O`rmondan foydalanish huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

O`rmondan foydalanish huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

O`rmondan foydalanish huquqi Reja: 1. O`rmondan foydalanish huquqi tushunchasi va turlari. 2. O`rmondan foydalanish huquqining vujudga kelish asoslari. 3.O`rmonlardan foydalanish huquqi mazmuni 4. O`nrmondan foydalanish huquqini bekor bo`lish asoslari.

O`rmon boyliklaridan belgalangan maqsadda foydalanishi o`rmondan foydalanish huquqi yerdamida amalga oshirish mumkin. O`rmondan foydalanish huquqi deganda davlat yeki u vakolat bergan organlar tomonidan belgilangan ma`zhullangan va o`rnatilgan o`rmonlarni o`zlashtirish ularni iqtisodiy ekspluatatsiya qilish jarayenida kelib chiqadigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar iyg`indisiga aytiladi. O`rmondan foydalanish huquqi yerdamida o`rmonlarni foydalanish uchun olish tartiblari, o`rmondan foydalanish maqsadlari, to`rlari, o`rmonlarni muhofaza etish shartlari, o`rmonga mulochilik huquqi, o`rmondan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari, o`rmondan foydalanish xodilatlari, o`rmondan foydalanish huquqini himoya qilish, o`rmondan foydalanishi bekor qilish, o`rmonga tegishli shartnomalar turli, o`rmondan foydalanish qoidalarini turonlik uchun javobgarlik masalalari tartibga solinadi. Demak, o`rmondan foydalanish huquqini umumiy tartibda xalq oriyaligi va fuqarolarning iqtisodiy, ekologik extiyetlarini qondarish uchun o`rmon boyliklaridan foydalanishning qonuniy tartiblarini o`rnatuvchi normalar yig`indisi deb tushunishi mumkin. O`rmondagi foydalanish huquqini turli xil ma`nolarda tushunish mumkin: 1) O`rmon foydalanish huquqi o`rmon huquqining asosiy instituti bo`lib, turli sohadagi meyeriy huquqiy huquqiyatlarda mustahkamlangan huquqi1y normalar yig`indisidir; 2) o`rmondan foydalanish huquqi o`rmondan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari yig`indisidir; 3) o`rmondan foydalanish huquqi o`rmondan foydalanuvchilarning subyektiv huquq vakolatini amalga oshirish mexanizmini, ularni amaliyetda qo`llashjarayenini o`reda mujasamlashtiruvchi huquqiy munosabatdir. O`rmonda foydalanish huquqini keng va tor ma`nolarda tushunish mumkin. O`rmondan foydalanish huquqini keng ma`noda uning tabiiy huquqlar tanfasiga tegishli ekanligi, ya`ni bu huquq inson paydo bo`lganda boshlab u bilan bizga vujudga kelishini e`tirof etish mumkin. Ku bilan birga o`rmondan foydalaning huquqi kelishlarga vakolatli davlat organlarning meyeriy huquqiyatlarida

belgilangan tartibda ham berilishi mumkin. Bunda u taqdim etilgan huquq ahamiyatini o`rida mujassam etadi. Yuridik va jismoniy shaxslarga qonun bilan o`rmondan foydalanish huquqi e`tirof etilgan bo`lishi mumkin, ammo ular bu huquqdan amalga foydalanmayetgan bo`lishlari mumkin. Kunday holatlarda ham biz ularni o`rmondan foydalanish huquqiga ega deb hisoblaymiz. O`rmondan foydalanish huquqini tor ma`noda yuridik va jismoniy shaxslarning qonun normalarida belgilangan tartibda o`rmonlarni foydalanish uchun berish orqali vujudga kelgan huquq va majburiyatlari yig`indisi masalida tushunish mumkin. O`rmondan foydalanish huquqi ushbu subyektlarning o`z huquqlari ayni paytda amalga oshirishga xizmat qiladi. O`rmondan foydalanish huquq o`rmon huquqining mustaqil institutlaridan biri hisoblanadi. O`rmon huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning mustaqil turi sifatida o`z doirasi va ichki mazmuniga ega. Bu bizning biz o`rmon boyliklaridan kelashokni o`ylab oqilona foydalanish, o`rmon boyliklarini iqtisoddagi o`rni va rolida ko`rishimiz mumkin. O`rmondan foydalaning huquqi institutini majmualashgan huquq istituti deb hisoblash mumkin. Chunki, bu yerda huquq instituti asosini tashkil etgan huquqiy normalarni bitta qonundan emas, balki bir qancha qonunlarda uchratish mumkin. Chunonchi, o`rmondan foydalanish huquqi institutiga tegishli bo`lgan qoidalari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Yer kodeksi, Fuqarolik kodeksi, Solik huquqi, Jinoyat huquq, ma`muriy huquq, o`simliklar dunesidan foydalanish tug`risidan, xayvonot dunesidan foydalanish tug`risidan qonunlarda uzratish mumkin. O`rmondan foydalanish huquq foydalanish huquqi instituti o`rida mumkin. Ushbu sub`institutlarni o`rmondan foydalanish huquqining subyektlari va obyektlari tartibiga qarab turqumlash mumkin. Masalan, yuridik shaxslarning o`rmondan foydalanish huquqi, fuqarorlarning o`rmondan foydalanish huquqi, o`rmondan foydalanish huquqi obyektiga qarab esa sanoat

