O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimi - Huquqshunoslik - Referatlar

O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.33203125 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimi Reja : 1. O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimining shakllanishi. 2. O‘zbekiston Respublikasi huquq tizimining asosiy huquq sohalari

O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimining shakllanishi. Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarning tarkibiy qismi sifatida huquqiy islohotlarning uzluksiz sobitqadamlik bilan amalga oshirilayotganligi qonun ustuvorligini ta’minlash, davlat va oila manfaatlarini uyg‘unlashtirish, fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirishomilini yaratmoqda. Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, «Avval boshdanoq biz o‘zimiz uchun muhim saboq chiqarib oldik – zarur huquqiy omillarni shakllantirmasdan turib, tegishli qonunlar va me’yoriy hujjatlarni qabul qilmasdan turib, islohotlarni amalga oshirishning ishonchli kafolatini, islohotlar ortga chekinmasligining kafolatini yaratib bo‘lmaydi. Keyingi yillarda qonun chiqarish tizimining o‘zigina emas, balki qonun va meyeriy hujjatlarni ishlab chiqish hamda qabul qilish mexanizmi vujudga keldi». Prezidentimiz e’tirof etgan zarur huquqiy omil bu – davlatimizning mustaqil huquq tizimini shakllantirish va takomillashtirish bilan bog‘liq jarayondir. Zero, har bir mustaqil davlat o‘zining huquqiy tizimiga ega bo‘lmog‘i lozim bo‘ladi. Davlatimiz oldiga qo‘yilgan pirovarda maqsadlarimiz bo‘lmish fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy demokratik davlat barpo etish ham shuni talab etadi. Xususan, huquqiy davlat barpo etish birinchidan, kuchli tartibdagi hokimiyat mexanizmi mavjud bo‘lishiligini; ikkinchidan, demokratik jamiyat talabiga javob beradigan milliy huquq tizimining yaratilishini; uchinchidan, davlat organlari, jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan qonun normalariga rioya etilishini; to‘rtinchidan, fuqarolaning yuksak darajada huquqiy madaniyat saviyasiga ega bo‘lishligini talab etadi. Shu boisdan ham istiqlol islohotlarining huquqiy negizlarini yaratishga mustaqillikning dastlabki yillaridanoq alohida e’tibor qaratildi. Huquqiy davlat talablariga javob beradigan milliy huquq tizimini yaratish zaruratini ham aynan istiqlol islohotlari taqozo etdi. Malakatimiz huquq tizimida yangi huquq normalarini ishlab chiqish va qabul qilish bir sabablar tufayli bajarilishi shart masalalardan biriga aylangani bejiz emas edi. Masalan, huquq tizimining iqtisodiy islohotlar bilan bog‘liq qismini takomillashtirishga quyidagilar sabab bo‘ldi:

 Birinchidan , ilgari amal qilib kelgan qonunlar avvalgi totalitar tuzumni himoya qilish manfaatlariga xizmat qilardi. Islohotlarni olg‘a surish uchun esa huquq, qonunchilik tizimi yangi demokratik tuzumga, bozor iqtisodiyoti sharoitlariga va qo‘yilgan vazifalarga muvoviqlashtirilishi darkor edi.  Ikkinchidan, ilgari qabul qilingan huquq normalarining ko‘pchiligi umumxalq talablariga batamom moslashtirilmagan bo‘lib, mamlakatimizning o‘ziga xos mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olmas edi.  Uchinchidan, yangilanish va taraqqiyotda O‘zbekiston tomonidan o‘z yo‘lining tanlanganligi va shu asosda boshqa mamlakat qonun hujjatlaridan foydalanishlikning davlat uchun nomaqbulligi. Mustaqillik jamiyatimizda huquqiy uyg‘onish davrini boshlab bergan muqaddas ne’mat ekanligi shubhasiz. «Mustaqillik yillarida mamlakatimizda inson huquqlari va erkinligining ustunligidan kelib chiqadigan, xalqaro miqyosda qabul qilingan yuridik tamoyillar va talablarga asoslangan keng huquqiy muhit vujudga keltirildi» deb ta’kidlaganda Prezidentimiz mutlaqo haq edi. Prof. H.T.Odilqoriyevning fikricha, mustaqillik huquq tizimida yangi hisoblanmish quyidagilarni tuhfa etdi: institutsional huquqiy qadriyatlar(Prezidentlik lavozimi, Parlament instituti); ma’naviy-huquqiy qadriyatlar; normativ-huquqiy qadriyatlar va mafkuraviy-huquqiy qadriyatlar. Mustaqil huquq tizimini shakllantirish jarayoni esa mustaqillikkacha boshlab yuborilganligini ta’kidlab o‘tish joiz bo‘lib, Bunda 1990 yil 20 iyunda qabul qilingan umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan Mustaqillik deklaratsiyasining o‘rni beqiyos. Deklaratsiyaning kirish qismida shunday deyiladi: «O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an’analari, har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi, O‘zbekistoning kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan holda xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya prinsiplariga asoslanib, O‘zbekiston SSRning davlat mustaqilligini e’lon qiladi.» Deklaratsiyaning birinchi moddasidayoq O‘zbekiston SSRning demokratik davlat mustaqilligi uning ichki va tashqi masalalarni hal etishdagi tanho hokimligi

