O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari sessiyalarini tashkil etish va o`tkazish tartibi.doc - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari sessiyalarini tashkil etish va o`tkazish tartibi.doc

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari sessiyalarini tashkil etish va o`tkazish tartibi Reja: 1-. Mahalliy xalq xalq deputatlari Kengashlarining sessiyasi tushunchasi va saylovdan keyin birinchi sessiyasini o`tkazilish prinsiplari. 2 -. Xalq xalq deputatlari Kengashlarining sessiyalarini chaqirish va o`tkazilishida hokimning vazifalari. Xalq xalq deputatlari Kengashlarining sessiyalari kun tartibi loyihasini tayyorlash va uni hokim tasdig`iga kiritish tartibi. 3-. Mahalliy xalq deputatlari Kengashi deputatining sessiyalarga tayyorgarlik ko`rish, uni o`tkazilishida o`z saylovchilari va siyosiy partiyalar bilan o`zaro munosabatlari.

Xalq deputatlari Kengashlarining sessiyalarini chaqirish va o`tkazish tartibi. Xalq xalq deputatlari Kengashlarining navbatdan tashqari sessiyasini chaqirish tartibi. O`zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan islohotlar fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat asoslarini shakllantirishga hamda demokratik qadriyatlarni hayotimizga tobora chuqurroq singib borishiga xizmat qilmoqda. Mustaqillikning ilk kunlaridanoq «... xalqning turmush tajribasiga, respublika aholisining milliy va madaniy an'analariga, barcha ijtimoiy guruhlar va qatlamlarning manfaatlariga mos keladigan haqiqiy demokratiya prinsiplarini qaror toptirish, xalq ham bevosita, ham o`z vakillari orqali davlat hokimiyatini amalga oshirishda to`liq imkoniyatga ega bo`lishi lozim » 1 ligining e'tirof etilgani bunga mustahkam zamin vazifasini o`tamoqda. Bu - jamiyatni isloh qilish jarayonlariga keng ommani ko`proq jalb etish, mintaqalar imkoniyatlarini ishga solish, mahalliy hokimiyat organlari va mansabdor shaxslarning ma'suliyatini oshirish uchun qulay demokratik muhitni yaratadi. Ushbu muhitni joylarda ta'minlash uchun esa saylangan xalq vakillarining mahalliy boshqaruvdagi amaliy ishtiroki hamda aholi irodasi va manfaatlarini aniq aks ettirish vositalarining mavjudligi taqozo etiladi 2 . X alq deputatlari Kengashlari o`z vakolatlarini deputatlarning umumiy yig`ilishi, ya'ni sessiyalar orqali amalga oshirish huquqiga egadir. Chunki Kengash mahalliy hokimiyat organi sifatida aholi manfaatlarini ifodalovchi deputatlardan iboratdir. O`zbekiston Respublikasi «Mahalliy davlat hokimiyati asoslari» to`g`risidagi qonunining 17-moddasiga ko`ra, xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining asosiy ish shakli sessiyadir. Ko`pchilik ilmiy adabiyotlarda sessiya – Kengash faoliyatining asosiy tashkiliy-huquqiy yoki, oddiy qilib, tashkiliy-huquqiy shakli deb nomlanadi 3 . 1 Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1 - T.: «O`zbekiston», 1996.- 44-45 b. 2 Hineman Charles M.. Bureaucracy in Democracy.-Harper, 1950, pp. 12-15. 3 Husanov O.T. O`zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonuniga sharx. – T.:

Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining sessiyalari tegishli hokim, hokim yo`qligida esa uning o`rinbosarlaridan biri tomonidan zaruratga qarab, biroq, yiliga kamida ikki marta chaqiriladi. Sessiya, shuningdek xalq deputatlari tegishli Kengashi deputatlari kamida uchdan ikki qismining tashabbusiga binoan ham chaqirilishi mumkin. Kengash sessiyasini chaqirish to`g`risidagi qarordan deputatlar sessiya ochilishidan kamida yetti kun oldin xabardor qilinadi. Yangi saylangan xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining birinchi sessiyasi hokim tomonidan saylovdan keyin kechi bilan uch haftalik muddat ichida chaqiriladi va u keksa deputatlardan biri tomonidan ochiladi. Xalq deputatlari Kengashi sessiyalarida hokim, u yo`qligida esa Kengashning qaroriga yoki hokimning topshirig`iga binoan mazkur Kengashning deputatlaridan biri raislik qiladi. Xalq deputatlari Kengashining har bir sessiyasini o`tkazish davrida deputatlar orasidan sessiya kotibi yoki kotibiyati saylanadi. Xalq deputatlari Kengashining sessiyasi, basharti unda jami deputatlarning kamida uchdan ikki qismi ishtirok etsa, vakolatli hisoblanadi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi sessiyasida muhokama qilinayotgan masalalar bo`yicha ochiq yoki yashirin ovoz berish orqali, deputatlar umumiy sonining ko`pchilik ovozi bilan qaror qabul qilinadi. Sessiyalarning, odatda, bir yilda ikki marta va qisqa muddatlarda o`tkazilishi, Kengashlar tomonidan keng va murakkab vazifalarning bajarilishini ta'minlash uchun uning doimiy va muvaqqat komissiyalari, deputatlarning saylov okrugidagi faoliyati, deputatlik guruhlari kabi sessiyadan tashqari ish shakllarining rivojlanishiga olib keldi 4 . Ular Kengash vazifalarining uzluksiz va samarali amalga oshirilishini ta'minlashga xizmat qilib, bunday vazifalar ixtisoslashtirilgan deputatlar ishchi organlari bo`lgan doimiy komissiyalar orqali amalga oshirilishini Adolat, 1995.- 50 b.; To`laganov A.T. Davlat hokimiyatining vakillik va o`zini o`zi boshqarish organlarini tashkil etish.. – T., 2002.- 111 b. 4 Kobasa M.I. i dr. Sistema mestnogo samoupravleniya v Respublike Belarus. /Razrabotka novix pravil igri v starix usloviyax. /pod red. I. Muntyanu, V. Popa. – Budapesht: LGI & PSR, 2001.- 85 s.

chet mamlakatlar tajribasida ham ko`rish mumkin 5 . Lekin ushbu tarkibiy tuzilmalarning faoliyati o`zaro bog`liq bo`lib, ularning har biri Kengash vakolatlariga doir masalalarni sessiyada ko`rib chiqish, ushbu masalalar bo`yicha qarorlar qabul qilish va nazorat faoliyatini amalga oshirish bilan shug`ullanadi. Doimiy komissiyalar esa, o`z sohasida ko`rib chiqilayotgan masalalarni tayyorlash, ular bo`yicha qarorlar qabul qilish uchun mas'uldir. Shuning uchun doimiy komissiyalar vazifalarini amalga oshirishni yoritishdan oldin, Kengash faoliyatining boshqa shakllari bilan ularning o`zaro munosabatlarini ko`rib chiqish maqsadga muvofiq. Xalq deputatlari Kengashlari doimiy komissiyalarining asosiy vazifalari «Mahalliy davlat hoki-miyati to`g`risida»gi Qonunning 19-moddasida belgilangan. Doimiy komissiyalarning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - sessiya muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda qarab chiqish va tayyorlash; - Kengash qarorlarini va O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarini ro`yobga chiqarishga ko`maklashish; - Kengash hokimiyat va yuqori organlarining qarorlarini amalga oshirishdagi tashkiliy ishlarda ishtirok etish; - saylovchilar nakazlarining amalga oshirilishida va uning ijrosini nazorat qilishda ko`maklashish; - Kengash qarorlarini amalga oshirish bo`yicha hokimiyat bo`lim va boshqarmalarining korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatini nazorat qilish hamda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlariga, qonunchilikka rioya qilinishini nazorat qilish. Sessiyalarda xalq deputatlari Kengashlarining xo`jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishni rivojlantirishning yillik va strategik rejalarini bajarish bo`yicha tadbirlar rejalarini ko`rib chiqadilar va tasdiqlaydilar. Hokimlik apparati xalq deputatlari kengashlari tomonidan qabul qilinadigan rejalar loyihalarini tayyorlashni tashkil qiladilar, 5 Ignatov V.G., Butov V.I. Zarubejniy opit mestnogo samoupravleniya i Rossiyskaya praktika. Uchebnoye posobiye. Moskva-Rostov, 1999, s. 29; Munitsipalniy menejment: Uchebnoye posobiye dlya vuzov./ pod red. prof. T.G Morozovoy.-M.: Banki i birji, YUNITI, 1997, s. 175.