maqsadlarida o`rmondan foydalanish, ov qilish maqsadida o`rmonlardan foydalanish, pichan o`rish maqsadida o`rmon yerlaridan foydalanish va xonara. Aytilganlardan o`rmondan foydalanish huquqi o`rmon huquqining, markariy institutlaridan biri ekanligi, bu institut o`rida yer, fuqarolik, solik, ekologiya, moliya va boshqa h sohalari normalarini mujassamlashtirishi, ya`ni majmualashgan aqamiyat kasb etish, bir qator sub`institutlardan iborat ekanligi tag`risida fikr bildirish mumkin. O`rmondan foydalanish huquqining subyektlaribo`lib o`rmon xriyaligi korxonalari, Uzbekiston Respublikasi fuqarolari, muassasa, korxona, tashonlatlar, qo`shma korxonalar, chet el yuridik va jismoniy shaxslari hisoblanadilar. O`rmon fondiga o`rmon bilan qoplangan, qoplamagan va daraxt o`stirishga ham mo`ljallanmagan, lekin o`rmon xo`jaligi uchun zarur bo`lgan yerlar ham kiradi. Bularga o`rmondagi yo`llar, ariq-zovurldar, botqoqliklar, qumliklar kiradi. Xarakatdagi o`rmon qonunchiligiga binoan mamlakatimiz hududidan barcha o`rmonlar yagona davlat o`rmon fondini tashkil etadi. Ana shu o`rmon fondi o`rmondan huquqining obyekti bo`lib xisoblanadi. Kuni ta`kidlash lozimki, barcha daraxt-butazorlar o`rmondan foydalanish huquqi obyekti bo`lmasdan, balki faqat o`rmon fondi tarkibiga kiritilgan, daraxt-butazorlar bbilan qoplangan va daraxt- butazorlar bilan qoplangan bo`lsada, o`rmon ajratilgan yerlar o`rmonlavrdan foydalanish huquqi obyekti hisoblanadi. O`rmon qonunchiligida davlat o`rmon fondiga kirmaydigan, ya`ni o`rmondan foydalanish huquqi obyekti hisoblanmaydigan daraxtzor-butazorlar ham ko`rsatib berilgan. Demak, davlat o`rmon fondiga qishloq ho`jaligiga mo`ljallangan yerlardagi daraxtlar va daraxt guruhlari, temir yo`l, avtomobil yo`llari va kanallar bo`yidagi ihota daraxtzorlari, shaqarlarda va boshqa aholi yashaydigan punktlaridagi shahar bilan band bo`lmagan yerlarda o`suvchi daraxtlar va daraxt guruhlari, shuningdek ko`kalamzor o`simliklar, tomorkalardagi, dacha va bog` uchastkalardagi daraxtlar hamda daraxt guruhlari o`rmon fondi yerlariga kirmaydi.