ekanligi ta’kidlab o‘tiladi. Bunday ichki masalalardan biri esa mustaqil huquq tizimini shakllantirish edi. Bunday tanho hokimlik asosida Mustaqillik deklaratsiyasidek muhim huquqiy hujjatning qabul qilinishi mustaqil huquq tizimini barpo etish sari dadil tashlangan ilk qadamlardan biri bo‘ldi. 1991 yil 31 avgustda «O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqiligi asoslari to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Vaqtinchalik Konstitutsiya rolini bajargan ushbu Qonun normalari huquq tizimini shakllantirish jarayonining boshlang‘ich asoslarini belgilab berdi. Qonun 17-moddadan iborat bo‘lib, uning 5- moddasida O‘zbekiston Respublikasida Konstitutsiya, qonunlar ustunligi va davlat idoralarining tizimi, hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatigi ajratish tartibi haqida so‘z boradi. Mustaqil huquq tizimini yangi davr talablari asosida shakllantirshga astoydil bel bog‘landi. Ushbu qonunga konstitutsiya maqomini berish to‘g‘risidagi Qarordagi quyidagi band ham so‘zimizni tasdiqlaydi: «amaldagi Konstitutsiya moddalari «O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqillgi asoslari to‘g‘risida»gi qonun qoidalariga zid kelgan hollarda mazkur Qonunga amal qilinsin». Navbatdagi masala esa Asosiy qonun Konstitutsiyani qabul qilishdan iborat edi. Yuqoridagi qonun esa ushbu masalani ijobiy hal etishda o‘ziga xos asos bo‘lib xizmat qildi. Hatto yuqoridagi Qarorda ham Konstitutsiyani ishlab chiqish bo‘yicha Komissiya o‘z faoliyatid ushbu qonun talblariga rioya etishlari zarurligi belgilangan. O‘zbeksiton Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi davlatimiz tarixidagi unutilmas voqealardan biri hisoblanadi. Garchi yangi qabul qilingan Konstitutsiya aslida huquq tizimini shakllantirishga yo‘naltirilgan huquqiy islohotlarning amaliy natijasi hisoblansa- da, uning bu boradagi o‘rni o‘zgacha. Ya’ni Konstitutsiya - Asosiy qonun sifatida huquqiy islohotlar poydevori, baxtimiz qomusi, qonunlar gultojisidir. Davlatimizning mustaqil huquq tizimini shakllantirish jarayonida markaziy o‘rinni qonunchilik islohoti egallaydi. Qonunchilik islohoti ikki yo‘nalishda olib boriladi: huquq normasini qabul qilish va uni qo‘llash. Huquq nafaqat qonunchilik hujjati bo‘lmaganda, balki qonun qabul qilinmaganda yoki hayotga tatbiq etilmaganda ham amalda bo‘lmaydi. Zero, prof. Z.M.Islomov ta’kidlaganidek:

