бошланишига сабаб бўлади. Мазмунига кўра бундай ҳуқуқий муносабатлар якка ёки жамоага доир меҳнат низоларини кўрилиши билан фарқланади. Меҳнат низоларини кўриш билан боғлиқ процессуал муносабатлар давомли муносабатлардан бўлиб, низони кўриб ҳал этган орган чиқарган қарор (ҳал қилув қарори, ажрим) қонуний кучга кириши бу муносабатларни барҳам топишига олиб келувчи юридик факт бўлиб ҳисобланади.

4. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг келиб чиқиши, ўзгариши ва бекор бўлиши Меҳнат ҳуқуқий муносабатлар бошланғич нуқтасига ва ўз интиҳосига эга. Ҳатто бу муносабатлар ўз ривожланиши жараёнида ўзгартирилиши ҳам мумкин. Меҳнат муносабатлари юз бериши, ўзгариши ёки барҳам топиши билан боғлиқ бўлган юридик фактлар қонунчилик нормалари билан назарда тутилган. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши қоида тариқасида меҳнат шартномаси (контракти) тузилиши, унда икки томоннинг хоҳиш- иродаси, ходимнинг ишга кириш истаги, иш берувчининг эса ишга қабул қилишга рози эканлиги билан боғлиқ бўлади. Иш жойларининг квоталаниши, брон қилиниши, танлов, сайлов ўтказилиши муносабати билан юзага келадиган меҳнат ҳуқуқий муносабатлари мураккаб таркибли юридик фактларга асосланади. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларни вужудга келиш асослари икки хил аҳамиятга эга бўлиб, биринчидан ходимни меҳнат жамоасига қўшилиш тартибини белгиласа, иккинчидан меҳнат функциялари, касб ва лавозим учун тўланадиган иш ҳақи турини аниқлашга қаратилган бўлади. Меҳнат шартларининг ўзгаришига ҳам шартномавийликка асосланган юридик фактлар асос бўлади. Амалдаги қо нунчиликка кўра ходимни бошқа ишга ўтказиш ходим ва иш берувчининг ўзаро розилиги билангина амалга оширилиши мумкин (бир томонлама тарзда амалга оширилишига қонунга кўра йўл қўйиладиган махсус ҳоллардан ташқари). Мавжуд меҳнат қонунчилиги меҳнат шартномасини бекор қилишликни шартнома асосида ҳам, тарафлардан бирининг талаби билан ҳам юз беришини кўзда тутади.

O'xshashlar

Huquqiy munosabatlar

Oilaviy-huquqiy munosabatlar

Mehnatga oid nizoli ishlarni sudda ko'rishga tayyorlash

Mehnatga oid nizoli ishlarni ijro etish xususiyatlari

O`rmon huquqiy munosabatlar