boshqarish tarmoqlari bo`yicha rejalarni o`zlariga bevosita bo`ysungan korxona, xo`jalik tashkilotlarning ish rejalarini tasdiqlaydilar. Bo`lim va boshqarmalar tegishli tarmoqlarning rivojlanish rejalarini tuzadilar, o`zlariga bo`ysungan korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatlarini muvofiqlashtiradilar. Moliya bo`limlari rejalarini xalq deputatlari Kengashi budjeti bilan muvofiqlashtiradilar. Rejalashtirish davlat rahbarligining metodi sifatida faqatgina ishlab chiqarish va aholiga xizmat ko`rsatishni qamrab olmasdan, balki shu rahbarlikni tashkil qilishning o`zini ham qamrab oladi. Reja bo`yicha xalq deputatlari kengashlarining sessiyalari, hokimlik apparati majlislari o`tkaziladi, rejalar bo`yicha doimiy komissiyalar, deputatlik guruhlari ishlaydi. Doimiy komissiyalar esa, ma'lum sohaga ixtisoslashganligi tufayli muayyan hududdagi Kengash vakolatlariga doir barcha masalalarni qamrab olishga qodir emas. Ular tegishli sohadagi umumahamiyatga molik masalalarni, deputatlar guruhlari esa, o`z hududlaridagi ommaviy-tashkiliy va operativ ijro faoliyatining kundalik masalalari yechimi bilan shug`ullanadilar. Deputatlar guruhlari aholi ichida ishlashga, o`z hududida kundalik masalalarni hal qilishga moslashgan bo`lsalar ham, O`zbekiston mahalliy vakillik organlarida ularning faoliyati hozircha yo`lga qo`yilmagan. Deputatlik guruhlarini tuzish, ularni va doimiy komissiyalar ish rejalarini muvofiqlashtirish; birgalikda tekshiruvlar o`tkazish; doimiy komissiya qarorlari va tavsiyalarini amalga oshirishga deputatlik guruhlarini jalb qilish - dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. O`zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonunining 6-moddasiga muvofiq viloyat, tuman va shahar xalq deputatlari Kengashlari qarorlar qabul qiladi. Viloyat, tuman xalq deputatlari Kengashlari qaror qabul qiladi, farmoyishlar chiqaradi. Mahalliy Kengashlar vakolatlariga taalluqli har xil masalalarni tegishli hududda ijro qilinishi majburiy bo`lgan hujjatlar qabul qilish bilan hal qiladilar. Ular qabul qilayotgan qarorlarning samaradorligi ularni sinchkovlik bilan tayyorlashga va tajribada ishlab chiqilgan va qonunchilikda ko`rsatilgan ma'lum talablarning bajarilishiga ko`p jihatdan bog`liq.

Kengash va hokimlik qarorlari ularning sessiyalari va majlislarida yetarli sondagi deputatlar qatnashganda, qarorlar ovozga qo`yilganda ovozlarni mo`ljallagan ko`pchiligi bilan qabul qilinishi, to`g`ri rasmiylashtirilishi va imzolanishi, ijrochilarga ko`rsatilgan muddatlarda yuborilishi lozim. Qaror-larning hayotiyligi va tejamkorligini ta'minlash uchun loyihalarni tayyorlashga qarorlar qabul qilish tartibini bildirgan mutaxassislar va manfaatdor tashkilotlar jalb qilinishi, deputatlarning, jamoatchilikning, quyi turuvchi organlarining fikr va mulohazalari e'tiborga olinishi muhim. Xalq deputatlari Kengashlari va hokimliklar qaror loyihalarini tayyorlashni yaxshilash maqsadida ish olib borish haqidagi yo`riqnomalarda va boshqa hujjatlarda, qarorlarni tayyorlashda mansabdor shaxslarning mas'uliyatini oshiruvchi maxsus chora- tadbirlarni belgilaydilar. Qaror qabul qilish ularni hayotga tatbiq qilish bo`yicha tashkiliy ishdan ajratilmagan holda amalga oshiriladi. Qarorlarning ijrosini va nazoratini tashkil qilib qolmasdan, yuqori organlar aktlari ijrosining nazorati ham tashkil qilinadi. Ijro va nazorat tashkil qilish ishining markazida hokimlik devoni bo`lishi lozim. U bu yo`nalishda bo`lim va boshqarmalarni, doimiy komissiyalarni, deputatlik guruhlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi. Ijroni tashkil qilishning birinchi talabi qarorni ijrochilarga va manfaatdor shaxslarga o`z vaqtida yetkazishdir. Doimiy komissiyalarning Kengash sessiyalariga va hokimiyat majlislariga masalalarni tayyorlash va uni ko`rib chiqishdagi ishtiroki muhim o`rin tutadi. Mahalliy Kengash ishida yetilgan masalalarning tegishli davlat organlari oldiga qo`yilishida hamda sessiyalarga va hokimiyat majlislariga materiallarning qaror loyihalarini tayyorlashda va unda ma'ruza va qo`shimcha ma'ruza, xulosa, takliflar bilan chiqishda doimiy komissiyalar ishi ko`rinadi. Mahalliy Kengashlar ish tajribasida shunday tartib o`rnatilgan bo`lib, doimiy komissiyalar a'zolarining ishtirokisiz biron-bir muhim masala hal etilmaydi. Sessiya kun tartibi loyihasini tayyorlaganda doimiy komissiyalar taklif va mulohazalarining e'tiborga olinishi yaxshi natija beradi. Doimiy komissiyalar o`z navbatida o`zlariga topshirilgan sohalardagi vazifalar bilan yaxshi tanish bo`lganliklari

uchun eng dolzarb masalalarni Kengash va hokimiyat ish rejalariga kiritadilar. Doimiy komissiyalarning Kengash sessiyasiga masalalarni tayyorlashdagi ishtirokining asosiy shakllari korxona, tashkilot, muassasalardagi ishning ahvolini o`rganish va tekshiruvlar o`tkazish, tegishli masalalarni oldindan tayyorlash, sessiya muhokamasiga kiritish, to`plangan ma'lumotlarni umumlashtirish, qaror loyihasi bo`yicha xulosa va takliflar kiritish hamda sessiyada ma'ruza, qo`shimcha ma'ruza yoki so`zga chiqishdan iboratdir. Doimiy komissiyalarning sessiyalardagi bevosita ishtirokining eng ko`p tarqalgan shakli ma'ruza, xulosa va takliflar bilan chiqishdir. Doimiy komissiyalar huquqlarining kengaytirilishi ularning tashkiliy va nazorat funksiyalari bilan hokimiyat faoliyatida ularni keng ishtirok etishini belgilaydi. Mahalliy Kengashlar huquqlarining kengaytirilishi, ayniqsa, nazorat va muvofiqlashtirish sohasida komissiyalarni kengash sessiyasiga tayyorgarlik va maslahat berish vazifalarini amalga oshirishda keng imkoniyatlar yaratib beradi. Doimiy komissiyalar Kengashlarga bo`ysunmagan korxonalarning qonunga xilof hujjatlarini to`xtatib qo`yishda va Kengashlarning qarorlarini bajarmayotgan korxona, tashkilot, muassasa rahbarlarini javobgarlikka tortishda tegishli vakolatli organlar ishida ishtirok etishlari mumkin. 2 -. Xalq xalq deputatlari Kengashlarining sessiyalarini chaqirish va o`tkazilishida hokimning vazifalari. Xalq xalq deputatlari Kengashlarining sessiyalari kun tartibi loyihasini tayyorlash va uni hokim tasdig`iga kiritish tartibi. Xalq deputatlari Kengashlari va hokimlarning O`zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonuni bilan belgilangan vakolatlari, asosan, Kengash sessiyalarida ko`rib chiqib hal qilinadi. Ularni uch guruhga bo`lish mumkin: 1. Kengashni tashkil etish va deputatlarning huquqiy maqomi bilan bog`liq bo`lgan masalalar. 2. Kengash organlarini tashkil etish va ular faoliyatini nazorat qilish bilan bog`liq masalalar.