«huquqiy islohotni amalga oshirishning 3 ta asosiy sharti mavjud: sifatli qonunchilik; qonunni hayotga tatbiq etishning aniq mexanizmi; huquqni qo‘llovchi institutlarning mavjudligi». Huquqiy islohotlarning muvaffaqiyati eski qonunlarni taftish qilish va yangi qonunlarni qabul qilish bilan belgilanmaydi. Yangi qonunlarni samarali qo‘llashni ta’minlamaslik esa salbiy oqibatlar kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Amalga oshirilgan qonunchilik islohotlarining natijasi o‘laroq bugungi kunga kelib 14 ta kodeks, bir necha yuzlab qonunlar hamda tegishli qonunosti normativ hujjatlar qabul qilishga erishildi. Bularning bari esa mustaqil huquq tizimini shakllantirishda muhim rol o‘ynadi. Yana iqtisodiy islohotlar bilan bog‘liq holatda huquq tizimi shakllanishidagi qonun hujjatlarining o‘rnini tahlil etsak. Bu borada 100 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilingan bo‘lib, ularni quyidagi yo‘nalishlar asosida turkumlash mumkin: Birinchi yo‘nalish – O‘zbekiston davlat iqtisodiy mustaqilligining huquqiy negizlarini yaratish, iqtisodiyotni boshqarishni tartibga soluvchi qonunlar. Masalan, «Yer osti boyliklari to‘g‘risida» gi Qonun. Ikkkinchi yo‘nalish – yangi iqtisodiy, mulkchilik munosabatlariga asos soladigan qonunlar. Masalan, «Fuqarolik kodeksi», «Yer kodeksi». Uchinchi yo‘nalish – xo‘jalik yuritishning bozor sharoitlariga mos keladigan yangi mexanizmini mustahkamlovchi qonunlar. «Shirkat xo‘jaligi (qishloq xo‘jaligi kooperativi) to‘g‘risida», «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» ga va boshqa bir necha qonunlar shular jumlasidandir. To‘rtinchi yo‘nalish – O‘zbekistonni xalqaro munosabatlarning teng huquqli ishtirokchisi sifatida ta’riflovchi huquq normalaridan iborat hujjatlar. Masalan, «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida» gi qonun. Beshinchi yo‘nalish – inson huquqlari kafolatlarini mustahkamlaydigan va aholini ijtimoiy himoyasini qo‘llaydigan qonunlar. Davlatimiz mustaqil huquq tizimini shakllantirish va takomillashtirishga yo‘naltirilgan huquqiy islohotlarning asosiy qismi mustaqillikning ilk yillaridayoq amalga oshirildi. Bizningcha, ushbu jarayonning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat edi:

 Birinchi – bozor iqtisodiyotiga, hokimiyatlarning tasimlanishi tamoyiliga asoslangan davlat tuzumiga xos bo‘lmagan ijtimoiy munosabatlarning barham topishi munosabati bilan amalga oshirilgan huquqiy islohotlar. Bunda ushbu munosabatlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarining eskirganligi holatini kuzatishimiz mumkin. Masalan, sotsial mulkdan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi normalar. Mazkur holatda huquq harakatda bo‘lmaydi, zero, huquqiy tartibga solish predmetining o‘zi mavjud emas. Ushbu yo‘nalishda amalga oshirilgan o‘zgarishlarning asosini bozor munosabatlarining rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi ayrim huquq normalarining bekor qilinishi tashkil etdi. Misol uchun 1959 yili qabul qilingan Jinoyat kodeksiga binoan chayqovchilik jinoyat hisoblangan bo‘lib, ushbu norma joriy jinoyat qonunchiligidan chiqarib tashlandi. Zero, bunday harakatlar enidilikda tijorat hisoblanib, jinoiy qilmish deb e’tirof etilmaydi.  Ikkinchi – ushbu yo‘nalish mavjud huquq normalarini yangi tarkib topgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlar mazmuni talablariga javob beradigan holatga keltirish islohotlaridan iboratdir. Bunda mavjud huquq normalarini takomillashtirish, to‘ldirish, ularga yangi mazmun baxsh etish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qoldi. Masalan, hozirda shartnomani tuzish uchun rejalashtirish idorasining ruxsat tarzidagi hujjati emas, balki taraflarning ixtiyoriy roziligi asos bo‘ladi. Mazkur holatlar qonunshunos tili bilan aytganda joriy qonunchilikka qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish asosida amalga oshirilgan.  Uchinchi – yangi, avval mavjud bo‘lmagan ijtimoiy munosabatlarning yuzaga kelishi bilan bog‘liq huquqiy islohotlar. Bular birinchi navbatda xususiy mulkchilik bilan bog‘liq tadbirkorlik munosabatlari, qolaversa, hokimiyatning 3 tarmog‘i faoliyati borasidagi munosabatlardir. Mazkur yangi munosabatlar demokratik jamiyat barpo etish islohotlari natijasida vujudga kelmoqda. Shunga ko‘ra, huquq tizimida avval mavjud bo‘lmagan normalar, institutlar va huquq sohalari vujudga kelmoqda va takomillashmoqda. Prof. A.X.Saidovning fikriga ko‘ra, milliy huquq tizimidagi o‘zgarishlar jamiyatning iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy-huquqiy taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lib,