Davlat o`rmon fondi uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga foydalanishga doimiy egalik qilish, foydalanish va ijara asosida beriladi. Demak, o`rmonlardan foydalanish huquqidoimiy yeki vaqtinchalik xarakter kasb etadi. O`rmon fondi yerlari doimiy egalik qilishga berilgan o`rmon xo`jaligi korxonalari, muassasalari va tashkilotlari o`rmondan doimiy foydalanuvchilardir. O`rmondan vaqtinchalik foydalanish qisqa muddatli, ya`ni uch yilgacha va uzoq muddatli o`n yilgacha bo`lishi mumkin. O`rmondan foydalanish huquqi yuridik va jismoniy shaxslarga davlat o`rmon xo`jaligi organlari tomonidan yeki ular vakolat bergan korxonalar, muassalar va tashkilotlar tomonidan beriladi. O`rmonlardan foydalanish O`zbekiston Respublikasida pullikdir. O`rmondan foydalanganlik uchun to`lov haqi belgilangan tartibda. Davlat budjetiga o`rmon daromadi sifatida kelib tushadi va o`rmon muhofaza, uni qayta ishlash va sifatini oshirish, o`rmon xo`jaliklarni rag`batlantirish, o`rmon tuzish ishlari kabi maqsadlari ishlatiladi. O`rmondan foydalanganlik uchun to`lov haqi yeki ijara haqi har yillik yeki bir martalik yexud ijara haqi shakllarida bo`lishi mumkin. O`rmondan foydalanish xarakteriga bog`lik ravishda qonunchilik O`zbekiston Respublikasi O`rmon to`g`risidagi qonunning 250moddasi, o`rmondan foydalanishning quyidagi asosiyturlarini belgilaydi: 1) Daraxtzorlar va butazorlari kesish o`rmondan foydalanishning asosiy turidir. U daraxt kesish taritibida amalga oshiriladi. Daraxtlarni hisob-kitob bilan kesib olish hajmlaridan ortiqcha darajada yeg`och-taxta tayyerlash man ettiladi. O`rmonlarda daraxtlarni kesish faqat istisno tariqasida daraxtzorlar holatini yaxshilash va o`rmonlarning tabiatni muhofaza qilish qobiliyatini oshirish maqsadida amalga oshiriladi. Daraxtlarni kesishi man etish cheklab qo`yish tartibi. Davlat o`rmon xo`jaligi organlari tomonidan belgilanadi. 2) O`rmondan qo`shimcha foydalanish (pichan o`rish, mol boqish, asalari uyalari va kutilarni joylashtirish, yevvoyi o`simliklar dorivor xom ashesini tayyerlash (yig`ish) va oziq-ovqat maqspadlari uchun yevvoyi o`simliklari tayyerlash (yig`ish) o`rmondan foydalanishning navbatdagi turidir. O`rmondan qushimcha foydalanish yuridik shaxslar tomonidan ham,

jismoniy shaxslar tomonidan ham amalga oshiriladi. Ular hammabop ( masalan, fuqarolarning zamburug`lar, rezavor mevalar va gullarni erkin ravishda terishi) va qasb-koriga) taalluqli (maxsus) bo`lishi mumkin. O`rmonlardan qo`shimcha foydalanish qoidalari o`rmon xo`jaligi boshqaruvchi organlari takdimnomasiga ko`ra davlat xokimiyatining tegishli organlari tomonidan tasdiqlanadi. 3) Davlat o`rmon fondi uchastkalaridan ovchilik xo`jaligi ehtiyejlarini ko`zlab foydalanish huquqi hayvonot dunesi va jonivorlar yashaydigan muhitni muhofaza qilish qoidalarni hisobga olgan holda amalga oshirilish lozim. Bu o`rmondan foydalanishning alohida turi bo`lib, o`ta e`tibor va extiyetkorlik bilan yendoshshishini talab etadi, chunki u tirik tabiat bilan bog`liqdir. Unda mutanooosiblikka zarar yetkazish juda jaddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yuridik shaxslar hamda jismoniy shaxslar yeki ularning uyushmalari ham o`rmonlardan ov qilish maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Ovchilik xo`jaligi ehtiyejlari bo`yicha o`rmon fondidan foydalanishning tartibi va shartlari davlat organlari tomonidan tasdiqlangan maxsus qoidalarda belgilab beriladi. 4) Davlat o`rmon fondi uchastkalaridan ilmiy-tadqiqot maqsadlarda foydalanish ilmiy muassasalarida o`z Ustavlari va Nizomldariga binoan ilmiy-tekshirish ishlarini o`tkazish va tajriba ishlarini olib borish maqsadida berilish mumkin, 5) Davlat o`rmon fondi uchastkalaridan madaniy-ma`rifiy, tarbiyaviy, so`lomlashtirish, rekratsion va estetik maqsadlarda foydalanish, aqolining dam olishini tashkil etish maqsadida asosan shahar atrofidagi ko`kalomzorlar hamda o`rmon bog`larida amalga oshiriladi va alohida hoidalar bilan tartibga solinadi. Quyidagilar o`rmondan foydalanish to`g`risidagi, huquqlarni mustahkalaydigan hujjatlardir: ijara shartnomasi, daraxtkesishga ruxsatberadigan chipta, shuningdek ruxsat beradigan chipta, shunigdek, o`rmon chiptasi. O`rmondan foydalanish uchun ijara shartnomasida o`rmon fondi uchastkasidan foydalanishning asosiy qoidalari va shartlari o`z ifodasingi topishi lozim bo`lib, ular quyidagilardir: 1) o`rmon fondi uchastka chegaralarining tavsifi; 2) o`rmondan foydalanish turlari, hajmi va tartibi; 3) o`rmon fondi uchastkasining necha yilga ijaraga berilganligi; 4) o`rmondan foydalanuvchining o`rmon boyliklarini