3. Tegishli hududda xo`jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishga rahbarlik qilish bilan bog`liq bo`lgan masalalar. Birinchi guruh masalalariga quyidagilar kiradi: qonunlarda belgilangan hollarda va tartibda xalq deputatlarining vakolatlarini e'tirof etish va muddatidan oldin to`xtatish, ularni javobgarlikka tortish uchun rozilik berish; -xalq deputatlarining so`rovlarini ko`rib chiqish va ular yuzasidan qarorlar qabul qilish. Ikkinchi guruh masalalariga quyidagilar kiradi: 1) hokim va uning o`rinbosarlarini lavozimga tasdiqlash, hokim va uning o`rinbosalarini o`z lavozimidan ozod etish, ularning o`z faoliyatiga doir hisobotlarini tinglash; 2) O`zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonunida nazarda tutilgan hollarda hokim qarorlarini tasdiqlash, ularga o`zgar-tishlar va qo`shimchalar kiritish; 3) xalq deputatlari Kengashining ish tartibini, xalq deputatlari Kengashi doimiy va boshqa komissiyalari to`g`risidagi nizomlarni tasdiqlash, ularga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish; 4) xalq deputatlari Kengashining doimiy va muvaqqat komissiyalarini, boshqa organlarini tuzish, saylash va tugatish, ularning tarkibini o`zgartirish, ularning ishiga doir hisobotlarni tinglash; 5) hokimning va quyi kengashning O`zbekiston Respublikasi qonunlariga mos kelmaydigan qarorlarini bekor qilish; 6) hokimning taqdimiga binoan hokimlik strukturasini, uning xodimlari shtatlari va ish haqi fondini tasdiqlash. Uchinchi guruh masalalariga quyidagilar kiradi: 1) hokimning taqdimiga binoan mahalliy budjet va uning ijrosiga doir hisobotni, hududni rivojlantirishning istiqbolga mo`ljallangan dasturlarini, tuman, shaharning bosh rejasi va uni qurish qoidalarini tasdiqlash; 2) amaldagi qonunlarga muvofiq mahalliy soliqlar, yig`imlar, boj miqdorini

belgilash, mahalliy budjetga tushadigan mahalliy soliqlar, yig`imlar va to`lovlar bo`yicha imtiyozlar berish. Sessiyalarning mahalliy vakillik organlari faoliyatidagi yetakchi ahamiyatining muhim yuridik kafolati xalq deputatlari Kengashlari «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining qonuniga muvofiq fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashga, atrof-muhitni muhofaza qilishga doir o`z vakolatlariga berilgan masalalarni, o`zining tashkiliy masalalarini va O`zbekiston Respublikasining qonunl-ariga muvofiq nazorat qilishga doir boshqa masalalarni hal etishidan iborat. Mahalliy Kengash sessiyalarida ko`rib chiqish uchun masalalarni tanlab olishda, so`nggi yillarda, O`zbe-kiston Respublikasidagi mahalliy Kengashlar ish tajribasida keng tarqalgan Kengash faoliyatining kompleks rejasiga rioya qilish diqqatga sazovordir. Sessiyalar ahamiyatining oshishi Kengash faoliyati samaradorligini hamda deputatlar faolligini oshirish va Kengashning aholi bilan aloqasini mustahkamlashga xizmat qiluvchi yangi shakllarni qidirib topish bilan bog`liq. Deputatlar va sessiyaning boshqa ishtirokchilari kun tartibiga kiritilgan masala bo`yicha ahvol bilan joylarning o`zida tanishadilar, manfaatdor tomonlar bilan muloqotda bo`ladilar. Mahalliy Kengash sessiyasi kun tartibi loyihasini hokimlik tayyorlaydi. Hokimiyat sessiya kun tartibini tayyorlashda ish rejalarini, yuqori turuvchi organlar ko`rsatmalari, saylovchilarning taklif va nakazlariga, doimiy komissiyalar, deputatlar, bo`lim va boshqarmalarning hamda jamoat tashkilotlarining takliflarini e'tiborga oladi. Bu muhokama qilish uchun haqiqatan ham yetilgan dolzarb masalani tanlab olishga imkon beradi. Xalq deputatlari Kengashlari ish tajribasi shuni ko`rsatadiki, sessiyaga bitta yirik masalani va bir necha qo`shimcha masalalarni kiritish maqsadga muvofiq. Sessiyalarni puxta tayyorlash Kengash sessiyasi muhokama qiladigan masalaning haqiqiy ahvolini aniqlashga, yo`l qo`yilgan kamchiliklarni aniqlashga, ularni tugatish uchun maqsadga muvofiq samarali choralar topishga, to`g`ri, asoslantirilgan qarorni ishlab chiqishga yordam beradi. Hokimiyat tayyorlov tadbirlarini o`tkazishga doimiy komissiyalari, deputatlarni, jamoatchilikni, shuningdek, bo`lim va boshqarmalarni keng

jalb qiladi. Hokimiyat aholini va deputatlarni sessiya o`tkazilishi haqida xabardor qiladi, uning majlislariga turli tashkilotlar, muassasalar va jamoatchilik vakillarini taklif qiladi. Hokimiyatning sessiyani chaqirish to`g`risidagi qarorida sessiyani chaqirish vaqti va joyi, sessiya ko`rib chiqadigan masalalar va ma'ruzachilar ko`rsatiladi. Bunday qaror oldindan qabul qilinadi, chunki hamma masalalarni puxta tayyorlab olish, ishning ahvolini o`rganish, mehnatkashlarning taklif va mulohazalarini o`rganib chiqish uchun yetarli vaqt qoldi-rilishi shart. Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risidagi qonunga ko`ra sessiyani chaqirish to`g`risidagi qaror uni chaqirishdan yetti kun oldin qabul qilinadi. O`zbekiston Respublikasidagi hokimiyat vakillik organlarining ish tajribasida hokimliklar tayyorgarlik ishlarini rejalashtiradilar: tadbirlar doirasini, ularni ijro qiluvchi shaxslarni belgilaydilar, tegishli internallarni berish vaqtlarini tayinlaydilar. Ko`p hollarda hokimliklar tayyorgarlik ishlari olib borish uchun maxsus komissiyalar tuzadilar. Bu komissiyalarga manfaatdor bo`lim va boshqarmalarning, doimiy komissiyalarning, korxona, tashkilot, muassasa va jamoat tashkilotlarining vakillarini kiritadilar. Sessiyaga tayyorgarlik ko`rish rejasi hokimiyatga oldindan puxta tayyorgarlik ishi olib borish uchun hamma imkoniyatlarini sarflashga, uning borishini nazorat qilishga va qo`yilgan kamchiliklarni o`z vaqtida oldini olishga imkoniyat yaratadi. Reja quyidagilarni o`z ichiga olgan bo`lishi mumkin: tekshirishning tashkiliy shakllarining ko`rsatilishi, doimiy komissiyalar tomonidan, hokimiyat apparat kuchi bilan, kompleks brigadalar yoki maxsus komissiyalar yordami bilan materiallarni umumlashtirish, ma'ruzalar va qo`shimcha ma'ruzalar, qaror loyihalarini tayyorlash muddatlari. Rejada turli tashkiliy-ommaviy va tashkiliy-texnikaviy tadbirlar ko`zda tutilgan bo`ladi. Sessiyaga tayyorlanishning muhim bosqichi sessiyaga kiritilayotgan masalani har tomonlama o`rganish, zarur ma'lumotlarni yig`ish va umumlashtirishdir. Materialni sessiyaga hokimiyat apparatida kabinet yo`li bilan bo`lim va boshqarma rahbarlari tomonidan tayyorlangan ma'lumotlar asosida tayyorlash maqsadga muvofiq emas. Bunday materiallar ishni noto`g`ri yoki bir tomonlama ahvolini yoritishi mumkin. Hokimiyat yoki sessiyani tayyorlash uchun tuzilgan komissiya faoliyatida deputatlarga Kengash sessiyasiga kiritilayotgan masalalarni o`z saylov okrugidagi

ahvolini o`rganib chiqishni, saylovchilarning fikr-mulohazalarini aniqlab, o`z takliflarini berishni iltimos qilib, xat bilan murojaat qilish tajribasi bor. Shunday yo`l bilan hokimiyat sessiyaga tayyorlanish doirasini kengaytiradi, masalalarni muhokama qilayotganda deputatlarning faol, tashabbuskor bo`lishligini ta'minlaydi. Sessiya kun tartibi to`g`risida aholi oldindan radio, televideniye, matbuot organlari, e'lonlar yordamida va saylovchilarning deputatlar bilan uchrashuv vaqtlarida xabardor qilinadi. Sessiyaga kiritilayotgan eng muhim masalalarni fuqarolarning turar joylarida, ish joylarida oldindan muhokama qilish yaxshi natija beradi. Tayyorgarlik ishlari natijasida to`plangan materiallar, ma'ruza hamda qo`shimcha ma'ruzalar umumlashtiriladi. Ma'ruza mazmuni masala muhokamasiga yo`nalish berishi, qaror loyihasida taklif qilinayotgan tadbirlarni asoslantirishi, statistik ma'lumotlarni o`ylab tahlil qilishi, ishning ahvolini tanqidiy ko`rib chiqishi, chuqur umumlashtirish va xulosalarda vazifalarni aniq belgilab olishi lozim. Masalaning xarakteriga qarab hokimiyat, bo`lim va boshqarmalar rahbarlari, jamoat birlashmalari, kengashga bo`ysunmagan korxona, tashkilot va muassasalar-ning vakillari, quyi turuvchi hokimiyat rahbarlari ma'ruzalar bilan chiqadilar. O`zbekiston Respublikasi xalq deputatlari Kengashlari faoliyatida sessiyada muhokama qilinayotgan masala bo`yicha doimiy komissiyalarning qo`shimcha ma'ruza bilan chiqish tajribasi mavjud. Qo`shimcha ma'ruzalar - tegishli tarmoqdagi ishning ahvoli ustidan deputatlar nazoratining muhim shakli bo`lishi bilan birga, Kengash qarorlarini qabul qilishdagi deputatlarning faol va bevosita ishtirokining vositasidir. Qo`shimcha ma'ruzalarning maqsadi asosiy ma'ruzani to`ldirish, qo`yilgan bir tomonlilikning oldini olish, ma'ruzada o`z ifodasini topmagan kamchiliklarni ochib tashlash, chora va takliflarni Kengash muhokamasiga qo`yish hisoblanadi. Sessiyaga tayyorgarlik qaror loyihalarini oldindan tayyorlab qo`yishni ham o`z ichiga oladi. Ko`p hollarda qaror loyihasi hokimiyat tomonidan tayyorlanadi va u ma'ruza materiallari bilan birga qo`shib muhokama qilinadi. Aholi manfaatlariga tegishli muhim masalalar bo`yicha ma'ruza doimiy komissiyalar tomonidan tayyorlanadigan bo`lsa, qaror loyihasi doimiy komissiyalar tomonidan tuziladi. Loyiha shu Kengash vakolatlariga mos kelishi, yuqori Kengash qarorlariga, Prezident farmonlariga,