ular xususiy huquq sohalarida quyidagi yo‘nalishlarda o‘z ifodasini topgan: mulk shakllarining xilma-xilligi va ularni bab-baravar muhofaza etishning tan olinishida, mulk munosabatlari, ayniqsa xususiy mulkchilik munosabatlarining rivojlanishi O‘zbekistonda xususiy huquqning vujudga kelishiga olib keldi; tadbirkorlik erkinligining yuridik asoslari yaratilishi va rivojlanishida, zero bozor munosabatlari, ya’ni mulkchilik, tovar-kredit, soliq, moliya, mehnat, ijtimoiy va boshqa munosabatlar xususiy huquqning moddiy ma’nodagi manbalari hisoblanadi; savdo huquqining avval mavjud bo‘lmagan institutlarining vujudga kelishida. Ommaviy huquqda esa huquqiy demokratik davlatning quyidagi belgilari tan olinishiga erishildi: 1) hokimiyatlar taqsimlanishi tamoyilining konstitutsiyaviy tarzda e’tirof etilishi va amalda hayotga tabiq eitilishi; 2) insonlar huquq va erkinliklarining konstitutsiyaviy oliy qadriyat deb tan olinishi; 3) sud konstitutsiyaviy nazoratining joriy etilishi va rivojlanishi. O‘zbekiston Respublikasi huquq tizimining asosiy huquq sohalari. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov e’tirof etganidek, «Adolat va haqiqat g‘oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha jabha va sohalarini qamrab olmog‘i darkor. Adolat va haqiqat g‘oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo‘nalishi bo‘lmog‘i lozim. Davlatchilik va fuqarolik munosabatlari, mehnat va uy-joy, nafaqa va soliq, tabiatni muhofaza qilish va jinoyatchilikka qarshi kurash masalalari, qo‘yingki, hayotimizning hamma jabhalari ana shu zaminga tayanishi zarur». Haqiqatan ham prezident e’tirof etgan g‘oyalar bilan sug‘orilgan huquq va uning tizimi ijtimoiy hayotimizning eng zarur, huquqiy tartibga solinishga muhtoj sohalarini qamrab olishda davom etmoqda. Ushbu paragrafda huquq tizimining ijtimoiy hayotning konkret sohalarida namoyon bo‘lishining o‘ziga xos xususiyatlari haqida so‘z boradi. Boshqacha so‘z bilan ifodalaganda, O‘zbekiston Respublikasi huquq tizimining asosiy huquq sohalariga imkon qadar to‘la tavsif berishga harakat qilinadi. Barcha huquq sohalari ichida konstitutsiyaviy huquq yetakchi o‘rinni egallaydi. Buning boisi shundaki, birinchidan, konstitutsiyaviy huquq

Konstitutsiyada mustahkamlangan prinsip va normalar, konstitutsiyaviy qonunlarda jamlangan qoidalar asosida o‘ta muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq sohasidir; ikkinchidan esa Konstitutsiya mamlakatimizda mal qiluvchi barcha huquq sohalarining o‘zagini tashkil etadi. Konstitutsiyaviy huquq jamiyat hayoti va davlat tuzilishining asosiy prinsiplarini huquqiy tarzda mustahkamlaydi, jamiki ijtimoiy jarayonlarni boshqarishning umumiy asoslarini belgilaydi. Xuddi mana shu sababga ko‘ra, u barcha jabhadagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning bosh yo‘nalishlarini ifodalovchi zaruriy mezonlarni yaratadi. Mamlakatimiz huquq tizimini tashkil etuvchi huquq sohalarining barchasi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda konstitutsiyaviy huquq normalrida mustahkamlangan qoida va prinsiplarga tayanadi. Masalan, Konstitutsiyaning 13-moddasida shunday deyiladi «O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinlig, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi». Mazkur prinsip barcha huquq sohalari uchun dasturulamaldir. Jumladan, fuqarolik huquqi, oila huquqi, moliya huquqi, ma’muriy huquq va boshqa huquq sohalari o‘z doirasiga tatbiqan inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarini belgilashda yuqoridagi prinsipni ifoda etadi, unga aniqlik kiritadi va rivojlantiradi. Shunga ko‘ra ham konstitutsiyaviy huquq yetakchilik mohiyatiga, yo‘nalitiruvchilik salohiyatiga va ta’sis etuvchilik mavqeiga ega huquq sohasidir. Demak, konstitutsiyaviy huquq - insoning jamiyat va davlatdagi mavqeini, ijtimoiy tuzum asoslarini, davlat organlarining, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining tashkil etilishi va faoliyatini tartibga soluvchi huquq normalari majmuidan iborat huquq sohasidir. Konstitutsiyaviy huquq predmeti jamiyatda rahbariy munosabatlar sifatida maydonga chiquvchi davlat va jamiyat tabiatini, davlatning siyosiy, iqtisodiy tizimini, shaxsning jamiyatda tutgan o‘rnini belgilovchi ijtimoiy munosabatlardan iboratdir. Konstitutsiyaviy huquqiy tartibga solish predmetini quyidagi majmualarga ajratib ko‘rsatish mumkin: jamiyatning iqtisodiy tizimi, mulkchilik