muhofaza qilish, himoya qilish va qayta ishlash borasida majburiyatlari, o`rmon xo`jaligi tadbirlarini mablag` bilan ta`minlash shartlari va tartibi; 5) o`rmondan foydalanganlik uchun haq to`lash hajmlari va to`lash muddatlari; 6)foydalaniladigan uchastka tavsifi va foydalanish muddati o`tgandan so`ng uning holati quyiladigan talablar. Ushbu ro`yxat o`rmon qonunchiligiga zid kelmaydigan boshqa shartlar to`ldirilishi mumkin. 2. O`rmondan foydalanish huquqining vujudga kelish asoslari. Urmon fondidan foydalanish tartibi O`zbekiston Respublikasining O`rmon to`g`risidagi qonun bilan tartibga solinadi. Unga ko`ra, o`rmonlarning berish va foydalanishtartibi quyidagicha belgilangan, o`rmonlardan foydalanish (19-modda), o`rmonlardan foydalanish turlari (25-modda), ovchilik maqsadida foydalanish (28- modda), o`rmondan qo`shimcha tarzda foydalanish (27-modda) va boshqalar. O`rmon fondini taksimlash va qayta taqsimlash uning uchastkalarini o`rmondan foydalanuvchi ma`lum shaxslarga berish va ularning ba`zilardan olib quyish tartibida amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslar ham, yuridik shaxslar ham o`rmondan foydalanuvchi bo`lishlari mumkin. Davlat o`rmon xo`jaligi organlarining qarori o`rmonlarni foydalanish uchun berishning asosi bo`lib xizmat qiladi. Ijara tug`risida shartnoma o`rmondan foydalanish huquqini tasdiqlovchi hujjatdir. O`rmonlar qisqa muddatga foydalanish uchun berilganda esa o`rmon kesish chiptasi yoki order beriladi. O`rmonlarni foydalanish uchun berish jarayonida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 1) chegaralarni belgilash va o`rmon xo`jaligi yoki o`rmonchilik uchastkasi o`rmon xo`jaligining ma`muriy-hududiy bo`linmasi) ga qarashli o`rmon fondining hududini tashkilashtirish; 2) o`rmonlarni xaritaga chizish hamda topografiya – geodeziya masalalari bo`yicha zaruriy ishlarni amalga oshirish; 3) o`rmondagi daraxtlarning turlari va ularning yoshini aniqlash, ularning holati va xo`jalikda foydalanish masalalarini anihlash uchun o`rmon fondini inventarizatsiya qilish; 4) o`rmon fondidagi turli xo`jalik va boshqa tadbirlarni

o`tkazilishi lozim bo`lgan uchastkalarni aniqlash; 5) o`rmonlarni guruhlarga bo`lish hamda ba`zi o`rmonlarni bir guruhdan ikkinchi guruhga o`tkazish masalalari bo`yicha takliflar tayyerlash va ularni asoslabberish; 6) asosiy va ishlab chiqarishda foydalanish maqsadida kesiladigan daraxtlarni hisob-kitob qilish; 7) o`rmonlarni barpo etish, o`rmonlarni qayta tiklash, o`rmonlarni yong`indan muhofaza qilish, o`rmonlarni turli zararkunandalar va kasalliklardan himoya qilish, boshqa xildagi o`rmon xo`jaligi ishlarini amalga oshirishyuzasidan o`tkaziladigan tadbirlarning turlari va hajmlarini aniqlash; 8) o`rmonlardan qo`shimcha foydalanish hajmlarini, ikkinchi darajali o`rmon materiallarini tayyorlash hajmlarini, o`rmonlarda ov hilish miqdorini, ulardan sayyohlik, madaniy-sog`lomlashtirish, sport va boshqa tadbirlarni o`tkazish mAqsadlarida foydalanish hajmlarini aniqlash. 3.O`rmonlardan foydalanish huquqi mazmuni. O`rmondan foydalanish huquqining mazmuni o`rmondan foydalanuvchi subyektlarga taalluqli bo`lgan huquq va majburiyatlar yig`indisidan iborat. Avvalo shuni aytish kerakki, o`rmon huquqIy munosabatlar mazmuni uchta elementdan o`rmonni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqidan iborat bo`ladi. Demak, o`rmon huquqIy munosabatlari subyektlarining, jumladan o`rmondan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari mazmuni o`rmonni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf hiqish huquqlari bilan xarakterlanadi, ya`ni o`rmondan foydalanuvchilar yuqoridagi sanalgan huquqlarga ega bo`lishlari mumkin. Harakatdagi o`rmon qonunchiligimizga ko`ra o`rmondan foydalanuvchilar o`rmonni tasarruf hilish huquqiy ega emaslar. Bu huquq faqat o`rmonning egasi bo`lmish davlatda saqlanib qoladi. Demak, o`rmondan foydalanuvchi subyektlarga xo`jalik faoliyati yuritish uchun o`rmon berilganda unga nisbatan mulk huquqi davlatda saqlanib qoladi va huch vaqt ikkinchi tomonga o`tmaydi. Kunday ekan o`rmondan foydalanuvchilar o`rmonning mulk huquqi asosida egasi