qonunlarga xilof bo`lmasligi, qonun-chilik talablariga mos kelishi shart. Hokimiyat shtatidagi yurist-konsult shu ma'noda loyiha haqida xulosa beradi. Mahalliy Kengashlarning ish olib borish haqidagi yo`riqnomalarida qaror loyihalariga qo`yiladigan talablar berilgan. Qaror loyihasida (bayon qiluvchi qism), odatda, muhokama qilinayotgan masala bo`yicha ishning ahvoliga qisqacha baho beriladi, asosiy kamchiliklar, ularning sabablari yoritiladi, ijobiy tajriba ko`rsatiladi. Yana loyihada (qaror qiluvchi qismi) oldinda turgan vazifalarni hal qilish, kamchiliklarni tugatish uchun amaliy tadbirlar ko`rsatiladi. Ko`rsatilgan choralarni amalga oshirish uchun javobgar bo`lgan shaxs va organlar ijrosining konkret muddatlari ko`rsatiladi. Kengash ko`rib chiqishi uchun qo`yilgan hamma masalalar bo`yicha ham kengaytirilgan qarorlar qabul qilinavermaydi. Hokimiyat tomonidan qandaydir tadbirning amalga oshirilishi yoki deputat so`rovi haqidagi ma'lumotlar to`g`risida muhokama o`tkazilmasdan ham ularni inobatga olish to`g`risida qaror qabul qilish mumkin. Mabodo Kengash zarur deb topsa, shu masalalar bo`yicha ham muhokama o`tkaziladi va kengaytirilgan qaror qabul qilinadi. Deputatlarning faolligini oshirishga qaror loyihalari bilan oldindan tanishib chiqish amaliy yordam beradi. Hokimiyat apparati deputatlarni qaror loyihalari bilan oldindan tanishtiradi. Bunday tadbir deputatlarga loyihani yaxshilab o`ylab chiqishga, saylovchilar bilan maslahatlashib olishga imkon yaratadi. Deputatlarga sessiyani chaqirish vaqti va joyi haqidagi xabar bilan birga qaror loyihasini ham yuborish maqsadga muvofiq. Ayrim hollarda loyihaga ba'zi bir boshqa materiallarning ma'ruza tezisi ham qo`shib yuboriladi. Mahalliy matbuotda eng muhim masalalar bo`yicha qaror loyihalarining (masalan, mahalliy xo`jalikni rivojlantirish rejalari, ijro qilinmaganligi uchun ma'muriy javobgarlik o`rnatuvchi qarorlarning loyihalari) e'lon qilinishi maqsadga muvofiqdir. Amalda bo`lgan qonunlarga binoan sessiyalarda maslahat ovozi bilan yuqori turuvchi Kengashlarning deputatlari qatnashishi mumkin. Sessiyalarga maslahat ovozi bilan davlat organlari, korxona, tashkilot, muassasalarning vakillari, mutaxassislar taklif qilinadi. Taklif qilingan shaxslar ro`yxatini hokimiyat apparati masalaning mohiyatiga va oshkoralik manfaatlariga ko`ra tayyorlaydi.

Kengash sessiyasida qatnashish - har bir deputatning muhim burchi. Sessiya vaqtida deputatning o`rtacha maoshi saqlanib qolgan holda u o`z asosiy ishidan, ishlab chiqarish va xizmat majburiyatlaridan vaqtincha ozod qilinadi. Faqatgina uzrli sabablar (kasallik, xizmat safari) deputatning sessiyaga kelmasligiga asos bo`lishi mumkin. Deputatning sessiyada qatnashmasligi faqatgina Kengash ruxsati bilan amalga oshirilishi mumkin. Qonunga ko`ra sessiyaning kvorumi deputatlarning uchdan ikki qismi hisoblanadi. Bu eng avvalo shuni bildiradiki, sessiya faqatgina kvorum bo`lgan taqdirdagina ochilishi mumkin. Sessiyani ochish haqidagi taklif hokim tomonidan, agarda u yo`q bo`lsa, uning o`rinbosarlaridan biri tomonidan, saylovlardan keyingi birinchi sessiyada, o`rnatilgan odatga muvofiq, yoshi ulug` deputatlardan biri tomonidan kiritiladi. Sessiyani ochish to`g`risidagi qaror Kengash tomonidan qabul qilinadi. Sessiya ochilganidan so`ng sessiya davrining butun davomida kotib yoki kotibiyat saylanadi. Hokim xalq deputatlari Kengashi majlislariga rahbarlik qiladi, Kengash ish tartibiga rioya qilinishini kuzatadi, ma'ruza, qo`shimcha ma'ruza, munozaralarda chiqish uchun, ma'lumotnomalar uchun so`rov kiritish va unga javob berish uchun so`z beradi, yozma ravishda tushgan so`rovlarni e'lon qiladi, ovozga qo`yilganlik natijasini hisob-lashni tashkil qiladi va uni e'lon qiladi, majlislarda tanaffus va majlisning yopilganligini e'lon qiladi. Kotib raisga yordam beradi, sessiya bayonnomasini olib borishni ta'minlaydi, unga o`zi va rais qo`l qo`yadi. xalq deputatlari Kengashi raisi e'lon qilgan sessiya kun tartibini tasdiqlaydi. Xohlagan deputat kun tartibi bo`yicha o`z taklifini kiritishi mumkin. U deputatning so`rovi bilan yoki deputatlar shu sessiyada ko`rib chiqishni lozim ko`rgan boshqa masalalar bilan to`ldirilishi mumkin. Ayrim hollarda kun tartibidan u yoki bu masala dolzarb bo`lmaganligi yoki kun tartibida masalalar ko`p bo`lganligi uchun olib tashlash haqida takliflar kiritilishi mumkin. Sessiya kun tartibining loyihasi o`zgarganligi munosabati bilan deputatlar masalalarni ko`rishni boshqa vaqtga ko`chirish haqida qaror qabul qilishlari mumkin. Yangi qo`shilgan yirik masalalarni tegishli tayyorgarliksiz ko`rish yoki sessiyani boshqa kunga ko`chirish hollari maqsadga muvofiq emas. Shuning