asoslarini tashkil etuvchi ijtiomiy munosabatlar; davlatning siyosiy tizimi va davlat tuzumi asoslarini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar; shaxs huquqiy maqomi asoslarini belgilovchi ijtimoiy munosabatlar; mamlakatimizning davlat tuzilishi shakli, ma’muriy-hududiy bo‘linishi, shuningdek, Qorqalpog‘iston Respublikasi huquqiy maqomi asoslarini belgilashga oid ijtimoiy munosabatlar; saylov tizimi, parlament, Prezident, hukumat, sud hokimiyati, davlatning mahalliy vakillik va ijroiya idoralarining huquqiy maqomi, vakolatlarini amalga oshirish bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlar va b. Konstitutsiyaviy huquqda ruxsat berish, ta’qiqlash va majburiyat yuklash kabi usllardan foydalaniladi. Konstitutsiyaviy huquq sohasi tizimini huquq normalari va institutlari tashkil etadi. Konstitutsiyaviy huquq normalari huquq sohasining boshlang‘ich bo‘g‘ini, asosiy hujayrasi hisoblanadi. Konstitutsiyaviy huquq normalari quyidagi o‘ziga xos belgilariga ham ega: alohida mazmun va ahamiyatdagi munosabatlarni tartibga solishga yo‘naltirilganligi; maxsus va muhim manbalarda mustahkamlanishi, ifodalanishi (Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlar); huquq normalarining alohida turi sifatida ularga ham xos belgilarga egaligi; mujassam etilgan qoidalarning ta’sis etuvchi, rahbariy xususiyat kasb etishi; amalga oshirilishining maxsus mexanizmi mavjudligi; ichki tuzilishining o‘ziga xosligi. YA’ni konstitutsiyaviy huquq normalariga huquq normalari tarkibida ajratib ko‘rsatiladigan an’anaviy 3 tarkibiy unsur xos emas. Ularning deyarli barchasida bir vaqtning o‘zida gipoteza, dispozitsiya va sanksiya mavjud bo‘lmaydi. Odatda ular dispozitsiya tarzida bo‘ladi, gohida gipoteza va dispozitsiya birga kelishi mumkin va juda kam hollarda sanksiya nazarda tutilishi mumkin; boshqa huquq sohalari normalariga nisbatan oliy yuridik kuchga ega ekanligi. Konstitutsiyaviy huquq instituti yuqorida tavsiflangan huquq normalarining bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga yo‘naltirilgan dastlabki umumlashmasi, huquqiy birligidir. Ushbu ta’rif yuridik adabiyotlarda hajmi kichik, mazmuni bo‘yiyaa bir-biriga yaqin normalar guruhiga ham(saylov instituti, prezidentlik instituti va hokazo.), shuningdek, mazmuni keng bo‘lgan hajmi katta