hisoblanmaydilar va tasarruf qilish huquqlariga ega bo`lmaydilar. Kundan kelib chiqqan holda va «O`rmon to`g`qrisida »gi qonunning 7-moddasiga asoslangan holda aytish mumkinki, o`rmondan foydalanuvchi subyektlar faqat o`rmonni egallash va undan foydalanish huquqiga egadirlar. O`rmondan foydalanuvchi subyektlarning o`rmon bog`liq bo`lgan munosabatlarida o`rmonga egalik huquqi muhim ahamiyat kasb etadi. Egalik qilish huquqi adabiyotlarda o`rmon uchastkasiga amaliy qukmronlik qilish, deb ta`riflanadi. Bu huquq orqali o`rmondan foydalanish huquqi subyektlari o`zlarini batamom o`rmonning «xo`jayini» sifatida xis etadilar. O`rmonga egalik huquqi tufayli o`rmondan foydalanuvchilar qonunda belgilangan tartibda undan mustaqil tarzda foydalanishlari mumkin bo`ladi. O`rmonga nisbatan egalik huquqi undan foydalanish huquqini ham keltirib chiqaradi. O`rmonni egallamasdan turib undan foydalanib bo`lmaydi. Kuning uchun ularni ko`p jihatdan bir-biri bilan uzviy bog`liq deyish mumkin. O`rmondan foydalanish huquqi mazmuni haqida fikr yuritganda, bu huquqni cheklash, tugatilishi masalalariga to`xtalib o`tish kerak. Foydalanish huquqini cheklash ikki turga bulinadi: to`liq cheklash va qisman cheklash. Huquqni cheklashning asosiy maqsadi o`rmonning qonunda berilgan maqomini ta`minlash va muhofaza rejimini ta`minlash, o`rmondan foydalanish huquqini cheklash natijasida o`zgarib turishi mumkin. Bu o`zgarishlar o`z-o`zidan, boshboshdoklik bilan emas, balki qonunda belgilangan, ko`rsatilgan tartibda ro`y berishi lozim. Ma`lumki, o`rmondan foydalanuvchilarning o`rmondan foydalanishlari har xil zaruriyatga ko`ra o`zgarib turishi mumkin. Chunonchi, ularning o`rmonga egalik qilish va foydalanish huquqi boshqa subyektga o`tishi yoki berilgan o`rmon maydoni qisqartirilishi yoxud umuman davlat va jamoat ehtiyojlari uchun qaytarib olinishi, yoki bo`lmasa o`rmon tashkiloti tugatilishi mumkin. Bunday holatlar o`romndan foydalanish huquqining o`zgarishiga emas, balki ularning o`rmondan foydalanish huquqining bekor bo`lishiga olib keladi.Yoki o`rmondan foydalanuvchi foydalanib kelayotgan o`rmon maydoniga yana