uchun hokimiyat sessiya kun tartibi loyihasini tayyorlashda doimiy komissiyalar, deputatlar va jamoatchilik fikriga suyangani ma'qul. Kun tartibi majlisda bo`lgan deputatlarning oddiy ko`pchiligi ovozi bilan tasdiqlanadi. Xalq deputatlari Kengashlarining ish tartibiga muvofiq ma'ruzalar uchun 30 minutdan 40-50 minutgacha, qo`shimcha ma'ruzalar uchun 20-30 minut, munozaralarda chiqish uchun, yakunlovchi so`z uchun 10-15 minut, ma'lumotlar, qayta chiqishlar uchun 5 minutgacha vaqt ajratiladi. Har bir yangi chaqiriq xalq deputatlari Kengashi birinchi sessiyasining kun tartibi va ishlashining ba'zi bir o`ziga xosliklari mavjud. Qonun Mahalliy davlat hokimiyatining yangi saylangan Kengashining birinchi sessiyasi uch haftalik muddat ichida chaqirilishini ko`zda tutadi. Bu sessiyada eng avvalo, tashkiliy masalalar hal qilinadi. Tashkiliy masalalarning to`g`ri hal qilinishi xalq deputatlari Kengashining keyingi faoliyati uchun muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ularni izchillik bilan tayyorlash talab qilinadi. Birinchi sessiyada xo`jalik va ijtimoiy-madaniy qurilish masalalari ham ko`riladi. Bu orqali Xalq deputatlari Kengashlari Kengash organlarini tuzadi va deputatlarni amaliy masalalarni hal qilishga safarbar qiladi. Kun tartibidagi masala bo`yicha kengaytirilgan qaror qabul qilish taqozo etiladigan holatlar bo`yicha, odatda, Kengash tomonidan quyidagi tartib belgilangan: - ma'ruza yoki qo`shimcha ma'ruza eshitiladi, agarda ma'ruza ko`zda tutilmagan bo`lsa, sessiyani tayyorlashda qatnashgan depututlarning chiqishlari eshitiladi; - munozaralar o`tkaziladi; - qaror loyihasi muhokama etiladi; - qaror qabul qilinadi. Kengashlar ish uslubining yaxshilanishi majlislar o`tkazishning aniq tashkil etilishini, ko`p cho`zilmaydigan, mazmunli ma'ruzalarni, deputatlarning faolligini talab qiladi. Sessiya vaqtida, xalq deputatlari Kengashi majlislarida tanaffus e'lon qilinib, doimiy komissiyalarning majlislarini o`tkazish orqali qaror loyihasi bo`yicha komissiyaning fikrini aniqlash mumkin.

Sessiya ishining maxsus qismi kun tartibidagi masalalar bo`yicha munozaralar hisoblanadi. Deputatlarning faolligi, tanqidning o`tkirligi va aniqligi, kiritilayotgan takliflarning ko`pligi va asoslanganligi - bularning hammasi sessiya ma'naviyatini belgilaydi, Kengash faoliyatining samaradorligi va qabul qilinayot-gan qarorlar sifatini ta'minlaydi. Masalalar muhokamasida so`zga chiqishni xohlagan-larni rais ro`yxatga kiritadi. So`z navbat bilan beriladi. Munozaralarni to`xtatish haqida taklif tushgan holatda, rais so`zga chiqishga yozilgan deputatlarning birinchi galda so`zga chiqish chorasini ko`rishi lozim. Rais deputatlarning Kengash sessiyasida so`zga chiqish huquqini to`siqsiz amalga oshirishlari to`g`risida g`amxo`rlik ko`rsatishi lozim. Munozaralarning maqsadga muvofiqligini ta'minlash maqsadida, u so`zga chiquv-chilarga masala mohiyatidan chetga chiqmasliklarini eslatib turishi mumkin. Munozaralarni to`xtatish masalasi xalq deputatlari Kengashi tomonidan hal qilinadi. So`zga chiqqan va chiqmagan deputatlar ham o`z taklif va mulohazalarini raisga yozma ravishda berishlari mumkin. Qonunda, deputatlarning sessiyaga kiritgan yoki raisga yozma ravishda bergan taklif va mulohazalari Kengash tomonidan ko`rib chiqiladi yoki tegishli organ, mansabdor shaxslarga ko`rib chiqish uchun yuboriladi, deb ko`rsatilgan. Ular taklif va mulohazalarni o`rnatilgan muddatlarda ko`rib chiqib, deputatga va Kengashga xabar qilishlari lozim. Qarorlar deputatlarning kollegial fikrini, ularning erkini ifodalashi lozim. Odatda, sessiyalarda ma'ruzachi, doimiy komissiyalar raislari va boshqa shaxslar tarkibida tahririy komissiyalar tuziladi. Komissiya qaror loyihasiga kiritilgan taklif va qo`shimchalarni, deputatlarning tanqidiy taklif va mulohazalarini e'tiborga olib, qaror loyihasini tayyorlaydi. U o`z nomidan ham xalq deputatlari Kengashining ko`rib chiqishi uchun loyihaga qo`shimcha va o`zgartirishlar kiritishi mumkin. Masalaning xarakteriga qarab, tahririy komissiya funksiyasini masalani yoki qaror loyihasini tayyorlashda qatnashgan doimiy komissiyaga topshirgan ma'qul. Tayyorlangan loyihani qaror uchun asos qilib olish masalasini Kengashning o`zi hal qiladi. Agarda u asos qilib olinsa, sessiya raisi loyiha bo`yicha unga qo`shimcha va o`zgartishlar kiritishni xohlovchi shaxslarga so`z beradi. Tushgan takliflar navbati bilan

ovozga qo`yiladi. Birinchi navbatda bir-birini inkor qiluvchi qo`shimchalar ovozga qo`yiladi. Loyiha qabul qilingan qo`shimchalar bilan o`zgartiriladi. Shundan keyin rais oxirgi qaror matnini ovozga qo`yadi. Kengash tomonidan qabul qilingan hamma o`zgarishlar qarorga kiritiladi va qarorning o`zi oxirgi ko`rinishda sessiyada tasdiqlanadi. Qarorlarni xalq deputatlari Kengashi ochiq ovoz berish va oddiy ko`pchilikning yoqlab bergan ovoz yo`li bilan qabul qiladi. Qaror hokim va kotib tomonidan imzolanadi. Har bir sessiya o`zining mukammal tashkiliy-texnikaviy ta'minlanishini talab etadi. Bunga quyidagilarni kiritish mumkin: sessiya hujjatlarini tayyorlash va rasmiylashtirish, sessiya o`tkaziladigan joyni tanlash, deputatlarga aniq xizmat ko`rsatish. Bu ishlar hokimiyat apparati vazifasiga kiradi. xalq deputatlari Kengashi majlislari borishini o`zida ifodalovchi asosiy hujjat sessiya bayonnomasidir. Unda sessiyaning o`tkazilgan vaqti, ishtirok etgan deputatlar va taklif etilgan shaxslar soni, kun tartibi, ma'ruzachilar va qo`shimcha ma'ruzachilar, munozaralarda so`zga chiqqan shaxslar, ular nutqlarining qisqacha mazmuni ko`rsatiladi. Bayonnomada tanqidiy taklif va mulohazalar, qaror loyihalariga qo`shimcha va o`zgartishlar, qabul qilingan qarorlar va ovozga qo`yilish natijalari, so`rovlar va unga javoblar o`z ifodasini topishi shart. O`zbekiston Respublikasidagi ayrim xalq deputatlari Kengashlarida ham sessiyaning stenogrammasi olib boriladi. Sessiyada qabul qilingan Kengashning har qanday qarori bayonnomada o`z ifodasini topishi shart. Bayonnoma hokim va sessiya kotibi tomonidan imzolanadi. Bayonnomaning bir nusxasi yuqori turuvchi hokimiyatga beriladi va undan quyi turuvchi Kengashlarning ishini umumlashtirish va ular faoliyatini nazorat qilishda foydalaniladi. Aholi sessiyalarda masalalarni muhokama qilish qanday o`tganligi bilan tanishishga haqli. Shuning uchun sessiya stenogrammalari yoki bayonnomalari va Kengash qarorlari kutubxonalarga, o`quv zallariga berilishi maqsadga muvofiq. Sessiyaning asosiy materiallari hamda deputatlarning har bir sessiya natijasi bo`yicha saylovchilar oldidagi chiqishlari mahalliy matbuotda e'lon qilinishi maqsadga muvofiq bo`lar edi . Mahalliy Kengashlar huquqlarining kengaytirilishi ayniqsa, nazorat va muvofiqlashtirish sohasida komissiyalarni kengash sessiyasiga tayyorgarlik va maslahat

berish vazifalarini amalga oshirishda keng imkoniyatlar yaratib beradi. Doimiy komissiyalar Kengashlarga bo`ysunmagan korxonalarning qonunga xilof hujjatlarini to`xtatib qo`yishda va Kengashlarning qarorlarini bajarmayotgan korxona, tashkilot, muassasa rahbarlarini javobgarlikka tortishda tegishli vakolatli organlar ishida ishtirok etishlari mumkin. O`zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonuni asosida “Doimiy komissiyalar to`g`risida”gi Nizom xalq deputatlari Kengashining sessiyasida qabul qilinadi. Doimiy komissiyalar deputatlarning Kengash oldiga qo`yilgan huquq va vazifalarini bajarishda ishtirok etishi uchun tuziladi va ular faoliyatining asosiy tashkiliy shakllaridan biri bo`lib xizmat qiladi. Komissiyalar faoliyatining o`ziga xosligi, eng avvalo shundan iboratki, ular orqali deputatlar sessiyalar oralig`idagi davrda kengash faoliyatiga bevosita va doimiy jalb qilinadi. Doimiy komissiyalar - mahalliy xalq deputatlari Kengashlarining strukturaviy organlari bo`lib, ko`pchilik deputatlarni, ya'ni ko`p sonli faollarni birlashtiruvchi jamoatchilik asosida faoliyat yurituvchi organdir. Doimiy komissiyalarning nazorat va tashkilotchilik funksiyasining ahamiyatliligi sessiyalar oralig`i davrida ko`rinadi. Yuqori turuvchi ijroiya hokimiyat davlat organlari hujjatlarini, o`z qaror va takliflarining ijro qilinishini tashkil etadi va uning bajarilishini nazorat qiladi. Doimiy komissiyalarning nazorat etish faoliyati Kengash amalga oshirayotgan nazoratning muhim bir qismidir. O`z vakolatlari doirasida yoki Kengash ko`rsatmalari bilan hokimiyat va yuqori turuvchi Kengashlar doimiy komissiyalarining taqdimnomasiga asosan nazorat tekshiruvini tegishli korxona va tashkilotlar faoliyatining qonuniyligi yuzasidan o`tkazishi mumkin. Doimiy komissiyalarning bunday huquqlari «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonunda va nizomlarda belgilangan. Ular ixtiyoriga berilgan masalalar bo`yicha majlislarda, hokimiyat bo`lim va boshqarmalarining rahbarlari, korxonalar rahbarlarining ma'ruza va axborotlarini eshitishlari va ularga ishni yaxshilash bo`yicha o`z takliflarini berishlari mumkin. Komissiyalar Kengash hududida joylashgan korxonalar faoliyati bilan tanishishlari, ularning rahbarlaridan zarur ma'lumotlarni talab qilishlari, ularning buyruqlari, ish rejalari va boshqa hujjatlaridan xabardor bo`lib turishlari ta'minlanadi. Agarda Kengash qabul

qilgan qarorlar bajarilmayotgan bo`lsa, ularning rahbarlaridan tushuntirish talab qilishlari mumkin. Komissiyalar Kengashga bo`ysungan korxona faoliyatini o`rganib chiqishda ular faoliyatining o`zlari lozim topgan tomoni bo`yicha nazorat tekshiruvini o`tkazishlari mumkin. Shu bilan birga komissiyalar tekshirilayotgan korxonalarning kundalik faoliyatiga aralashmaydilar, ularning rahbarlari o`rnini bosmaydilar, ularning buyruq va farmoyishlarini o`zgartirmaydilar. Tekshiruv o`tkazilishining rejasi oldindan tuziladi va unda ishtirok etuvchining vazifasi, bajarish yo`li va shakli, komissiyaga ma'lumotnoma taqdim qilish shakli va muddatlari belgilanadi. Komissiyalar yiqqan materiallar Kengash, hokimiyat va yuqori turuvchi manfaatdor organlarga yetkaziladi. Doimiy komissiyalar ko`p hollarda sessiyalarda Kengash qarorlari ijro qilinishining borishi to`g`risida maxsus axborot bilan chiqadilar. Komissiyalar tomonidan nazorat va tashkiliy ishlar olib borilayotganda ularning jamoatchilik bilan bo`lgan aloqalari muhim o`rin tutadi. Bu doimiy komissiyalar to`g`risidagi nizomlarda ko`zda tutilgan. Mahalliy Kengash ishida yetilgan masalalarning tegishli davlat organlari oldiga qo`yilishida hamda sessiyalarga va hokimiyat majlislariga materiallarning qaror loyihalarini tayyorlashda va unda ma'ruza va qo`shimcha ma'ruza, xulosa, takliflar bilan chiqishda doimiy komissiyalar ishi ko`rinadi. Mahalliy Kengashlar ish tajribasida shunday tartib o`rnatilgan bo`lib, doimiy komissiyalar a'zolarining ishtirokisiz biron-bir muhim masala hal etilmaydi. Sessiya kun tartibi loyihasini tayyorlaganda doimiy komissiyalar taklif va mulohazalarining e'tiborga olinishi yaxshi natija beradi. Doimiy komissiyalar o`z navbatida o`zlariga topshirilgan sohalardagi vazifalar bilan yaxshi tanish bo`lganliklari uchun eng dolzarb masalalarni Kengash va hokimiyat ish rejalariga kiritadilar. Doimiy komissiyalarning Kengash sessiyasiga masalalarni tayyorlashdagi ishtirokining asosiy shakllari korxona, tashkilot, muassasalardagi ishning ahvolini o`rganish va tekshiruvlar o`tkazish, tegishli masalalarni oldindan tayyorlash, sessiya

muhokamasiga kiritish, to`plangan ma'lumotlarni umumlashtirish, qaror loyihasi bo`yicha xulosa va takliflar kiritish hamda sessiyada ma'ruza, qo`shimcha ma'ruza yoki so`zga chiqishdan iboratdir. Doimiy komissiyalarning sessiyalardagi bevosita ishtirokining eng ko`p tarqalgan shakli ma'ruza, xulosa va takliflar bilan chiqishdir. Doimiy komissiyalar huquqlarining kengaytirilishi ularning tashkiliy va nazorat funksiyalari bilan hokimiyat faoliyatida ularni keng ishtirok etishini belgilaydi. Mahalliy Kengashlar huquqlarining kengaytirilishi, ayniqsa, nazorat va muvofiqlashtirish sohasida komissiyalarni kengash sessiyasiga tayyorgarlik va maslahat berish vazifalarini amalga oshirishda keng imkoniyatlar yaratib beradi. Doimiy komissiyalar Kengashlarga bo`ysunmagan korxonalarning qonunga xilof hujjatlarini to`xtatib qo`yishda va Kengashlarning qarorlarini bajarmayotgan korxona, tashkilot, muassasa rahbarlarini javobgarlikka tortishda tegishli vakolatli organlar ishida ishtirok etishlari mumkin. Doimiy komissiyalarning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - sessiya muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda qarab chiqish va tayyorlash; - Kengash qarorlarini va O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarini ro`yobga chiqarishga ko`maklashish; - Kengash hokimiyat va yuqori organlarining qarorlarini amalga oshirishdagi tashkiliy ishlarda ishtirok etish; - saylovchilar nakazlarining amalga oshirilishida va uning ijrosini nazorat qilishda ko`maklashish; Doimiy komissiyalar bevosita halq deputatlari Kengashi rahbarligida ish yuritadi va unga bo`ysunadi, hisob berib turadi. Faqatgina Kengash ularga ijrosi majburiy bo`lgan ko`rsatmalar berishi, hisobotlarini eshitishi, komissiyalar tizimi va tarkibini o`zgar-tirishi mumkin. Hozirgi vaqtlarda ko`pchilik xalq deputatlari Kengashlari sessiyalarida vaqti- vaqti bilan doimiy komissiyalar hisobotlarini eshitish tartibi belgilangan. Bundan tashqari doimiy komissiyalar sessiya vaqtida va sessiyalar oralig`idagi vaqtda deputatlarni qilingan ishlar haqida muntazam xabardor qilib boradilar.

Shuningdek, xalq deputatlari Kengashining sessiyalarini o`tkazilishida uning kun tartibiga qo`yiladigan masalalarni tayyorlashda hokimlar rahbarlik qiladi va buning uchun shaxsan javobgardir. Mahalliy ijroiya hokimiyatining faoliyatini tashkil etishda tegishli hudud rahbari sifatida hokim kotibiyati boshlig`i alohida o`rin egallaydi. Hokim kotibiyatining boshlig`i hokim tomonidan tayinlanadi, xalq deputatlari Kengashi sessiyasida tasdiqlanadi, bevosita hokimga bo`ysunadi va kotibiyat ishi uchun shaxsan javob beradi. Hokimlik Kotibiyati sessiyalarga, majlislarga, hokim Maslahat Kengashi yig`ilishlariga tayyorgarlikni va unda qabul qilanadigan qarorlarning ekspertizasini, mahkama ishining istiqbol va joriy rejalarini ishlab chiqishda, xalq deputatlari Kengashining doimiy komissiyalariga uslubiy yordam ko`rsatadi. Shuningdek, qabul qilingan qarorlar va boshqa hujjatlarning ijrosini tezkorlik bilan nazorat qilinishini tashkil etadi. Kotibiyat boshlig`i: ijro etuvchi mahkama faoliyatini tashkiliy, ma'muriy va xo`jalik ishlarini ta'minlashni amalga oshiradi; Kengash sessiyalari va doimiy komissiyalari, hokim Maslahat Kengashi majlislarida muhokama etilishi belgilangan masalalarni tayyorlashni va o`tkazishni tashkil etadi; O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlarining va xalq deputatlari Kengashi, hokimning qarorlari va farmoyishlarining kanday bajarilayotganini nazorat qilinishini tashkil etadi; Hokim bilan kelishgan holda kotibiyat tarkibini belgilaydi va tuzilma bo`linmalar to`g`risidagi Nizomlarni, xodimlarning mansab yo`riqnomalarini tasdiqlaydi; Hokim mahkamasi faoliyatining ichki tartibi masalalari va kadrlar masalalarini belgilash bo`yicha buyruqlar, o`z huquqlari doirasida ko`rsatmalar chiqaradi va boshqa hokimning turli xil tadbirlarida hokimlik vakili sifatida ishtirok etadi. Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim muammolarini muhokama qilish uchun hokim huzurida Maslahat Kengashi tuziladi, uning tarkibiga hokimning birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari, kotibiyat boshlig`i kiradi. Hokimning qaroriga muvofiq maslahat Kengashi tarkibiga xalq deputatlari Kengashining deputatlari va boshqa tashkilotlardan bo`lgan vakillar ham kiritilishi mumkin. Maslahat Kengashi majlislari zarur bo`lganda hokim tomonidan chaqiriladi va

uning rahbarligida o`tkaziladi. Majlislarning kun tartibini tuzish, ularni tashkil etish va o`tkazish, hujjatlarni rasmiylashtirish hokim kotibiyatining boshlig`i tomonidan amalga oshiriladi. Maslahat Kengashi majlisining kun tartibini hokim tasdiqlaydi va majlislarda muhokama qilinadigan masalalar ko`rib chiqilayotganda tuman va shahar hokimlari, doimiy komissiyalarning raislari, bo`limlar, bosh boshqarmalar boshqarmalar va bo`linmalarning rahbarlari, jamoat birlashmalari va xo`jalik tashkilotlarining, ommaviy axborot- vositalarining vakillari ishtirok etishi mumkin. Maslahat Kengashining majlislarini tayyorlash va o`tkazish hokim tomonidan tasdiqlanadigan Reglamentga muvofiq amalga oshiriladi. Reglament bo`yicha masalalarni ko`rib chiqish tartibi va taxminiy vaqti, ma'ruzachilar, munozarada qatnashuvchilar va taklif qilingan shaxslar bir vaqtda keladigan qilib belgilanadi. Maslahat Kengashi majlislarining samaradorligi ma'ruzachilar va so`zga chiquvchilarning qisqa, faqat ko`rilayotgan masalalar bo`yicha so`z yuritishlari, reglamentga qat'i rioya qilinish natijasidir. Dastlab, kun tartibiga kiritilgan masalalar bo`yicha axborot beriladi, keyin qisqacha fikr almashiladi. Majlisning borishi bayonnomada ifodalanadi va unda ishtirok etgan shaxslar, kun tartibi, munozaralarda qatnashganlarning fikri, so`zga chiqqanlarning takliflari va tanqidiy mulohazalari va maslahat Kengashi qanday qarorga kelganligi qayd qilinadi. Muhokama qilingan masalalar bo`yicha uzil-kesil qaror hokim tomonidan qarorlar yoki farmoyishlar shaklida natija qilinib, imzolanadi. Qarorlarning loyihalari yoki ulardan ko`chirmalar ish yurgizish haqidagi yo`riqnomalarda ko`rsatilgan muddatlarda yoki qarorlarning o`zlarida ko`rsa-tilgan muddatlarda manfaatdor tashkilotlarga va fuqarolarga yuboriladi. Maslahat Kengashi majlislarini tayyorlash Kengash sessiyasini tayyorlash bilan ko`p umumiy tomonlarga ega. O`zbekiston Respublikasi ba'zi bir hokimliklarda ko`p hollarda hokim maxkamasi majlislarini va unga materiallarni tayyorlash haqida maxsus tartib qabul qilinadi. U yoki bu masalaning reja bo`yicha ko`rib chiqishga javobgar xodimlar tayinlanadi. Hamma tayyorgarlik ishiga umumiy rahbarlikni kotibiyat boshlig`i olib boradi. Javobgar shaxslar joylarda tekshirishlar o`tkazadilar, ma'lumotnomalar va

boshqa materiallar tayyorlaydi va ko`riladigan masala bo`yicha ma'ruza va qo`shimcha ma'ruzalar yozadilar, buning natijasida qaror loyihasini tuzib, hamma materiallarni hokim mahkamasiga beradilar. Bu ishga doimiy komissiyalar, deputatlar, keng jamoatchilik vakillari jalb qilinadi. Agarda masala Maslahat Kengashiga doimiy komissiya tomonidan kiritilgan bo`lsa, uni tayyorlash ham shu doimiy komissiyaga topshirilishi mumkin. Masalani uzil-kesil hal qilish yuqori turuvchi organlarga yoki Kengashga bo`ysunmagan organlarga taalluqli bo`lib, qabul qilingan qaror ijro etilmasa, sud organlaridan uni ko`rib chiqib, qonuniy hal etish talab qilinadi. Hokimlikning hamma qarorlari loyihasi va ularga berilgan ma'lumotnomalar ularni bergan organ rahbarlari tomonidan imzolanadi va uni hokim, hokim o`rinbosari va kotibiyat boshlig`i imzolaydi va manfaatdor tashkilot, korxona, muassasalar bilan bajarilishi kelishib olinadi. Hokimiyat apparatidagi yurist maslahatchi ham qaror loyihasini qonuniyligini ko`rib chiqadi va imzolaydi. Yuridik bo`limlar o`z faoliyatlarini O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, xalq deputatlari Kengashlari qarorlari, tegishli hokimning qaror va farmoyishlari va yuridik bo`lim to`g`risidagi nizom asosida tashkil etadilar. Yuridik bo`limlarning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: -xalq deputatlari Kengashlari va hokimning qaror va farmoyishlari loyihasi bo`yicha takliflar tayyorlaydi; -tuman hokimlarining O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va tegishli hokimlarning qaror va farmoyishlari, tegishli xalq deputatlari qarorlariga va amaldagi qonunchilikka xilof qaror va farmoyishlarni bekor qilish yoki ularni to`xtatib qo`yish bo`yicha asoslantirilgan xulosalarni tayyorlaydi; -xalq deputatlari Kengashlari doimiy komissiyalari, hokimning ijroiya apparati, hududdagi sud, prokuratura, adliya, ichki ishlar, mudofaa, milliy xavfsizlik sohasida faoliyat olib borilayotgan boshqa davlatlar organlari bilan o`zaro hamkorlikni ta'minlaydi; -tegishli xalq deputatlari Kengashlarining huquqiy faoliyatini tashkil etish bo`yicha qonun xujjatlari talablarini o`rganadi va boshqa vazifalarni amalga oshirali.

3-. Mahalliy xalq deputatlari Kengashi deputatining sessiyalarga tayyorgarlik ko`rish, uni o`tkazilishida o`z saylovchilari va siyosiy partiyalar bilan o`zaro munosabatlari. O`zbekiston Respublikasining mustaqilligini mustahkamlash va rivojlanish davrida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, tuman va shaharlar Kengashlari deputatlarining huquqiy holatlarini aniq belgilab berilganligi muhim ahamiyat kasb etmoqda. O`zbekiston Respublikasida hozirgi kunda amalda bo`lgan qonunchilik vakillik organlari deputatlarini ikki pog`onadagi darajaga ajratadi, ya'ni O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining deputatlari va hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari viloyat, shahar va tuman Kengashlarining deputatlari. Lekin ularning huquqiy maqomi alohida-alohida qonunlarda belgilangan. O`zbekiston Respublikasining “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi deputatining maqomi to`g`risida” 2004 yil 2 dekabrda qabul qilingan Qonunida deputatning saylovchilari bilan, uni deputatlikka nomzod qilib ko`rsatgan siyosiy partiya va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organi bilan olib boradigan ishlari alohida modda qilib belgilangan. Bu esa uning ahamiyatini oshirib, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlis Qonunchilik palatasining birinchi yig`ilishida 2005 yil 27 yanvar kuni so`zlagan nutqida takidlab o`tganidek; “Deputat degan yuksak ishonchga sazovor har qaysi inson avvalo o`zi uchun ovoz bergan odamlar haqida o`ylashi zarur. B u ham demokratiyaning yana bir belgi-alomati, desa bo`ladi” 1 degan prinsipni musahkamlaydi . Qonunning mazkur moddasida belgilanganidek, Tegishli xalq deputatlari Kengashining deputati o`z saylov okrugi saylovchilari 1 Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo`lmaydi.T.13.- T.: O`zbekiston, 2005.- 168 b.

bilan, uni deputatlikka nomzod qilib ko`rsatgan siyosiy partiya va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organi bilan aloqa bog`lab turadi, tegishli xalq deputatlari Kengashida ularning manfaatlarini ifoda etadi. Mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari - xalq deputatlari kengashlari o`z vakolatiga taalluqli bo`lgan muhim masalalarni muntazam ravishda sessiyalarda hal qiladilar. Deputatlar uchun sessiyalar davlat ishida qatnashish maktabidir. Bu bilan har bir deputat Kengash sessiyasida masalalarni hal qilishda faol ishtirok etish, mavjud kamchiliklarni ochib tashlash, Kengash, hokimlik va ularga bo`ysungan organlar faoliyatini yaxshilashga qaratilgan takliflar kiritish imkoniyatiga ega bo`ladi. Xalq deputatlari kengashlari deputati saylovchilar bilan mustahkam aloqa o`rnatar ekan, ularni Kengash ishi bilan batafsil tanishtirib boradi, bunda deputatning saylovchilar oldidagi hisobotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Qonun bo`yicha deputatlar vaqti-vaqti bilan yiliga kamida bir marotaba, viloyat, tuman va shahar Kengashlarining deputatlari yiliga ikki marta o`z ishi saylov oldi dasturi, qanday bajarilayotganligi haqida saylovchilar oldida hisob berib turadilar. Deputatlarning hisoboti tegishli xalq deputatlari kengashlari tomonidan belgilangan miqdorda saylovchilar guruhining talabiga binoan ham o`tkazilishi mumkin. Deputatlar o`z saylov okruglarida saylovchilarni qabul qilishni tashkil etadilar. Bu qabulda saylovchilar deputatlar bilan bevosita uchrashadilar deputat o`ziga saylovchilardan tushgan taklif, arizalar va shikoyatlarni qonun xujjatlarida belgilangan tartibda ko`rib chiqadi, ularni hal etish chora- tartiblarini ko`radi. Deputat vaqti-vaqti bilan, lekin yiliga kamida ikki marta saylochilarga o`z faoliyati to`g`risida axborot beradi. Qonunga ko`ra deputat o`zi saylangan xalq deputatlari Kengashi hududidagi quyi turuvchi kengashlarning va fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari majlislarida maslahat ovozi bilan qatnashish huquqiga egadir.

Deputatning o`z saylov okrugidagi faoliyatini amalga oshirishning muhim kafolatlaridan biri deputatning qonun buzilgan hollarni tegishli davlat organlaridan bartaraf etishni talab qilish huquqidir. Davlat hokimiyatining vakili sifatida deputat fuqarolarning huquqlari va qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlari buzilganligi yoki qonunchilik o`zgacha tarzda buzilganligiga duch kelgan hollarda o`sha joyning o`zida bunday holatlarning darhol oldini-olishni talab qilib tegishli davlat organlari va ularning mansabdor shaxslariga murojaat qilishi mumkin. Deputat saylov okrugida o`z vakolatlarini amalga oshirishi uchun tegishli vakillik organi nazorati ostidagi tashkilotlarda fuqarolarning manfaatlariga taalluqli bo`lgan har qanday masala ko`rib chiqilishini talab qilish, okrugdagi fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, siyosiy partiyalarning yig`ilishlarida saylovchilari uchrashuvlar o`tkazish huquqiga egadir. Deputatga saylovchilar bilan olib boriladigan ishlari uchun tegishli xalq deputatlari Kengashining reglamentida belgilanadigan tartibda muayan kunlar ajratiladi. Saylovchilar bilan uchrashuvlar o`tkazish uchun deputatga zarur shart-sharoit taminlanadi. Ijro etuvchi hokimiyat organlari uning iltimosiga ko`ra bino ajratilishini tashkil etadilar, deputatning saylovchilar bilan uchrashuvlari o`tkaziladigan, deputat tomonidan fuqarolar qabul qilinadigan vaqt va joy haqida fuqarolarga xabar beradilar, qabul va uchrashuvlarda ishtirok etish uchun deputatning taklifiga binoan o`zlarining maul vakillarini yuboradilar, shuningdek, deputatning joylardagi ishiga ko`maklashish yuzasidan boshqa chora- tadbirlar ko`radilar. Deputat o`z deputatlik faoliyatiga doir masalalar yuzasidan matbuot organlarida chiqish, radio va televedeniye orqali so`zlash borasida imtiyozli huquqqa ham egadir. O`zbekiston Respublikasining “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi deputatining maqomi to`g`risida” Qonunida deputat sessiyasida ko`rib chiqilayotgan

barcha masalalarda hal qiluvchi ovoz huquqidan foydalanadi, qaror loyihalariga tuzatishlarni taqdim etishi mumkin deb belgilangan. Deputat mazkur funksiyasini davlat idoralarida ham amalga oshirishi belgilangan. Qonunning 5-moddasiga muvofiq deputat Kengash doimiy komissiyai va boshqa muvvaqat komissiyasi tarkibiga kirsa, tegishli idoralarga har qanday masala va taklifni kiritishga ular yuzasidan qarorlar qabul qilishda ishtirok etishga, qarorlarning bajarilishini nazorat qilishda ishtirok etishga haqlidir. Deputat o`z saylov okrugida aholini xalq deputatlari Kengashining ishi to`g`risida muntazam xabardor qilib turishi, qonunlarning va davlat hokimiyati vakillik organlari qarorlarining bajarilishi hamda nazorat qilinishida ishtirok etishi, jamoatchilik fikrini, aholining talab va extiyojlarini o`rganishi va bular haqida tegishli davlat hokimiyati organlariga malumot berishi hamda, qaror loyihalari tayyorlanayotgan vaqtda o`z takliflarini kiritishi mumkin. Deputatlar xalq deputatlari Kengashining doimiy komissiyalari, deputatlar guruhlari ishida qatnashishlari va sessiya davrida ularning o`rtacha ish haqi saqlangan holda asosiy vazifasidan ozod qilinadilar va deputatlik faoliyati bilan bog`liq xarajatlar tegishli davlat budjeti yoki mahalliy budjet mablag`lari hisobidan qoplanadi. Shuningdek, deputatning transportda bepul yurish huquqi, hamda pul to`lanadigan yillik ta'tillari kafolatlanadi. Deputatlik faoliyatining tashkiliy kafolatlariga deputatning mansabdor shaxslar tomonidan darhol qabul qilinish huquqini deputatga o`z vakolatlarini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratilishini deputatning murojaatlarini ko`rib chiqish bo`yicha mansabdor shaxslarning burchlarini ko`rsatish mumkin. Deputatlik faoliyatini amalga oshirishga imkoniyat yaratadigan shart-sharoitlar yig`indisi deputatlik faoliyatining kafolatlari deyiladi. Qonunga ko`ra deputatning huquqlari, sha'ni va qadr-qimmati muhofaza qilinadi. Deputatning sha'ni va qadr-qimmatiga qasd qilgan shaxslar qonunga muvofiq ma'muriy

yoki jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Qonunning mazmuniga ko`ra boshqa davlat va jamoat idoralari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda ularning mansabdor shaxslari deputatga o`z vakolatlarini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratib beradilar. Shuningdek, deputatlarning dahlsizligi masalalari o`z funksiyalarini muvaffaqiyatli amalga oshirishlariga qaratilgan kafolatlarni nazarda tutgan. Xulosa qilib shuni aytish mumkin: deputatlik vakolatlarini amalga oshirishga imkon yaratadigan sharoit va vositalarning yig`indisi deputatlik faoliyatining kafolatlari deyiladi. O`zbekiston Respublikasining “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi deputatining maqomi to`g`risida” Qonunning 7 - moddasida saylovchilarning ishonchini oqlay olmagan deputat qonunda belgilangan tartibda saylovchilar tomonidan chaqirib olinishi mumkin deb belgilangan. Saylovchilarning ishonchini oqlamagan deputat chaqirib olinishi mumkin yoki deputatlik etikasiga mos kelmaydigan xatti-harakatlar sodir etgan deputat qonunda belgilangan tartibda mamuriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilib dahlsizlik huquqidan mahrum etilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasidagi amalda bo`lgan qonunchilikka muvofiq deputatlarning vakolatlari quyidagi holatlarda muddatidan oldin ham tugatilishi mumkin: 1) saylovchilar deputatlarni muddatidan oldin chaqirib olsalar; 2 deputatni deputatlik vakolatlarini amalga oshirishga to`sqinlik qilgan sabablarni ko`rsatgan holda bergan arizasiga muvofiq qabul qilingan qaroriga ko`ra; 3) deputatga nisbatan sud ayblov hukmining qonuniy kuchga kirishi bilan; 4) deputat saylangan yoki tayinlangan lavozimni egallab turishi qonunga muvofiq deputatlik vakolatlarini bajarishga zid bo`lgan hollarda. Deputatlarning vakolatlari viloyat, shahar va tuman xalq deputatlari Kengashlariga saylangan kundan boshlanadi va mana shu organlarning vakolatlari tugagandan so`ng yangi chaqiriq saylovlar o`tkazilgan kundan boshlab tugaydi.

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati vakillik organlari

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati organlari komissiyalari ish faoliyatini tashkil etish

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari tizimi va ish faoliyatining shakllari

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati organlarining iqtisodiy va moliyaviy asoslari

O`zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat organlari