huquqiy birikmalarga nisbatan (ma’muriy-hududiy davlat tuzilishi shakli instituti vab.) ham qo‘llanilishi mumkin.Konstitutsiyaviy huquq institutlari asosan quyidagi yirik birikmalardan iborat tarzda keltirib o‘tiladi: Konstitutsiyaviy tuzum asoslari; inson va fuqaro huquqiy maqomining asoslari; ma’muriy-hududiy va davlat tuzilishi; davlat hokimiyati tizimi va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimi Ma’muriy huquq konstitutsiyaviy huquq bilan mustahkam bog‘liq huquq sohasi hisoblanadi va u ijroiya hokimiyatini amalga oshirishda vujudga yekladigan boshqaruv munosabatlarini tartibga soladi. Bu huquq sohasi normalari davlat orgalari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslarning boshqaruv, ijro etish va farmoyish berish bilan bog‘liq faoliyatini tartibga soladi. Boshqaruv, ijro etish va farmoyish berish funksiyalarini amalga oshiruvchi organlar, jumladan, Prezident devoni tuzilmalari, hukumat, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari, mahalliy organlar ma’muriyati tegishlicha vakolatlar bilan ta’minlangan. Xalq xo‘jaligining iqtisodiyot va madaniyat, sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan va maorif, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot, mudofaa va xavfsizlik kabilar ushbu huquq sohasining obyekti bo‘lib hisoblanadi. Sohaning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda qo‘llaydigan usuli hokimiyat va bo‘ysunish, imperativ xarakterdagi buyruqlar, lavozimi va darajasiga asoslangan bo‘g‘inma-bo‘g‘in bo‘ysunish, topshirilgan soha uchun javobgarlik kabilardan iborat. Ma’muriy huquq sohasi bilan ko‘p jihatlari hamohang huquq sohalaridan biri moliya huquqi hisoblanadi. Moliya huquqi huquq tizimining mustaqil sohasi sifatida davlat moliyaviy faoliyati borasida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalari va institutlari majmuidan iboratdir. Davlat moliyaviy faoliyati deganda esa pul mablag‘larini yig‘ish, taqsimlash va ulardan foydalanish, shuningdek, jamiyat oldida turgan ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni samarali hal etishni ta’minlash maqsadlarida amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat yuzasidan olib boriladigan sohalararo faoliyatning bir turidir. Ushbu faoliyat ko‘pincha ijro etish, farmoyish berish xarakteriga ega va shu bois u ma’muriy huquq bilan uzviy bog‘liqdir. Ko‘pchilik olimlar ushbu ikki huquq sohasini tartibga solish metodi bo‘yicha ajratishning imkoni yo‘q deb

hisoblaydilar, hatto bunga amaliy zarurat ham yo‘qligini ham ta’kidlaydilar. Biroq moliya huquqining faqat huquqiy tartibga solish predmeti yuzasidangina ma’muriy huquqdan farqlash to‘g‘risidagi konsepsiyalar to‘liq emas. Bunday sayoz konsepsiya tarafdorlari esa o‘z o‘rnida xuddi shunday fikrlarni ro‘kach qilib, moliya huquqi tarkibidan bank, budjet huquqi kabilarni ham alohida huquq sohasi sifatida ajratishga harakat qilmoqdalar. Moliya huquqining predmetini davlat moliyaviy faoliyati doirasi bilan belgilanadigan ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi. Moliyaviy huquqiy tartibga solish predmetini quyidagi majmualarga ajratish mumkin: Budjet jarayonini amalga oshirish hamda O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti mablag‘larini taqsimlash bilan bog‘liq holdagi O‘zbekiston Respublikasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlar o‘rtasidagi munosabatlar (tegishli davlat organlari nomidan); davlat oldidagi majburiyatlarni bajarish (soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash) yuzasidan, shuningdek, qonunchilikda o‘rnatilgan shakllarda hisobot va boshqa hujjutlarni taqdim etish (foyda va daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalar va b.) bo‘yicha bir tomondanmolya va soliq organlari, ikkinchi tomondan esa yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar; valyuta hamda soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni undirish bo‘yicha nazorat yuzasidan moliya va soliq idoralari o‘rtasidagi munosabatlar; moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi davlat organlari va xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi munosabatlar (xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moliya intizomiga rioya qilinishi yuzasidan). Moliya huquqining metodi davlat-hokimiyat buyruq berish hisoblanadi. Aynan ana shu metod asosida «tegishli pul mablag‘lari dalat ixtiyoriga to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishi, ulardan qat’iy maqsadga muvofiq foydalanish, moliya intizomiga rioya etish ta’minlanadi». Ushbu metod tekshirish, nazorat, bajarilishi majburiy bo‘lgan buyruqlar berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Yer huquqi yerdan foydalanishga doir munosabatlarni tartibga soladi. Uning normalari yerdan unumli foydalanish, yer tuzilishi, yer fondini saqlash va taqsimlash, turli yer shakllarining ularning ma’muriy-xo‘jalik ahamiyatiga qarab,