ma`lum miqdorda o`rmon maydonlari qo`shib berilsa, yoki bo`lmasa foydalanilayotgan o`rmon maydoniga nisbatan foydalanish huquqi vujudga kelsa, olib qo`yilgan o`rmon maydoniga nisbatan esa foydalanish huquqi tugaydi, ya`ni bekor bo`ladi. Ma`lumki, davlat ahamiyatiga molik o`rmonlar hamda boshqa idoralar va yuridik shaxslar ixtiyoridagi o`rionlar foydalanish jarayonida uzluksiz yaxshilanib borishi yoki foydalanishga yaroqsoz holatiga ham tushib qolishi mumkin. Bu holat o`rmondan foydalanish maqsadini o`zgartirishga olib kelishi, bir turdagi o`rmon maydonini ikkinchi turga aylantirishga sabab bo`lishi mumkin. Bunda o`rmondan foydalanish bekor qilinmaydi, yoxud o`rmondan foydalanish yangidan vujudga kelamydi, shuningdek o`rmondan foydalanish subyektlari o`zgarmaydi, o`rmon maydonlarining miqdori ham o`zgarishsiz qoladi, faqat o`rmondan foydalanish maqsadi o`zgaradi. Ku bilan birgalikda, o`romndan foydalanish huquqiy holati ham o`zgaradi. Bu esa muhim xo`jalik va huquqiy ahamiyatga ega. Bir turdagi o`rmon maydonining ikkinchi turga aylantirilishi shunday yuridik fakt hisoblanadiki, bu Bilan o`rmondan foydalanish huquqi mazmuniga qonunchilik ma`lum o`zgarishlar belgilaydi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, o`rmondan foydalanishda subyektlarning almashishi, yoki o`rmon maydoni miqdorining ko`payishi yo kamayishi va boshqalar undan foydalanish huquqi mazmunining o`zgarishiga olib kelmaydi. O`rmondan foydalanish huquqi mazmunining o`zgarishi deganda foydalanishda bo`lgan o`rmon maydonlarining bir tonfadan ikkinchi tonfaga o`tishi, ayrim maydonlardan foydalanish rejimining o`zgarishi tushuniladi. O`rmonlardan foydalanish huquqi mazmuni to`g`risida gapirganda shunday huquq subyektlarining huquq va majburiyatlariga alohida to`xtalib o`tish lozim. O`rmondan foydalanuvchilarning konstitutsiyaviy huquq va majburiyatlari barcha huquq va majburiyatlar ichida muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Konstitutsiyasi yuridik va jismoniy shaxslarning o`rmondan foydalanish bo`yicha eng asosiy huquq va majburiyatlarini belgilab beradi. Chunonchi, O`zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga ko`rsatilishicha, yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir; ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Konstitutsiyado` belgilangan boshqa bir tamoyilga binoan mulkdan foydalanuvchi barcha subyektlar ekologik muhitga ziyon yetkazmasliklari, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning qonun Bilan qo`riqlanadigan manfaatlari va huquqlarini buzmasliklari kerak (54-modda) Konstitutsiyaning 100-moddasida tabiatni maxofaza qilish va samarali foydalanish, degan iboraning qisqartirilgan shakli bo`lgan «atrof- muhitni muhofaza qilish» tushunchasi berilgan. Bu yerda atrof-muhitni muhofaza qilish mahalliy hokimiyat organlari vakolatining ajralmas qismi sifatida berilgan. Kunday qilib, O`zbekiston Respublikasi Konstiutsiyasida atrof-muhit muhofazasiga tegishli uch xil ifoda, ya`ni «tabiiy muhitni muhofaza qilish» (50- modda). «Ekologik ziyon» (54-modda) va «atrof-muhitni muhofaza qilish» (100- modda) uchraydi. Konstitutsiyaviy asosiy qoidalardan kelib chiqib tarmoq qonunchiligi ham tabiat boyliklari, xususan o`rmonlardan foydalanish huquqi mazmunini, ya`ni o`rmon munosabatlari subyektlarining huquq va majburiyatlarini belgilab beradi. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida»gi qonunning 12-moddasida ko`rsatilishicha, O`zbekiston Respublikasi aholisi o`z salomatligi uchun qo`lay tabiiy muhitda yashash, o`z salomatligini atrof-muhitning zararli ta`siridan muhofaza qilish huquqiga ega. Fuqarolar tabiiy resurslardan oqilona foydalanishi, tabiat boyliklariga extiyotlik Bilan munosabatda bo`lishi, ekologiya talablariga rioya qilishlari shart. O`rmondan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlarini belgilashda tarmoq huquq sohalari ichida muhim o`rinni yer qonunchiligi egallaydi. O`zbekiston Respublikasi Yer kodeksida o`rmon fondi yerlaridan foydalanishda yerdan foydalanuvchining asosiy huquq va majburiyatlari ko`rsatib berilgan. Yerdan foydalanuvchilarga berilgan umumiy huquq va majburiyatlar bevosita o`rmon fondi yerlaridan foydalanuvchilarga ham taluqli bo`ladi. Chunonchi,