huquqiy holatini aniqlashga doir munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Yer huquqi o‘z ichiga o‘rmon, suv va tog‘ huquqi tarmoqchalarini ham oladi. Bu huquq sohasi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ruxsat berish, rozilik berish, man etish va ko‘rsatmalar berish usullaridan foydalanadi. Qishloq xo‘jalik huquqi qishloq xo‘jalik shirkatlari, fermer xo‘jaliklari, dehqon xo‘jaliklari, ijara xo‘jaliklarining tashkil etilishi va faoliyat ko‘rsatishi, ularning boshqa xo‘jalik subyektlari hamda davlat organlari bilan o‘zaro munosabatlari, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishidagi mehnatdan foydalanish va unga haq to‘lash tartibi, daromadni taqsimlash tartibiga doir munosabatlarni tartibga soladi. Bozor munosabatlarining qishloq xo‘jaligiga kirib borishi bugungi kunda ushbu huquq sohasining ahamiyatini yanada oshirmoqda. Mazkur huquq sohasining asosiy usuli dispozitiv xarakterda bo‘lib, u qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi soshasidagi munosabatlarni mustahkamlash, muhofaza qilish, tavsiya etish, yordam ko‘rsatish yo‘llari bilan amalga oshiriladi. Mehnat huquqi normalari mehnat munosabatlarining vujudga kelishi, o‘zgarishi va barham topishining shartlarini aniqlash, ish vaqti va dam olish vaqti muddatining davomiyligini aniqlash, mehnat muhofazasi, mehnat intizomiga doir munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Mehnat munosabatlari subyektlariga ishchi va xodimlar, davlat organlari va jamoat birlashmalari, kasaba uyushmalari kiradi. Mehnat huquqining mehnat munosabatlarini tartibga solishda qo‘llaydigan usullari bo‘lib rag‘batlantirish, tegishli shartnomalarga normativ hujjat tusini berish hisoblanadi. Fuqarolik huquqi O‘zbekiston Respublikasida amal qiluvchi huquq tizimi sohalaridan biri bo‘lib, mulkiy munosabatlarni va mulkiy xarakterda bo‘lmagan haxsiy munosabatlarni tartibga solish va mustahkamlashga yo‘naltirilgan huquq normalari yig‘indisidan iboratdir. Fuqarolik huquqi nomulkiy munosabatlarni (masalan, mualliflik huquqi, sha’n va qadr-qimmatni himoya qilish) ham tartibga soladi. Mulk munosabatlari, meros va vorislik munosabatlari ham aynan shu huquq sohasi bilan tartibga solinadi. Bu huquq normalari o‘z ta’siri bilan korxona, muassasa, tashkilotlar va jismoniy shaxslarning barcha fuqarolik oboroti

(muomalasi), xo‘jalik faoliyatini, jumladan, mulkka egalik qilish, undan foydalanish hamda uni tasarruf qilish biln bog‘liq munosabatlarni tartibga soladi. Ta’kidlash lozimki, fuqarolik huquqi normalari har qanday mulkiy munosabatlarni ham tartibga solavermaydi. U faqat taraflar huquqiy jihatdan teng bo‘lgan mulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Fuqarolik huquqi sohasi nisbatan hajman yirik va kompleks xarakterdagi huquq tarmog‘i hisoblanadi. Ayniqsa, bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan uning obyekti yana ham kengaymoqda. Shu bois mazkur huquq sohasi quyidagi qator huquq tarmoqchalarini o‘z ichiga oladi: meros huquqi, mualliflik huquqi va b. Mazkur huquq sohasi tartibga soladigan munosabatlar mazmuni uchun taraflarning tengligi xosdir. Shu bois ularni tartibga solish usuli dispozitiv xarakterga ega. YA’ni qonunda belgilangan qoidalar doirasida shartnomada munosabat ishtirokchilarining muayyan hatti- harakat variantlarini mustahkamlash va ularga asoslanib, ish yuritish huquqining mavjudligidir. Oila huquqi bu er-xotin, ota-ona, farzandlar o‘rtasidagi shaxsiy nomulkiy va ular bilan bog‘liq mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq sohasidir. Uning predmetini nikoh, qon-qarindoshlik hamda farzandlikka olish asosida vujudga keladigan munosabatlar tashkil etadi. Oila huquqi fuqarolik huquqi bilan uzviy bog‘liq bo‘lsa-da, uning quyidagi farqli jihatlarini sanab o‘tish mumkin: 1) oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqiga xos bo‘lmagan yuridik faktlar asosida vujudga keladi. 2) oilaviy munosabatlar har doim shaxsiy-huquqiy xarakterga ega. 3) oila huquqi subyektlari huquq va majburiyatlari ajralmas, ya’ni boshqa shaxslarga berilishi mumkin emas. Oila huquqining metodi ruxsat berish-imperativ xarakterga ega bo‘lib, uning xususiyatlari quyidagilardan iborat: munosabatlar ishtirokchilarining yuridik tengligi; munosabatlar ishtirokchilari irodasining erkin (avtonom)ligi; dispozitiv asoslarning birlamchiligi; individual situatsion tartibga solish (masalan, aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuv, nikoh shartnomasi va b ). Jinoyat huquqi yordamida davlat qanday ijtimoiy xavfli hatti-harakat jinoyat hisoblanishi va ular uchun qanday jazo tayinlanishini belgilaydi. Jinoyat huquqi

jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan mutasaddi organlar vakolatlarini, jinoyatchilarni jinoiy javobgarlikka tortish asoslari va shartlarini, ularga nisbatan davlat ayblov siyosatining tamoyillarini, konkret jinoyatlar tarkibini va ularga belgilanadigan jazolar tizimi hamda turlarini, aybning shakl turlarini o‘z normalarida mustahkamlaydi. Jinoyat huquqi ijtimoiy munosabatlarga ta’sir o‘tkazishda jamiyat uchun xavfli munosabatlarni qat’iyan man etish uslini qo‘llaydi. Jinoyat protsessual huquqi jinoyatlarni tez va to‘la ochish, sudda ko‘rish bo‘yicha sud, prokuratura va surishtiruv hamda dastlabki tergov organlarining faoliyatini, shu faoliyat shakllarini tartibga soluvchi normalarni o‘z ichiga oladi. Jinoyat protsessual huquqi jinoyat jarayonining ishtirokchilari bo‘lmish gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, guvoh, jabrlanuvchi, ekspert, ayblov va himoya vakillarining protsessual huquq hamda majburiyatlarini, ularning huquqiy holatini belgilaydi. Mazkur huquq sohasi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ham imperativ, ham taraflar tengligiga asoslanadigan usullardan foydalanadi. Jinoyat protsessual huquqi metodining tipik xususiyati jinoyat ishlarini qo‘zg‘atish, tergov qilish, ko‘rib chiqish va hal etishning o‘ziga xos tartibi(protsedurasi)ning mavjudligi hisoblanadi. Shuningdek, uning metodini tavsiflovchi quyidagi xususiyatlarni sanab o‘tish mumkin: jinoyat ishini yuritishning qonunda belgilangan aniq usul va shartlari; jinoyat jarayoni ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini ta’minlashning o‘ziga xos vositalari; ish faktik holatlarining isbotlanishi zarurligi; isbotlashning aniq metodlari, usullari va vositalarining aniq mustahkamlanganligi. Fuqarolik protsessual huquqi fuqarolik, oila, mehnat, yer va moliyaviy sohalarda vujudga keladigan nizolarni ko‘rib chiqish yuzasidan sud faoliyatini tartibga soladi. Fuqarolik protsessual huquqi jarayon ishtirokchilarining huquqiy holati, ularning huquq va majburiyatlari ham ushbu soha normalari bilan belgilangan. Fuqarolik jarayoning hal qiluvchi asosi subyektlarning shaxsiy manfaatlari hisoblanadi. Shu bois isbotlash masalasi ham aynan taraflarning o‘z zimmalarida. Fuqarolik protsessual huquqi metodining eng muhim xususiyati ham

shunda. Masalan, fuqarolik ishi taraflar o‘zaro nizo yuzasidan kelishuv tuzsalar, FPKning 100-moddasiga binoan harakatdan tugatilishi mumkin. Fuqarolik protsessual huquqi sohasiga juda ham yaqin turuvchi tarmoq xo‘jalik protsessual huquqi sohasi hisoblanadi. U xo‘jalik sudlari tomonidan sudda mulkchilikning turli shakllariga mansub xo‘jalik subyektlari va ular bilan fuqarolar hamda tadbirkorlar o‘rtasida vujudga keladigan xo‘jalik nizolarini ko‘rib chiqishning protsessual jihatlarini mustahkamlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va tarqqiyot yo‘li». T:» O‘zbekiston», 1992. 2. Karimov I.A. «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida». T. «O‘zbekiston», 1995. 3. Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin». T. “O‘zbekiston”, 1996. 4. Sorokin V. D. «Metod pravovogo regulirovaniya». M. «Yur. literatura», 1976 5. SHebanov A.F. «Sistema prava». M.,1961. 6. Alekseyev S.S. «Struktura sovetskogo prava». M. «Yur. literatura», 1985. 7. Yavich L.S. «Suhnost prava». L.,1985. 8. Odilqoriyev H.T. «O‘zbekistonda qonun chiqarish jarayoni». T. «O‘zbekiston», 1995.

O'xshashlar

Huquq tizimi

Huquq tizimi

Mustaqil O‘zbekiston davlati va huquqi

Pozitiv huquq tizimi va kategoriyalari

IX–XIII asrlarda O‘zbekiston hududida davlat va huquq