O`zbekiston Respublikasi Yer kodeksida ko`rsatilishicha, yerdan foydalanuvchilar yer uchastkasida mustaqil xo`jalik faoliyatini amalga oshirish, har xil imorat va inshootlar kurish, yerning foydali xususiyatlarini o`zlashtirish, yer ostidagi va ustidagi boyliklardan foydalanish va boshqa qator huquqLarga ega bo`lsalarda, yerdan samarali va oqilona foydalanish, yerni ifloslantirmaslik, suv va shamol eroziyasiga uchratmaslik, yerdan xo`jasizlarcha foydalanmaslik, yerni talon-taroj qilmaslik, yer haqini o`z vaqtida to`lab turish va shunga o`xshash bir qator majburiyatlarga ham egadirlar. O`romndan foydalanish huquqi mazmunini aniqlashda o`rmon qonunchiligi alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirda harakatdagi O`zbekiston Respublikasining «O`rmon to`g`risida»gi qonuniga ko`ra, davlat o`rmon fondi egalari egalik qili shva foydalanishga berilgan davlat o`rmon fondi yerlarida o`rmon xo`jaligini mustaqil olib borish, o`rmon daraxtlarini eki shva o`rmon xo`jaligini yuritish bilan bog`liq bo`lgan boshqa tadbirlarni amalga oshirish, suv xo`jaligi tomonidan belgilangan limitlar miqyosida sug`orish maqsadida suv resurslaridan va davlat o`rmon fondi yerlaridan foydalanish, o`simlik va hayvonot dunyosidan, hamda umumtarqalgan foydali qazilmalardan foydalanish, ishlab chiqilgan mahsulot va daromadiga mulkdorlik qilish huquqlariga egadirirlar. Ku bilan birga qonunda davlat o`rmon fondi egalarining majburiyatlari ham o`rnatilgan. Unga ko`ra, davlat o`rmon fondi egalari o`rmonlarni uzlusiz ko`paytirish, o`simlik va hayvonot dunyosini qo`riqlash, o`rmonlarning sanitar holatini va o`rmon tuprog`ini xosildorligini yaxshilash va muhofaza qilish, o`rmondan foydalanishni to`g`ri tashkil qilish, o`rmon hisob- kitobini yuritish, o`rmonning o`simlik va hayvonot resurslaridan, shuningdek uning foydali tabiiy xususiyatlaridan ilmiy asoslangan o`lchovlar asosida samarali va oqilona foydalanish kabilarga majburdilar. Bundan tashqarii, o`rmon resurslaridan foydalanuvchilar o`rmondan foydalanish ishlarini ruxsatnoma xo`jjatlarida ko`rsatilgan muddatda, foydalanish turi va obyektlar miqyosida amalga oshirish, belgilangan tartibda yo`llar o`tkazish, mahsulot saqlash uchun maydonchalarni jihozlash, ishlab

chiqarish va xo`jalik kurilmalarini tiklash, mahsulotni qayta ishlash uchun moslamalar o`rnatish, transport to`xtash joylarini ti`mirlash, yaylovlar, pichanzorlar va boshqa o`rmon yerlaridan oqilona foydalanish, yong`in xavfsizligiga rioya qilish, ish joylarida yong`inga qarshi tadbirlarni qurish, o`z vaqtida haqini to`lash hamda o`rmon fondi yerlarining ijarasi haqidagi shartnoma shartlarini bajarish, zarar yetkazilgan o`rmon fondi yerlarini maqsadli foydalanish uchun yaroqli holatga keltirishga ham majburdirlar. O`zbekiston Respublikasining «O`rmon to`g`risida»gi qonunida o`romnlardan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari subyektlarining xarakterli xususiyatlariga qarab turlarga ajratib belgilangan. Chunonchi, «O`rmon to`g`risida»gi qonunning 21-moddasida o`rmondan doimiy foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari sanab ko`rsatilgan. Unga ko`ra o`rmondan doimiy foydalanuvchilar quyidagi huquqlarga ega: davlat o`rmon fondining o`zlariga berib qo`yilgan uchastkalarida o`rmon xo`jaligini mustaqil yuritish; o`rmon fondi yerlaridan suv resurslaridan, keng tarqalgan foydali qazilmalardan o`rmon xo`jaligi ehtiyojlari uchun belgilangan tartibda foydalanish; belgilangan tartibda yo`l ochib, o`rmon mahsulotlarini joylashtirish uchun maydonchalar jihozlash, ishlab chiqarish va uy-joy binolari hamda inshootlari qurish; tayyorlangan mahsulotga va uni sotishdan olingan daromadga mulkdor bo`lish. Ku bilan birga o`rmondan doimiy foydalanuvchilarga majburiyatlar ham yuklatilgan. Bular: o`rmonlarni muhofaza qilish, qo`riqlash, ulardan oqilona foydalanish va ularni takroriy ko`paytirishni ta`minlash, o`rmonlarning davlat hisobini olib borish; o`rmonlarning holatiga va ularni takroriy ko`paytirishga, tuproq va hayvonot dunyosiga, shuningdek suv obyektlarining va boshqa tabiiy obyektlarning holatiga salbiy ta`sir ko`rsatishga yo`l quymadigan usullar Bilan ish olib borish; o`rmonlardan foydalanishlik uchun o`z vaqtida haq to`lash; alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar rejimini ta`minlash; o`rmondan foydalanuvchi boshqa shaxslarning huquqlarini buzmaslikdan iborat. O`zbekiston Respublikasi «O`rmon to`g`risida»gi qonuni o`rmondan vaqtinchalik foydalanuvchi subyektlarning ham huquq va majburiyatlarini

belgilab beradi. Ku qonunning 22-moddasiga ko`ra, o`rmondan vaqtinchalik foydalanuvchilar quyidagi huquqlarga ega bo`ladilar: o`rmondan foydalanish; belgilangan tartibda yo`l ochish; o`rmon muhsulotlarini joylashtirish uchun maydonchalar jihoxlash, ishlab chiqarish binolari va inshootlari qurish. O`rmondan vaqtinchalik foydalanuvchilar quyidagi majburiyatlarga ega; o`zlariga berib qo`yilgan yaylovlar, pichanzorlar va boshqa o`rmonzorlardan oqilona foydalanish; o`rmonlarning holatiga va ularni takroriy ko`paytirishga, tuproq va hayvonot dunyosiga, shuningdek suv obyektlarining va boshqa tabiiy obyektlarning holatiga salbiy ta`sir ko`rsatishga yo`l qo`ymaydigan usullar bilan ish olib borish; o`rmondan foydalanganlik uchun, o`z vaqtida haq to`lash; o`rmondan foydalanuvchi boshqa shaxslarning huquqlirini buzmaslik va boshqalar. O`rmondan foydalanuvchi subyektlarning o`z huquq va majburiyatlari maxzmunini yaxshi anglab yetishlari hamda unga rioya qilishlari o`rmonlardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza etish, o`rmon qonunchiligi talablarini bajarishga, ushbu talablarni buzmaslikka xizmat qiladi. 4. O`rmondan foydalanish huquqini bekor bo`lish asoslari. O`rmondan foydalanish huquqi tug`risida gapirganda bu huquqini bekor qilish yeki to`xtatib quyish masalasiga ham alohida to`xtalib o`tish kerak. Zotan, o`rmondan foydalanish huqquqi mazmunini eleiyentlari ichida shunday huquqining tugatilishi mustaqil element hisoblanadi. O`rmondan foydalanish huquqini to`xtatishning umumiy achsoslari «O`rmon tug`risida» gi qonunda belgalangan (24-modda). Bu umumiy asoslar barcha subyektlarning ham o`rmondan foydalanish huquqini to`xtatish uchun taalluqli hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi «O`rmon to`g`risida»gi qonunining 24-modasiga binoan o`rmondan foydalanish huquqi qo`yidagi hollarda tugatiladi: o`rmondan foydalanish huquqidan ixtiyeriy voz kechilgan; o`rmondan foydalanish muddati tugaganda; foydalanishda davlat o`rmon fondi uchastkasi o`rmon fondi uchastkasi bo`lgan yuridik shaxs tugatilganda; o`rmonlardan va o`rmon fondi yerlaridan

belgilangan maqsadda foydalanilmaganda; o`rmondan foydalanish o`rmonlar va boshqa tabiiy obyektlarning holatiga hamda ularni takroriy ko`laytirrishga salbiy ta`sir ko`rsatadigan usullar bilan amalga oshiriliganda; o`rmonlarda yeng`in xavfsizligi qoidalari buzilganda; ulardan foydalanganlik uchun haq belgilangan muddatlarda to`lanmaganda; o`rmon fondi yerlari davlat va jamoat ehtiyejlari uchunolib quyilganda. Yuridik shaxslarning o`rmondan foydalanish huquqi daraxt kesish yeki o`rmon chiptasini bergan korxonalar tomonidan bundday hujjatlarni bekor qilish yo`li bilan to`xtatiladi. Fuqarolarning o`rmondan foydalanish huquqini to`xtatish uchun, o`rmondan foydalanishdan ixtiyeriy voz kechilganda, yeng`in qoidalariga rioya qilmaganlik, o`rmondan foydalanish muddati tamom bo`lganda; o`rmondan daraxt kesish yeki o`rmon chiptasida ko`zda tutilgan maqsadlar yeki talablarga muvofiq, foydalanilmagan holatlar asos bo`ladi. Kuningdek, fuqarolarning o`rmondan foydalanish huquqi o`rmon maydonlari davlat va jamoat ehtiyejlari uchun olib qo`yilgan ham to`xtalishi mumkin. Ku bilan birga o`rmondan foydalanish huquqining tugashiga o`rmon uchastkasini o`zboshimchalik bilan boshqalarga berib qo`yish, shuningdek o`rmonlarning davlat mulkchiligini oshkora va yashirish tarzda buzuvchi bitimlar tuzganda yeki o`rmon qonunchiligini boshqa tarzda buzgan holatlar ham asos bo`ladi.

O'xshashlar

Tadbirkorlarning tabiat obektlaridan foydalanish huquqi

Qishloq xo'jaligida suvdan foydalanish huquqi

Qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi

O`rmon huquqi tushunchasi va tizimi

O`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi