logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. O`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi

O`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB
Ko'chirib olish
O`RTA ASRLARDA HINDISTON DAVLATI VA HUQUQI Reja: 1. O`rta asrlarda Hindiston davlatining rivojlanish xususiyatlari va davrlarga bo`lish masalalari. 2. Hindiston ijtimoiy tuzumining xususiyatlari. 3. Hindistonda hokimiyat va davlat boshqaruvining tashkil etilishi. 4. O`rta asrlarda Hindiston huquqining asosiy belgilari. 1. O`rta asrlarda Hindiston davlatining rivojlanish xususiyatlari va davrlarga bo`lish masalalari O`rta asrlarda Hindiston jamiyatining sekin va notekis rivojlanishi ushbu davlatni davrlarga bo`lishni ancha murakkablashtiradi. Qadimgi Hindiston davridayoq feodal munosabatlarni eslatuvchi ba`zi institutlarni uchratish mumkin edi. Masalan, Hindistonda yirik xususiy yer egaligi, qa-ram dehqonlarning ekspluatatsiya qilinishi va hokazolar qadimgi davrda-yoq mavjud bo`lgan. Qulchilik esa nafaqat o`rta asrlarda, balki undan keyin ham yo`qolmagan. V-VII asrlar Hindiston tarixida shartli ravishda o`rta asrlarning bosh-lanish davri hisoblanadi. Lekin bu vaqtda mamlakatning ijtimoiy-siyosiy tuzumida tubdan o`zgarishlar yuz bermagan edi. Masalan, qadimgi davrda-gi Mauriylar imperiyasiga o`xshagan yirik davlatlar tashkil topmagan edi. O`rta asrlarda Hindiston siyosiy jihatdan tarqoq bo`lgan. U IV asrning boshlarida bir necha o`nlab mayda va yirikroq davlatlardan iborat bo`lib, bu davlatlar tepasida kichik-kichik podsholar - rojalar turardi. Ular o`rtasida tinimsiz o`zaro urushlar bo`lib turardi. 320 yilda shi-moliy Hindistonning rojalaridan biri Chandragupta I (320-340 yillar) teva-rak-atrofdagi podsholarni o`ziga bo`ysundirib, Gang daryosi havzasida xiyla katta bir davlat tuzdi, bu davlat Gupta davlati deb atalib, VI asrning boshigacha yashadi. U V asrdayoq tushkunlikka uchraydi, buning asosiy sababi mehnatkash omma ahvolining og`irligi edi. Gupta podsholigiga uzil-kesil zarba bergan narsa ko`chmanchi eftalitlar, ya`ni oq gunnlarning bostirib kirishi bo`ldi, ular V asrning oxiri - VI asrning boshlarida shimoliy chegarani yorib o`tib, Shimoliy Hindistonning ko`pgina shahar va qishloq- larini nihoyatda vayron va xarob qilib tashladi. 530 yilda oq gunnlar pod-sho Guptaning vassali roja Yasodxarma tomonidan tor-mor qilindi. Gunn-larni yenggandan keyin, Yasodxarma Gupta sulolasiga itoat qilishdan bosh tortib, o`zi maxaroja unvonini oldi. Lekin unga Gupta davlati hududining bir qismigina bo`ysundi. VII asrning boshlarida Xarsha (606-647 yillar) davlati burmuncha vaqtgacha yuksalib bordi. Xarsha Kanauja knyazligining rojasi edi, so`ng-ra u butun Shimoliy Hindistonni o`ziga bo`ysundirdi. Xarsha davlati Gang daryosi vodiysi bo`ylab Sharqiy Panjobdan to Bengaliya qo`ltig`igacha bo`lgan hududni o`z ichiga oldi. Markaziy Hindistonning knyazlari ham Xarshaga vassal qaramlikda edi. Hammasi bo`lib 40 tacha knyaz unga qa-ram edi. Xarsha imperiyasi uzoq umr ko`rmadi. Uning hokimiyati feodal-lashuv jarayonining kuchayishi, o`z vassallari - rojalar qudratining tobora ortib borishi natijasida zaiflashdi; bu rojalar pirovardida butunlay mustaqil bo`lib, markazga itoat etmay qo`ydi. Xarsha vafotidan keyin uning davlati parchalanib ketdi. Uzoq vaqtgacha Hindiston chet el bosqinchilariga qarshilik ko`rsata olmaydigan tarqoq bir mamlakat bo`lib keldi. Shiddatli va shafqatsiz o`zaro urushlar mamlakatni og`ir ahvolga so-lib qo`ydi hamda musulmon istilochilarini Hindistonning shimoliy qismini bosib olishini yengillashtirdi. Natijada Hindistonning shimoliga juda ko`p musulmonlar - xurosonliklar, turk va afg`onlar borib o`rnashdi. Shimoliy-Sharqiy Hindiston (hozirgi 2 Pokiston) aholisining bir qismi islom dinini qabul qilib, bora-bora istilochilar bilan aralashib ketdi. XII asr oxirlarida Hindistonga Fazna istilochilari hal qiluvchi hujum qildi. 1175 yilda Fazna hokimi Muhammad Guriy Panjobga bostirib kirib, uni egallagach, sharqqa qarab siljishni davom ettirdi. 90-yillarda u Jamna bilan Gang daryolari o`rtasidagi butun yerlarni, so`ngra esa Bengaliyani bosib oldi, Guriy vafotidan (1206 yildan) keyin uning noibi Qutbiddin Oy-bek Faznadan ajralib chiqib, Hindistonning shimolida (hozirgi Hindiston Respublikasining poytaxti Dehlini markaz qilib) mustaqil davlat tuzdi. Yangi davlat poytaxt shaharning nomi bilan Dehli sultonligi deb yuritila-digan bo`ldi. 1206 yilda Fazna sultonlaridan mustaqil bo`lib olgan Dehli sultonligi XIII va XIV asr davomida ancha katta davlat sifatida yashadi. Dehli sultonligi ayniqsa XIII asr oxiri va XIV asr boshlarida ken-gaydi, bu vaqtda uning tarkibiga Shimoliy Hindistondan tashqari Markaziy Hindiston viloyatlari va Dekan yassi tog`ligidagi ko`pchilik davlatlar ki-rardi. Dekan 1306-1310 yillarda sulton Oloviddin Xiljiy tomonidan bosib olindi. Navbatdagi sultonlardan biri - Muhammad Tug`laq (1325-1351 yil-lar) deyarli butun Hindistonni bo`ysundirib, hatto Eron bilan Xitoyni zabt etishni orzu qilgan edi. Ammo sultonlikning kengayishi mustahkam xarak-terga ega emas edi. XIV asr o`rtalarida Dehli ajralib chiqdi, ko`p o`tmay Dehlidan shimoldagi ko`pgina viloyatlar, shu jumladan, Bengaliya ajralib ketdi. Dehli sultonligi tarkibiga kirgan ko`pchilik viloyatlar XIV asrning ikkinchi yarmida mustaqil davlatga aylanib oldi. Sulton Dehlining o`zida uncha mustahkam hokimiyatga ega emasdi, chunki u yerda feodallarning turli guruhlari o`rtasida hokimiyat uchun uzluksiz kurash borardi. XIV asrda Hindiston tamomila tarqoq feodal davlat edi. Juda ko`p musulmon va hind feodal davlatlari bir-birlari bilan uzluksiz kurash olib borardilar. Shafqatsiz feodal ekspluatatsiyasi va to`xtovsiz ichki feodal urushlari. 70-yillarda Dehli sultoni o`z qo`lida qolgan ozgina yerlarni ham himoya qilishga qodir emasdi. Markaziy hokimiyatning zaifligi Hindiston-ni yangi chet el hujumlariga qarshilik ko`rsata olmaydigan qilib qo`ydi. XIV asrning oxirida Dehli sultonligi Amir Temur qo`shinlari tomonidan qaqshatqich zarbaga uchradi. Ammo Temur Hindistonni birlashtirish va hatto uni O`rta Osiyodagi o`z yerlari bilan biror darajada mustahkam bog`-lash maqsadini qo`ymagan edi. Boshqa yurishlar bilan band bo`lgan Te-mur Hindistonni o`z holicha tashlab qo`ya qoldi. Temur vafotidan keyin Hindiston o`zining mustaqil davlatini tuzishi mumkindek tuyuldi, biroq bu yerdagi iqtisodiy inqiroz bunga halaqit bergan edi. To`g`ri, XIV-XV asr-larda Hindistonning janubida ancha yirik davlatlar - Baxmani va Vijayana-gar mavjud edi. Lekin ular ham uzoq yashamadi va tez orada bir necha mayda knyazliklarga ajralib ketdi. XVI asrda Hindistonda yevropaliklar paydo bo`ldi. Portugallar yevropaliklar ichida Hindistonni mustamlakachi-lik ekspluatatsiyasiga birinchi bo`lib duchor qildilar. Keyinchalik, XVI asr oxiri XVII asr boshlarida ularga gollandlar va inglizlar kelib qo`shildilar. XV asr mobaynida Dehli sultonligi buyuk davlat bo`lmay qolgan edi. Dehli shahri va uning atrofidagi yerlar hukmroni Dehlining buyuk sultoni degan dabdabali unvonga ega bo`lsa ham, Shimoliy Hindistondagi oddiy davlat - knyazliklardan biri edi. Eng yirik davlat - qo`shni Bengaliya knyazligi edi, biroq u ham loaqal Shimoliy Hindiston uchun gegemonik rolini o`z zimmasiga ololmas edi. 3 1526 yilda Temurning evarasi - amir Bobur afg`on tog` yo`llari orqa-li Hindistonga kirib bordi. U Dehlini bosib olib, o`zini Hindiston imperato-ri (to`g`rirog`i - shoh) deb e`lon qildi. Bobur bu yerda Hindiston va Afg`o-niston yerlaridan iborat katta bir davlatga asos soldi. Bu davlat ko`pgina tarixiy, shuningdek, huquqiy-tarixiy adabiyotlarda Buyuk mo`g`ullar im-periyasi 1 43 deb noto`g`ri yuritiladi. Chunki uning asoschisi Bobur o`zbek shoiri va yozuvchisi, sarkarda va davlat arbobi bo`lib, uni mo`g`ullar avlo-diga hech qanday aloqasi yo`q. Shuning uchun Bobur asos solgan ushbu sulolani Boburiylar saltanati deb atash haqiqatga yaqindir. Bundan tash-qari, Boburning avlodlari o`zlarini «mo`g`ullar» deb emas, «Boburiy mirzolar» deb atashgan 1 44 . Bobur va uning vorislari davrida Hindiston har tomonlama ravnaq topdi. Lekin Boburiylarning so`nggi vakili Avrangzeb vafotidan so`ng bu saltanat ayrim parchalarga bo`linib ketdi va tez orada Yevropa mustamla-kachilari tomonidan asoratga solindi. Shu tariqa, Hindistonning o`rta asr-lardagi rivojlanishi ham nihoyasiga yetdi. Umuman, o`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi tarixini quyidagi davrlarga bo`lib o`rganish mumkin: 1) Hind feodal davlatining tashkil topishi davri (IV-X asrlar); 2) Dehli sultonligi va Boburiylar saltanati davri (X-XVI asrlar); 3) Hind feodal davlatining inqirozi va Angliya hukmronli-gining o`rnatilishi davri. Garchand, Hindistonning o`rta asrlarda davrlarga bo`linishi masalasida yagona fikr bo`lmasa-da, uni yana quyidagicha davr-larga bo`lish ham mumkin: 1) ilk o`rta asrlar (VI-X asrlar); 2) rivojlangan o`rta asrlar (X-XVI asrlar); 3) kechki o`rta asrlar (XVI asrdan keyingi davr). 2. Hindiston ijtimoiy tuzumining xususiyatlari Ilk o`rta asrlardan boshlab dehqonlar jamoalarini asoratga solish, ularni soliqqa tortish jarayoni kuchaygan, xususiy yer egaligining o`sishi bilan feodal ekspluatatsiyaning turli shakllari vujudga kelgan. Gupta davrida Hindistonning ijtimoiy tuzumi asosan hali quldorlik xarakterini saqlab qolgan edi. Qullar turli irrigatsiya va qurilish ishlarida, qishloq xo`jaligida hamda ko`pdan-ko`pi xizmatkor va malay sifatida uy-ro`zg`or ishlarida keng foydalanilardi. Qullar bozori keng yo`lga qo`yil-gunicha davom etmoqda edi. Qullar Osiyodangina emas, hattoki Afrikadan ham keltirilardi. Hind jamiyatida quldorlikka xos alomatlarning mavjudligi aholining kastalarga (tabaqalarga) bo`linishida ham namoyon bo`lgan edi, bu bo`li-nish Gupta davrida ham saqlanib, yanada rivojlanmoqda edi. Qadimiy kas-talarning to`rtta asosiy turi - braxmanlar (kohinlar), kshatriylar (jangchi-lar), vayshiylar (dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar) va shudralar (sobiq qullarning va har toifadagi qaram kishilarning eng past tabaqasi bo`lib, bular «kishi hazar qiladigan» ishlarni bajaruvchi kishilar edi) - hali juda qadim zamonlarda tarkib topgan hind jamiyati ijtimoiy tuzilishining turli 1 43 Qarang: История государства и права зарубежных стран.Часть 1. Учебник для вузов/ Под ред. проф. Крашенинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издательство НОРМА, 1996. – 409-b.; История государства и права зарубежных стран. T.1,-M., 1963. – 572-, 579-, 581-betlar. 1 44 Muqimov Z. Chet mamlakatlar davlat va huquqi tarixi. (Qadimgi va o`rta asrlar davlati va huquqi tarixi). – Samarqand, 1992. 154-b.;Азимжонова С. Государства Бабура в Кабуле и в Индии.-М.: Наука, 1979. 4 bosqichlarini ifoda etardi. O`rta asrlarning boshlarida hind kastalari ancha evolyutsionlashdi. Braxmanlar va kshatriylar kohin va harbiy tabaqalarga aylanib ketdilar, davlat hokimiyati ularning qo`lida edi, shu bilan birga ular juda ko`p qullari bo`lgan eng yirik yer egalari edilar. Ikkinchi bir o`rtacha va past darajadagi kastalar vaqt o`tishi bilan maydalashib bordi. Gupta davrida kastalarning miqdori bir necha o`n turdan oshdi. Jamiyat-ning shudraga oid eng tuban kastasi «hazarli kishilar» deb atalar edi, chun-ki ular oliy kasta vakillariga yaqinlashsa, bu oliy zotlarni go`yo harom qiladi deb hisoblanardi. Eng past kastalarning haq-huquqsizligi, xo`rlanishi quldorlik tuzumi mafkurasining eng yorqin ifodasi edi, quldorlik tuzumi davrida kishilar, bir tomondan, to`la huquqli, erkin quldor-hukmdorlarga, ikkinchi tomondan, butunlay haq-huquqsiz, xo`rlangan, zadalangan qullarga yoki shularga o`xshab ketadigan kishilarga bo`lingan edi. Ammo Hindistondagi quldorlik tuzumining yana bir xarakterli xusu-siyati shu ediki, rivojlangan quldorchilik va ekspluatatsiyaning quldorlik tizimi bilan bir qatorda g`oyat katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lgan ja-moa dehqonchiligi ham doim mavjud bo`lib, yashab kelmoqda edi. Qish-loq jamoasi quldorlik tuzumi davrida ham, keyinchalik borib feodalizm davrida ham hind jamiyatining quyi ijtimoiy-iqtisodiy yacheykasi bo`lib xizmat qildi, bu jamiyat shu yacheyka ustiga qurilgan edi. Har bir qishloq-ning ma`lum miqdorda ekinzor yeri va yaylovi bor edi. Har bir qishloqning tepasida oqsoqol va yana bir necha mansabdor kishi turardi. Qishloq ja-moasi bir necha o`n yoki bir necha yuz oiladan iborat bo`lib, hunarmand- chilikning qishloq xo`jaligi bilan qo`shilishiga asoslangan boshlang`ich ishlab chiqarish yacheykasini tashkil qilardi. Gupta podsholarining iqtiso-diy qudrati birinchi navbatda behisob dehqon jamoalarini ekspluatatsiya qilishga asoslangan edi. Biroq, Gupta davri quldorlik tizimining tushkunlikka yuz tuta boshla-ganligi bilan tavsiflanadi. Quldorlik tuzumi zamirida feodal tuzumi ele-mentlari tashkil topayotgan edi. G`arbiy Yevropa va Arab xalifaligi mam-lakatlarida ko`rganimizdek, feodal jamiyatining negizi bo`lgan juda ko`p sonli jamoa dehqonchiligining mavjudligi hind jamiyatiga quldorlik tuzu-midan feodal tuzumiga o`tishni yengillashtirdi. Gupta davrida quldorchilik tugatilib, feodalizm tug`ila boshlaganligini bir qancha faktlardan ko`rishi-miz mumkin. Qullar tez-tez erkinlikka qo`yib yuboriladigan va muayyan xizmatlarni o`tash sharti bilan ularga uncha katta bo`lmagan yer uchastka-lari ajratib beriladigan bo`ldi. Podsho xo`jaligidagi yerlarning hammasida qullar ishlamas edi, bu yerlarning talay qismi hosilning bir qismini podsho xo`jaligiga topshirish sharti bilan ijaraga berilardi. Mayda ijarachilikka o`tilishiga sabab, manbalarning ko`rsatishicha, qullarning yetishmasligi edi. Shu bilan bir vaqtda qishloq jamoasining o`z ichida muhim jarayonlar yuz bermoqda edi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o`sishi va ishlab chiqarish qurollari-ning takomillashishi natijasida kichikroq oilaning kuchi bilan ham xo`jalik yuritish mumkin bo`lib qoldi. Katta oilalar mayda-mayda oilalarga bo`li-nib ketdi; katta oilaga qarashli chek yerlar ham parchalanib ketdi; bunda to`ng`ich o`g`ilga ukalariga qaraganda ko`proq yer ajratib berilar edi. Od-diy jamoachilarning bir qismi xonavayron bo`lib, jamoaning ancha boyroq a`zolariga qaram bo`lib qolardi. Jamoa 5 ichida ekspluatatorlar qatlami bunyodga kelar edi, bularning juda ko`p mol- hayvonlari va mehnat qurol-lari bo`lib, xonavayron bo`lgan jamoachilarni ekspluatatsiya qilar edilar. Bularning hammasi oqibat-natijada feodal qaramligi munosabatlarining o`rnatilishiga olib keldi. XIII-XVI asrlarda Hindistonda feodal tuzumi o`ziga xos tarzda rivoj-landi. Bir tomondan, Hindistonda musulmon yer egaligi tizimi qaror topib, shu tufayli butun yerlar davlat boshlig`i - sultonning mulki hisoblanardi. Kelgindi musulmon feodallari sultonning harbiy xizmatchisi bo`lib, undan iqta - vaqtincha va umrbod foydalanish uchun yer olardilar. Ular aholidan (dehqonlardan) renta undirib olish huquqiga ega edilar. Ikkinchi tomon-dan, mamlakatda mahalliy feodallar - knyazlar (rojalar) saqlanib qolgandi. Ular o`z viloyatlarini amalda mustaqil ravishda boshqarib, sultonga muay-yan miqdorda boj to`lardilar. O`rta va mayda hind feodallari - rojaputlar va boshqalar - qisman meros bo`lib qolgan feodal mulkchiligi huquqi asosida, qisman harbiy xizmatni o`tab turgan paytida vaqtincha beriladigan in`om tariqasidagi yerga egalik qilardilar. Vaqt o`tishi bilan kelgindi iqtadorlar ham yerning merosxo`r egalariga aylanib bordilar, ammo bu jarayon XIV asrning oxirigacha ham tugallanmadi. Yerlarning katta qismi har ikkala din - mahalliy hind dini (eski ibodatxona yer egaligi) hamda yangi, musulmon dinidagi (vaqf yerlari) ruhoniylarning qo`lida edi. Bu davrda Hindiston feodal tuzumining yana bir xususiyati - jamoachi dehqon xo`jaliklarining ilgarigidek ustun bo`lib qolganligidir. Mahalliy hind va kelgindi turk- musulmon feodallarining o`zlari odatda xo`jalik bilan shug`ullanmas, balki qaram dehqonlardan oziq-ovqat rentasi, qisman pul rentasini undirib olardilar. Barshchina ishlari mavjud bo`lgan joylarda asosan qullar va past tabaqa dehqonlar mehnatidan foydalanilardi. XIII-XIV asrlarda Hindiston feodal tuzumining xarakterli xususiyati - shahar hayotining ancha intensiv rivojlanishidir. Qadimgi tarix davrida-yoq mavjud bo`lgan shaharlar qatoriga sultonlar va ularning nabiralari - feodallarning rezidentsiyasi sifatida vujudga kelgan ko`pgina yangi shaharlar qo`shildi. Dehli shahrining o`zi ana shunday feodal-poytaxt shahri uchun misol bo`la oladi. Bu yerda juda ko`plab saroy ahli va xizmatchilari, askarlar, amaldorlar va shu singarilardan tashqari, ko`pgina hunarmandlar va savdogarlar yashab, ular sulton saroyi hamda poytaxtdagi boshqa feodallarning iqtisodiy ehtiyojlarini qondirdilar. Agrar munosabatlar ilgari Dehli sultonligida qanday rivojlangan bo`lsa, Boburiylar davrida ham xuddi shunday yo`nalishda rivojlanaverdi, ammo ularning Hindistonning yangi yerlarini bosib olishi natijasida yerga davlatning feodal usulida egalik qilishi yanada kuchaydi. Imperator hamma yerlarning oliy egasi deb hisoblanardi. Aslida u yerlarning bir qis-migagina egalik qilardi. Imperatorga tegishli yerlar mamlakatdagi ekin ekiladigan hamma yerlarning taxminan sakkizdan bir qismiga teng edi. Ana shu yerlardan olinadigan daromad shoh saroyi va shoh qo`shin-lari harajatlari uchun asosiy manba bo`lib xizmat qilardi. Qolgan yerlarni imperator asosan feodal zodagonlariga, ko`proq musulmonlarga jagirlar sifatida bo`lib berar edi. Jagirning ma`nosi harbiy xizmat o`talayotgan muddatda beriladigan va meros bo`lib qoladigan yer demakdir. Jagir egasi - jagirdor rasman o`ziga qarashli yerlarda 6 yashovchi aholidan feodal ren-tasi yig`ish huquqinigina olardi. Amalda esa jagirdor mehnatkash aholi ustidan hukmdlorlik qilar, aholiga o`zi xohlaganicha turli soliqlar solar va oddiy xalqni har xil ishlarni bajarishga majbur qilar edilar. Jagirlarning hajmi har xil bo`lardi; ularning ko`pchilik qismi juda katta bo`lib, ularda bir yo`la o`n minglarcha dehqonlar ishlardilar. Feodal yer egaligining asosiy shakli bo`lgan jagir bilan bir qatorda mamlakatdagi yerga egalik qilishning ilgari tarkib topgan va yangidan ri- vojlanayotgan boshqa shakllari ham bor edi. Jumladan, Boburiylar davlati-da hind feodallari bosib oluvchilarga bo`ysunish va ularga muntazam boj to`lash sharti bilan yerga egalik qilishni saqlab qolgan edilar. Mahalliy beklar va qabilalarning rahbarlari - zamindorlar kelgindi zabtchilar uchun aholidan soliq to`plash huquqini olgan edilar. Zamindorlar vazifasi meros bo`lib o`tadi deb e`lon qilinganligi sababli, zamindorlar vaqt o`tishi bilan soliq yig`iladigan ana shu yerlarni ham o`z yer mulklarining bir turi deb hisoblay boshladilar. Yer mulki asosan, musulmonlar qo`liga o`tgan bo`-lsa, savdo, sudxo`rlik operatsiyalari va ayniqsa hunarmandchilik mahalliy hind aholisi qo`lida qoldi. Musulmon savdogarlari qadimdan beri O`rta Osiyo va Yaqin Sharq bilan savdo aloqalari qilib kelayotganliklari sababli quruqlikda va qisman dengiz orqali tashqi savdodagina hindlardan ustun turardilar. Aholining asosiy qismini dehqonlar ommasi tashkil qilib, feodal zulmning butun og`irligi shular zimmasiga tushardi. Qisman natura tarzi-da, qisman pul rentasi tarzida soliq to`laydigan jamoachi dehqonlarning ahvoli asosan ilgarigi asrlardagidek qolavergan bo`lsa ham, Boburiylar davrida har holda Hindistonda muhim iqtisodiy o`zgarishlar ro`y berib, bu o`zgarishlar eski jamoa tizimining buzila boshlanganligidan dalolat berar-di. Buning asosiy sababi mamlakatda tovar-pul munosabatlarining rivojla-nishi bo`ldi. Ayni vaqda Hindistonda shaharlar rivojlandi, sanoat ishlab chiqarishi o`sdi; rivojlanayotgan shaharlar qishloq xo`jalik mahsulotlariga tobora ko`proq ehtiyoj sezdilar. Bularning hammasi mayda qishloqlarning biqiqligini ko`p jihatdan yo`qotgan edi. Dehqon jamoalari tobora ko`proq bozor munosabatlariga jalb qilindilar. Shuning natijasida jamoalar ichida dehqonlarning turli guruhlari o`rtasida tengsizlik kelib chiqdi. Jamoa zodagonlari (oqsoqol, mirza, ma-halliy do`konchi va boshqalar) jamoaning chek yerlariga ega bo`lgan a`zo-lari bilan birgalikda dehqon kambag`allariga qarama-qarshi turardilar. Kambag`allarining katta qismi «moxov» kastalari deb ataladigan past taba-qa vakillaridan iborat edi. Bu kambag`allar batraklar sifatida ekspluatat-siya qilinardilar. Kambag`al dehqonlar, shuningdek, ip yigirish va gazlama to`qish bilan shug`ullanardilar. Patriarxal-jamoa tartiblarining yemirilishi, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va feodal ekspluatatsiyasining o`sishi sharoitida hind qishlog`ining qashshoqlashuvi keyinchalik ko`plab keng xalq harakatlarini keltirib chiqardiki, bu harakatlar oqibat natijada Boburiylar davlatini inqirozga olib keldi. 3. Hindistonda hokimiyat va davlat boshqaruvining tashkil etilishi Milodning IV asrlari boshlariga qadar Hindiston bir necha mustaqil davlatlardan iborat bo`lib, har bir davlat boshida 7Markaziy boshqaruv mamlakatini to`la egallagan podsholar – Maxarajalar turgan. IV asrning boshlarida shimoliy Hindiston, Gang va Hind daryolari havzasini birlashtirgan juda katta imperiya - Guptalar dav-lati vujudga keladi. Bu boshida hindlar turgan oxirgi saltanat bo`lib, VI asrlargacha hukm suradi. Hindiston VI-XII asrlarda bir-biri bilan iqtisodiy aloqada bo`lgan ko`p sonli davlatlar - knyazliklarning yig`indisidan iborat bo`lib, dastlabki davrlarda ushbu davlatlarda urug`doshchilik munosabat-larining ko`pgina qoldiqlari saqlanib qolgan edi. Bu davlatlar tepasida kichik-kichik podsholar-rojalar turar edi, ular hukmron tabaqalarga – brax-manlar tabaqasiga (kohinlarga) va kshatriylar tabaqasiga (harbiy zodagon-larga) suyanar edi. Vaqti-vaqti bilan bu davlatlar urushlar natijasida hukmdorlar tomonidan ancha yirikroq davlatlarga birlashtirilib turardi. VII asrda rivojlangan Xarsha, Chalukilar davlatlari, VIII asrdagi Gudjara- Pratixarlar davlatlari ana shunday davlatlar bo`lgan. Lekin ular ham qabilaviy podsholiklar yig`indisidan iborat primitiv davlatlar edi. Ularning chegaralari doimo o`zgarib turardi hamda muntazam ma`muriy apparati tashkil etilmagandi. Bu davlatlar tepasida maxarajalar - buyuk knyazlar turardi. Ba`zi mayda podsholiklarda podsholar saylab qo`yilardi. Maxarajalarga maslahatchilar yordam berardi. Maslahatchilar mantri-parishad deb ataluvchi maslahatchi organ tarkibiga kirardilar. Davlat apparatida muhim o`rin harbiylarga va soliq yig`uvchilarga tegishli edi. An`anaviy siyosiy tarqoqlik, markaziy davlat apparatining kuchsiz-ligi o`rta asrlar Hindistoni uchun xos bo`lgan belgi edi. Bu hind jamiyati jamoaviy tashkilotlarining mustahkamligi, barqaror mavjudligi va o`z-o`zidan rivojlanishi bilan ham tavsiflanadi. Hindiston musulmonlar tomonidan bosib olingandan so`ng ma`lum darajada davlat birligiga erishilgan. Musulmonlarning Hindistondagi bos-qinchilik urushlari XII asrdayoq boshlangan edi. Bosib olingan hind yerlari dastlab Guriylar davlati tarkibiga kiritilgan, so`ngra esa XIII asrdan Dehli sultonligi nomini olgan mustaqil davlatga ajratilgan. 1229 yilda Dehli sul-tonligi Bog`dod xalifasi tomonidan mustaqil davlat sifatida tan olingan. Biroq Dehli hukmdorlarining boshqa musulmon dunyosi bilan mustahkam aloqalari uzilib qolmagan. Dehli sultonlari u yoki bu chet el hukmdorlari-ning - turklar, tojiklar, forslarning gumashtalari bo`lib qolaverganlar. XVI asrning boshida Hindiston Bobur qo`shinlari tomonidan bosib olingan. Yuqorida aytganimizdek, tarixda noto`g`ri nom bilan yuritiladi-gan «Buyuk mo`g`ullar imperiyasi» vujudga kelgan. Bu aslida Boburiylar saltanati edi. XVI asrning oxiri - XVII asrda ushbu davlat juda ravnaq topgan. Dehli sultonligida ham, Boburiylar saltanatida ham monarxiya bosh-qaruv tizimiga asoslangan davlat hokimiyati organlari musulmon davlati-ning islom diniy ta`limoti asosida tashkil etilgan edi. Bu ta`limotga asosan Allohga ishonuvchi barcha musulmonlar bitta boshliqqa ega bo`lishi ke-rak. Musulmon davlati bevosita Alloh tomonidan boshqarilmaydi. Balki Alloh qonunlari asosida uning yerdagi vakili tomonidan yoki ko`p hollarda ruhoniylar kengashi tomonidan boshqariladi, bu kengash islom dinining o`ziga xos qoidalariga ega bo`ladi. Rasman musulmon hukmdorlarining vakolatlari ana shu qoidalar asosida belgilanadi. 8 Lekin amalda bu vakolatlar hukmdorlar va zodagonlar o`rtasidagi hokimiyat uchun tinimsiz kurashlar natijasida belgilanar edi. Masalan, Dehli sultonligida musulmon zodagonlarining kuch-qudrati Nasriddin Mahmud (1246-1265 yillar) hukmronligi davrida sultonlar mavqeining mustahkamlanishi bilan almashgan. Muhammad Tug`loq (1325-1351 yillar) o`z tanga pullariga «Sulton - xudoning soyasi» deb yozdirib qo`y-gan edi. Bobokalonimiz Bobur esa ilohiy huquqlarga ega bo`lgan podshoh unvonini olgan edi. Davlat boshlig`i (sulton, podshoh)ning hokimiyati merosiy bo`lgan. U o`ziga taxt vorisi tayinlashi mumkin edi. Qur`onda hukmdorlarning maj-buriyatlari sanab o`tilgan. Ulardan birinchisi islomni himoya qilish, jumla-dan, diniy urf-odatlarni qo`llab-quvvatlash va bid`atchilarni ta`qib qilish hisoblangan. Musulmon hukmdorlar bu talablarga bosib olingan Hindis-tonda har doim amal qilavermaganlar. Chunki hayot ko`pincha ularni ma`-lum yon berishlar qilishga, din erkinligi siyosatini yuritishga majbur qilar-di. Musulmon hukmdorlari oliy qonun chiqarish va sud hokimiyatiga ega edi. Musulmon davlatida davlat boshlig`idan keyin ikkinchi shaxs - oliy chinovnik - vazir bo`lgan. U harbiy va moliyaviy idoraga rahbarlik qilgan. Uning asosiy majburiyati sultonning buyruqlarini hayotga tadbiq qilish edi. Vazirlar ko`pincha butun hokimiyatni o`z qo`llarida to`plardilar. Dehli sultonligida ham, Buyuk Boburiylar saltanatida ham markaziy boshqaruvni maxsus hukumat idoralari - devonlar amalga oshirgan. De-vonlar boshqaruvning turli sohalarini idora qilganlar, turli ma`lumotlarni saqlovchi maxsus kitoblar yuritganlar, umumdavlat ahamiyatiga ega bo`l-gan statistik ma`lumotlar to`plaganlar. Harbiy mahkama musulmon davlati mexanizmida alohida o`rinni egallardi. U harbiy kuchlarni, yollanma qo`shinlar sonini, sulton yoki pod-shohning shaxsiy qo`riqchilarini, yer va pul mukofotlarini, gornizonlarning joylashgan joyini hisobga olish bilan shug`ullanardi. Bu mahkamaning bosh intendanti 1 45 va xazinachisi Boburiylar saltanatida jagirlar berilishini nazorat qilgan, ko`riklarda qo`shinlar hisobini, uning qurollanishini tek-shirgan. Moliya mahkamasi davlat xazinasiga soliqlar, o`lponlar va boshqa tushumlarning kelib tushishini va hisobga olinishini nazorat qilgan. Barcha davlat xizmatchilarining tayinlanishini va ularga davlat xazi-nasidan mablag`lar hamda yerlar berilishini maxsus mahkama amalga oshirgan. Bu mahkama tepasida XVI asrda mirsamana turardi. U bir vaqt-ning o`zida podshohlik ustaxonalari va omborxonalarini ham yuritardi. Davlatning yana bir muhim mahkamasi - Sadr-us-sudur bo`lgan. U o`ziga xos din va sud bosh boshqarmasi hisoblangan. Unga bevosita podshohning o`zi yoki uning tomonidan tayinlangan maxsus vakil boshchilik qilgan. Qozilar xuddi shu mahkama tomonidan tayinlanardi. Dehli sultonligida ham, Boburiylar saltanatida ham saroy mansab-dorlari va davlat mansabdorlari funksiyalari o`rtasida aniq chegaralar yo`q edi. Dehli sultonligining saroyi mamlakat siyosiy hayotining va imperiya boshqaruvining markazi bo`lgan. Saroyda saroy boshqaruvchisi - vakildor alohida o`rin tutardi. U sultonning oilasiga va yaqinlariga qilinadigan xizmatlarni uyushtirgan, ularning 1 45 Intendant – armiyada moddiy ta'minot xizmatini bajaruvchi harbiy xodim . 9 ovqatlanishini ta`minlagan, sultonning xizmatkorlarini boshqargan. Boburiylar saltanatida barcha saroy xizmat-chilari harbiy unvon va darajaga ega bo`lganlar. Ular ko`pincha davlat mansabdorlari faoliyati ustidan nazorat qilib turganlar. Markaziy bosh-qaruvda podshohning shaxsiy kotibi katta rol o`ynardi. U podshoh farmon-larini ko`rib chiquvchi maxsus amaldor edi. Dehli sultonligi va Boburiylar saltanati davlat mexanizmining umu-miy belgilari ular o`rtasidagi farqlarni istisno qilmagan. Har ikki davlat o`z vaqtida o`ziga xos davlat organlari, mansabdor shaxslari va siyosiy rejimi bilan ajralib turgan. Dehli sultonligining hukmdorlari bosib olingan mam-lakatlarda o`z hokimiyatini xalq va isyonchi hind hukmdorlari qarshiligini bostirishning qattiq usullari bilan o`rnatganlar. Sultonlar harbiy kuchlarga suyanib, bo`ysunmagan kishilarning mol-mulklarini musodara qilganlar, o`zlarini o`ldirganlar. Islom (sunniylik oqimi) davlat dini, fors tili esa - sud ishlarini yuritish tili bo`lib qolgan. Boburiylar hukmronligi mutlaqo bosh-qacha yo`ldan bordi. Masalan, Boburning nevarasi shoh Akbar o`zidan oldin o`tgan shohlardan boshqacha yo`l tutib, hind feodallarini o`z xizma-tiga tortishga harakat qilgan edi. Shuningdek, u hind savdogarlariga doim homiylik qilib kelgan edi. Induizmga e`tiqod qiluvchilarga nisbatan diniy ta`qib ham Akbar davrida to`xtatildi. Hind aholisi juz`yadan, ya`ni hindlarni kamsituvchi, jon boshiga soli-nadigan og`ir soliqlardan ozod qilingan edi, bundan oldin esa bu soliqdan faqat musulmonlargina ozod edi. Akbar din erkinligi to`g`risida farmon chiqarib, avvallari majburiy ravishda islom diniga kiritilgan hindlarga o`z-larining ilgarigi dinlariga bemalol qaytishga ruxsat etgan edi. Akbar pod-sholik qilgan davr har ikkala lager - musulmon va hind feodallari muayyan darajada jipslashgan davr bo`ldi. Bu davrda juda katta miqdordagi yerlar nafaqat musulmon ruhoniylariga, balki induslarning ibodatxonalariga ham berildi. Shaharlarga nisbatan siyosatda ham ba`zi o`zgarishlar yuz berdi. Masalan, Akbar davridan boshlab ma`muriy va soliq apparatidagi oliy ma- nsablarga savdogarlardan, hunarmandlardan va past tabaqadan shaxslar tayinlana boshlandi. Boburiy hukmdorlar sunniylik oqimining xanafiylar mazhabidan bo`- lganliklari uchun boshqaruv va sud ishlarini yuritishda mahalliy sharoit-larni hisobga olishni talab qilardilar. Akbarning bu yo`ldagi siyosatini uning vorislari - o`g`li Jahongir (1605-1627 yillar) va nabirasi shoh Jahon (1627-1658 yillar) davom ettirdi. Qadimgi Hindistondayoq ma`muriy bo`linishning joriy qilinishi jamoachi dehqonlardan soliq va o`lpon-lar undirish maqsadiga bo`ysundirilgan edi. Masalan, Gupta va Xarsha imperiyalari provinsiyalarga bo`linib, ularni chegara vi-loyatlarining boshliqlari yoki noiblar boshqarardilar. Provinsiyalar okrug-larga bo`lingandi. Eng kichik ma`muriy birlik qishloq jamoasi edi. Musulmon hukmdorlari yangi ma`muriy-hududiy bo`linishni joriy qilganlar. Dehli sultonligi 23 ta provinsiyaga bo`lingan. Yirik provinsiya-lar shiki (viloyat)larga bo`lingan edi. Undan keyingi ma`muriy-hududiy birlik - pargana (tuman) bo`lgan. Uning tarkibiga bir qancha qishloqlar va patta - bir-ikki qishloq kirgan. Boburiylar saltanati Akbar podsholigi davrida 15 ta viloyatga bo`linib, har bir viloyatga shoh noibi - hakam (gubernator) boshliq qilib qo`yilgan edi. Shuningdek, 10Mahalliy boshqaruv har bir viloyatga foujarlar - harbiy boshliqlar, gumashtalar - soliq yig`uvchilar va kutvollar - shahar boshliqlari tayinlanardi. Dehli sultonligida ham, Boburiylar saltanatida ham ma`lum darajada braxman- kshatriylarning yuqori tabaqasi boshchiligidagi jamoalarning o`zini o`zi boshqaruvi saqlanib qolgan edi. Musulmon hukmdorlari hind jamoalarini, ayniqsa yirik jamoalarni to`liq bo`ysundira olmaganlar. Masa-lan, Boburiylar mahalliy hukmron urug`larning egaliklarini tan olmagan-lar. Lekin amalda pargana va patta singari ma`muriy birliklar urug`larning egaliklari bilan mos tushgan. Hind jamoalari tepasida mukkadamlar, chaudxrlar (dohiylar) tur-gan. Ular hukmron bo`lgan kastalarning boshliqlari edilar. Jamoalar tarki-bida bir nechta qishloqlar bo`lardi. Qishloq tepasida xuta turgan. Mukka-damlar, chaudxrlar, xutalar markaziy apparatning mansabdorlari emas, so-liq to`lovchilarning vakillari edi. Jamoa mansablari meros bo`lib o`tardi, shuningdek merosxo`rlar o`rtasida taqsimlanardi. Bu vaqtda jamoa ken-gashlari - panchayatlar ham mavjud edi. Panchayatlar okrugda, qishloqda hukmron bo`lgan kastalarning vakillaridan iborat tarkibda bo`lardi. Musulmon hukmron rejimining musathkamligi uning armiyasining jangovarligini belgilagan. Musul-monlardan iborat otliq askarlar armiyaning asosiy kuchi bo`lgan. Saroy qo`riqchilariga va boshqa saralab olingan qo`shinlarga alohida o`rin ajratil-gan edi. Dehli sultonligining armiyasi o`nlik tizimi asosida tashkil etilgan edi. Harbiy va fuqarolik chini harbiylarning soniga qarab belgilangan. Amir yuzta chavandozga, malik - mingta chavandozga, xon - o`n mingta chavandozga qo`mondonlik qilardi. Boburiylar saltanatida qo`shinlar soni yollanma askarlar hisobiga an-cha ko`paytirilgan edi. YOllanma askarlarga bevosita xazinadan haq to`la-nardi. Yollanma askarlar alohida imtiyozli mavqega ega edilar. Ular bevo-sita podshohga itoat etardilar. Shunisi diqqatga sazovorki, qudratli yer ega-liklari o`zlarining harbiy qo`shinlariga ega edilar. Yirik hind jamoalari o`z hududlarini va huquqlarini qo`lga qurol olib birgalikda himoya qilardilar. Barcha musulmon davlatlarida sud ishlarini yuritish Qur`on qoidalari asosida amalga oshirilgan. Bunga ko`ra, sud ma`muriyatdan ajratilgan va davlat boshlig`i tomonidan tayinlangan qo-zilar tomonidan amalga oshirilar edi. Sud tizimida sud mansabdorlarining pog`onama-pog`ona bo`ysunishi, fuqarolik va jinoiy sud ishlarini yuritish o`rtasidagi farq ham mavjud emas edi. Qozilar ishlarni yakka o`zlari ko`rib hal qilganlar. Mahalliy qishloq, kastaga oid jamoalarning barqarorligi maxsus panchayatlar sudlarining mavjudligini belgilagan. Panchayatlar sudlari muhim vakolatlarga ega edilar. Ular jamoalarning yerlarini taqsim-laganlar, kastalar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solganlar, kastaga oid va oilaviy tartib-qoidalarga rioya qilinishini kuzatib turganlar. 4. O`rta asrlarda Hindiston huquqining asosiy belgilari O`rta asrlarda Hindistonning huquqiy tizimi musulmon huquqi ta`siri ostida muhim o`zgarishlarga uchradi. Hindistonda 11Armiya Sud Huquq manbalari musulmon hukmronligi o`rnatil-gandan keyin mahalliy huquq va dxarmashastra huquqining qo`llanishi ham shaxslar doirasi jihatidan, ham bu huquq normalari bilan tartibga soli-nadigan munosabatlar doirasi jihatidan qisqardi. Jinoyat ishlari musulmon huquqi normalari asosida musulmon sudyalari - qozilar tomonidan hal eti- lishi lozim edi. Musulmon huquqi hududiy xarakter kasb etib, bosib olin-gan hududlar aholisining barchasiga qo`llanilardi. Musulmon huquqi nor-malari o`zining eskirgan kontsepsiyalari, sun`iy, kam samarali dalillar tizimi bilan 1832 yilda mustamlakachi davlat tomonidan musulmon huquqi normalarining barcha nomusulmonlarga nisbatan qo`llashning bekor qili-nishi haqidagi qonun qabul qilinguncha qaror harakatda bo`ldi. Din bilan bog`liq hisoblangan barcha munosabatlar - nikoh-oila munosabatlari, meros, diniy muassasalar faoliyati alohida huquqiy tizimlar bilan, ya`ni musulmonlar haqidagi ishlar musulmon huquqi bilan, induizm dinidagi kishilar haqidagi ishlar hind huquqi bilan tartibga solingan. Bun-dan tashqari, musulmon bosqinchiligi kasta va jamoa tartiblariga kam ta`sir etgan. Bu yerda panchayat, kasta sudlari harakat qilavergan. Ular jinoiy ishlarni ham mahalliy odat huquqi asosida ko`rib hal qilardilar. O`rta asrlar Hindistonida qadimgi dxarmashstralar huquqini qaytadan tahlil qilish, tanqidiy o`rganish, sharhlash, uni yangi sharoitlarga moslash-tirishga qaratilgan jadal jarayon boshlangan. Ko`p sonli huquqiy traktatlar (asarlar)ning, u yoki bu dxarmashstralarga sharhlarning yoki u yoki bu huquqiy masalalar bo`yicha indiuzm dinida e`tibor qozongan kishilarning fikrlari to`plamlari (nibandxlar) ning paydo bo`lishi ushbu jarayonning natijasi bo`ldi. Sharhlar va nibandxlar vaqt o`tishi bilan hind huquqining asosiy manbalari sifatida maydonga chiqa boshlaydi. Digestalar (nibandx-lar) mualliflari va sharhlovchilari tomonidan dxarmashstralar huquqidagi qarama-qarshiliklarni, noaniqliklarni, kamchiliklarning bartaraf etilishi shunga olib keldiki, sudlarda dxarmashstralarni bevosita sharhlash oqi-batda yetarlicha ishonarli va nufuzli deb tan olinmaydigan bo`ldi. Eng dastlabki sharhlovchilardan biri Asaxayya (taxminan VII asrda) bo`lib, u mashhur Narada dxarmashstrasini - Naradab-xaziyani sharhlagan. Ayniqsa Manu qonunlari tez-tez qayta yozilgan va sharhlangan. Bizgacha Manu qonunlariga yozilgan Bxaruchchi (VIII asr), Medxatitxi (IX asr), Gavindaraji (XII-XIII asrlar) va boshqalarning sharhlari yetib kelgan. Shuningdek, yana bir boshqa mashhur dxarmashstra - Yajna-valka ham bir necha marta sharhlangan. Yajnavalkaga sharhlardan biri XI asrda Vijna-neshvara tomonidan yozilgan Mitakshara dir. Vijnaneshvara Hindistonda keng tarqalgan ikki hind huquqi maktablaridan biriga ana shunday nom bergan edi. Hind huquqining boshqa maktabi - Dayabxachi ning asoschisi Jimutavaxan bo`ladi. U XII asrda nibandxa tuzgan edi. Nibandxada meros huquqi va katta ajralmas hind oilasi mulkini taqsimlashning ba`zi masa-lalari Mitaksharaga qaraganda boshqacharoq hal qilingan. O`rta asrlar Hindistonida sharhlar qadimgi dxarmashstralar kabi davlat qonunchiligi tomonidan siqib qo`yilmadi. Hind huquqi rivoj-lanishining bu xususiyati bir qator omillar bilan izohlanadi. Shuni ta`kidlash joizki, ba`zi sharhlar hukmdorlar topshirig`i bo`yicha yozilgan va ularning sanksiyasi bilan harakatda edi. Sharhlovchilar orasida yuqori martabali rasmiy kishilar ko`p bo`lgan. 12 O`rta asrlar Hindistonida XIII asrda musulmon bosqinchilari kel-gunga qadar davlat birligi bo`lmagan. Bu narsa huquqning xilma-xilligiga sabab bo`lgan. Nibandxlar adabiyoti - muayyan huquq institutlari bo`yicha sitatalarning tematik to`plamlari dxarmashstralarning turli mualliflari qoi-dalarini ma`lum darajada yagona holga keltirish, bir-biri bilan moslash-tirishga harakat natijasi edi. Bunga yangi huquqiy asarlar yaratish yo`li bilan erishish mumkin edi. Sharhlovchilar dxarmashstralarni tuzuvchi-lardan keyin huquqni hind jamiyatini birlashtirish tendensiyasiga javob beradigan darajada birxillashtirishga harakat qiladilar. Hindiston uzoq vaqt mobaynida induizmning huquqiy, axloqiy, falsa-fiy qarashlar barqarorligi bilan ajralib turadi. Muqaddas deb hisoblangan an`anaviy huquqni rivojlantirish yo`llari haqida ham alohida qarashlar mavjud edi. Sharhlovchilarning faoliyati bu qarashlarga mos tushgan. Chunki ular yangi qonunlar yaratishga da`vo qilmaganlar, o`z oldilariga faqat dxarmashstralar talablarini sharhlashni, ularning ko`rsatmalarini e`lon qilishni maqsad qilib qo`yganlar, xolos. Huquqni birxillashtirishga qaratilgan barcha harakatlarda sharhlov-chilarning fikrlari hamma masalalarda mos kelishi mumkin emas edi. Chunki ular avval turli vaqtlarda odat huquqiga asoslanib yozilgan edi. Ancha keyingi sharhlovchilar ko`pincha ilgarigi sharhlovchilarni faqat ularni inkor qilish uchun eslab o`tardilar. O`rta asrlar Hindistonining turli qismlarida ba`zi sharhlovchilarning obro`-e`tibori tan olinsa, boshqa sharhlovchilarning obro`-e`tibori inkor qilinardi. Bu esa yuqorida ko`rsatil-gan ikki huquqiy maktablarning vujudga kelishiga olib keldi. Qadimgi davrdagidek, o`rta asrlar Hindistonida ham odat huquqi an`anaviy hind huquqining muhim manbalaridan biri bo`lib qolaverdi. Odat huquqi normalaridan keng foydalangan sharhlovchilar nazariy jihat-dan o`zgarmas hisoblangan «muqaddas» dxarmashstralar huquqini yangi sharoitlarga moslashtirdilar. Ko`pincha odatlar sharhlovchilar tomonidan amaldagi hind huquqiga kiritilgan. Hind huquqi asrlar mobaynida ko`p tilli, xilma-xil irqli, tarqoq Hindistonda mahalliy odatlarga, kishilarning o`ziga xos yurish-turishlariga moslashib, huquqni bir butun qilib birlashtirishda muhim o`rin tutadi. Hin-distonning huquq tizimida odatlarning tutgan o`rni haqida dxarmashastra-larning mualliflari to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatib o`tadilar. Masalan, VI asrga oid dxarmashastralardan biri - Brixaspatismriti da o`rnatilishicha, qadimgi odatlar ularga asoslangan har qanday amaliyotni qonunlashtiradi va sud qarori faqat dxarmashastralarning ko`rsatmalari asosidagina chaqirilishi mumkin emas. Agar dxarmashastralar huquqning mohiyatiga va qadimgi odatlarga zid kelsa, ular odil sudlovga zarar keltirishi mumkin (II, 26-28). Shuningdek, Medxatitxining Manu qonunlariga yozgan sharhlarida ko`rsa-tilganidek, mahalliy odatlarga jiddiy zid kelgan dxarmashastralarga amal qilmaslik lozim edi. Odatlarning o`rta asrlar hind huquqi manbalari orasida tutgan o`rni bu vaqtda Hindistonning rivojlanish xususiyatlari bilan belgilanadi. Turli xil siyosiy elitalar o`rtasidagi urushlar, tarqoqlik an`anaviy huquqning chu-qur diniy-g`oyaviy ildizlariga ta`sir etmadi yoki juda kam ta`sir etdi. Naza-riy jihatdan o`zgarmas bo`lgan diniy-huquqiy tizim turli yo`llar bilan ja-miyat ehtiyojlariga moslashdi. Agar musulmon huquqida bir mazhab bosh-qa mazhabga moslashishda qiyosiy huquq 13 usulidan foydalangan bo`lsa, hind huquqi jamiyat ehtiyojlariga odatlarni o`z huquqiy tizimiga kiritish orqali moslashdi. An`anaviy konsepsiyalarning kundalik amaliyot bilan o`zgarib bori-shi ma`lum darajada «haqiqat prinsiplari»ni dxarmalarning qo`shimcha ko`rsatmalari sifatida qo`llashga yordam berdi. Dxarmashastralarning di-niy nufuziga, ularning an`anaviy huquqiy mavzulariga murojaat qilish xu-susiy huquqni, xususan, nikoh-oila, meros, shaxs huquqiy holati institutla-rini ishlab chiqish bo`yicha sharhlovchilik faoliyatining asosiy yo`nalish-larini belgilab berdi. Dayabxaga ham, Mitakshara ham katta bo`linmas hind oilalari munosabatlarini, shuningdek, ushbu oila a`zolarining boshqa shaxslar bilan va davlat bilan munosabatlarini tartibga solishga bag`ish- langan. Katta, bo`linmas (birlashgan) hind oilasi u yoki bu darajada o`rta asr-lar hind huquqining deyarli barcha normalari mazmunini belgilaydi. Bu vaqtda Hindistonda ham ota liniyasi bo`yicha, ham ona liniyasi bo`yicha oilaviy, uy jamoalari mavjud bo`lishda davom etdi. Ular ikki asosiy bel-gisi: katta oila a`zolarining birgalikdagi mehnati va mehnat mahsulotlari-ning ular o`rtasida teng taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. Mulkka birgalikda egalik qilish va xo`jalikni birgalikda yuritish - katta (bo`linmagan) oilaning asosi, an`anaviy huquqning asosiy prinsipi esa - ko`chmas mulk: yer oilada qolishi kerak edi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, oilaning alohida a`zolari mulkdor deb tan olinmaydi, oila mulkini tasarruf qilish cheklanadi, uni faqat oila boshlig`i, boshqaruvchisi tasarruf qilishi mumkin. Oila boshlig`ining hoki-miyati kattalik obro` e`tiboriga, uning avlodlar diniy udumlari bilan bog`-liq urf-odatlarni bajarishiga asoslangan. Ota-bobolarga hurmat, ibodat qil-ish katta oilaviy jamoalarning diniy asosi, uni bog`lab turuvchi omil hisob-langan. Bu bilan nikoh marosimi ham bog`liq edi. Nikoh kuyov va kelin o`rtasida tuziladigan, ularning ittifoqini buzilmas qilib belgilaydigan muqaddas bitim hisoblanardi. Nikoh, farzandlikka olish, meros institutlarining asosiy maqsadi av-lodlarni hurmat qilish, urf-odatlarni, dinga xizmat qilishni ado etish hisob-langan. Zero, bularga oilaning moddiy va ma`naviy boyligining asosiy sharti sifatida qaralgan. Masalan, Dayabxaga bo`yicha katta oilaning mulki ilgari ham, endilikda ham otaga tegishli edi. Ota oila boshlig`i sifatida uni o`z xohishicha tasarruf qilish: sotish, garovga qo`yish, hadya qilish va boshqa huquqlarga ega bo`lgan. Dayabxaga bo`yicha o`g`illar ota hayotli-gida oila mulkiga nisbatan hech qanday huquqqa ega bo`lmaganlar; otadan oila mulkini sotganligi, hadya qilganligi va boshqa yo`llar bilan begona-lashtirganligi uchun hisobot talab qila olmaganlar, shuningdek, undan oila- viy mulkdan hissa ajratib berishini ham talab qilolmaganlar va hokazo. Ota vafotidan so`ng oila mulki oila boshlig`ining bevosita avlodlariga - o`g`il-larga o`tkazilgan. Hozirgi Hindistonda ham keng tarqalgan katta bo`linmas oilaning huquqiy asosini Mitakshara huquqi bo`yicha mulk huquqi instituti va ham-vorislik tashkil etadi. Bu ota, bobo va katta bobo tomonidan o`z ota-bobo-laridan meros qilib olingan oilaviy mulkka nisbatan o`g`il, nevara va evara huquqlarida o`z ifodasini topadi. Bunday oilaga faqat hamvorislar emas, balki ularning onalari, o`gay onalari, bolalari (erga tekkan qizlaridan tash-qari), bevalar, vafot etgan hamvorislarning erga tegmagan qizlari ham kir-gan. Shuningdek, boshqa hamvorislarning e`tirozi 14 bo`lmasa, birgalikda ya-shash davomida nikohsiz tug`ilgan bolalar ham, agar boshqa farzandlar bo`lmasa, oilaning a`zosi hisoblangan. Biroq, yuqorida ko`rsatilgan oila a`zolari oila mulkidan faqat ta`minot olish huquqiga ega edi. Mulkdorlar-dan birontasi ham oila mulkidan ko`proq hissa olish huquqiga ega emasdi. O`lgan kishilarning oilaviy mulk huquqi tirik hamvorislarga o`tardi. Mitakshara bo`yicha hamvorislar tomonidan katta oila mulkini oila boshqaruvchisining ruxsatisiz, hatto boshqa hamvoris foydasiga yakka tar-tibda begonalashtirilishi mumkin emas edi. Shuningdek, uchinchi shaxslar hamvoris huquqini olishi mumkin emas edi. Biroq, hamvorislar oila mulki-ni begonalashtirish huquqiga ega bo`lmasalar ham, oila mulkini faqat ham-vorislar tomonidan begonalashtirilishiga e`tiroz bildirish huquqiga ega edilar. Ular boshqaruvchidan oila mulkini taqsimlashni va taqsimlash vaq-tida mulkning holati haqida hisobot berishini talab qila olganlar. Hamvoris oila boshlig`i va shu tariqa oilaning bo`linmas mulki boshqaruvchisi bo`lib qolishi mumkin edi (agar bu o`rin bo`sh qolgan bo`lsa va boshqa hamvo-rislar bunga e`tiroz bildirmasa). Barcha hamvorislarning huquqlari teng bo`lgan. Biroq, bunday huquqdan mahrum etiladigan hamvorislar ham nazarda tutilgan. Masalan, aqli zaif, esi past yoki mayib-majruh tug`ilgan kishilar oila mulkidan o`zlariga tegishli hissaning ajratilishini talab qilishi yoki katta oila ishlarini boshqarishi mumkin emas edi. O`rta asrlar Hindistonida oilaviy munosabatlar sohasi bilan ashyo hu-quqining boshqa qator an`anaviy normalari chambarchas bog`liq bo`lgan. Shuni ta`kidlash joizki, keyinchalik mustamlaka o`lkasi bo`lgan Hindiston-da XIV asrda huquq sohalarining kodekslashtirilishi ashyo huquqi norma-lariga taalluqli bo`lmagan. Bu o`z ahamiyatini hozirgi vaqtda ham yo`qot-magan. O`rta asrlar Hindistonida ashyo huquqining muhim institutlaridan biri «benami» mulkchiligi edi. U inglizlardagi ishonib topshirilgan mulk institutiga juda o`xshash bo`lgan. Benami - o`z pullariga, lekin boshqa shaxs nomidan yoki o`z nomidan sotib olingan, biroq boshqa shaxsga uning uchun qandaydir foyda keltirish maqsadini ko`zlamasdan berilgan mulkdir. Benamidan, bir tomondan, mulk egasining mulki miqdorini, boy-ligini yashirish vositasi sifatida foydalanilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, qarindoshlarni, umumiy merosxo`rlarni chalg`itish vositasi sifatida foydalanilgan. Oilaviy munosabatlar sohasi bilan mustahkam bog`liq bo`lgan mulk huquqining yana bir an`anaviy instituti «rejiya» edi. U oilaning bo`linmas mulki hisoblangan. Bu mulk meros bo`yicha oilaning faqat bitta a`zosiga o`tkazilgan. Oilaning boshqa barcha a`zolari ushbu mulkka nisbatan hech qanday huquqlarga ega bo`lmagan. O`rta asrlar Hindistonida xususiy yer egaligining o`sishi sharoitlarida rivojlangan bo`linmas mulk uzoq vaqt mobaynida boshqa, ancha qadimiy hisoblangan katta, bo`linmagan oila mulki bilan birga yashagan. Bo`linmagan, katta hind oilasi mulki bilan oilaning bo`linmas mulki o`rtasidagi farq asosan shundan iboratki, bo`lin-mas mulk hamvorislar o`rtasida taqsimlanmagan. Katta oila a`zolari (ham-vorislar) uni taqsimlanishini, undan birgalikda foydalanishni, uning yago-na egasi tomonidan tasarruf qilinishini taqiqlashni talab qila olmaganlar. Lekin, katta oilaviy taqsimlanmagan mulkchilik ta`siri ostida, ba`zi kasta-lardagi urf-odatlar kuchi bilan hamvorislar ba`zan bo`linmas mulkdan ta`-minot olishni talab qilish huquqiga ega bo`lganlar. Bu huquqdan ko`pincha bo`linmas mulkni ushlab turuvchilarning 15 o`g`illari foydalanishlari mumkin edi. Bo`linmas mulkni meros qilib qoldirishning alohida qoidalari belgi-langandi. U asosan mayorat prinsipi bo`yicha, ya`ni vafot etgan mulk egasining o`g`liga meros qilib qoldirilardi. Hindistonning an`anaviy huquqida rivojlangan o`ziga xos mulkchilik instituti - butlar, sanamlar (xudolar), diniy va xayr-ehson muassasalari, ibodatxonalar mulklari bo`lgan. Bunday mulklar xayr-ehson, sadaqa va qurbonlik qilish natijasida vujudga kelgan. Bunda diniy qurbonliklar va xayr-ehson qilish bir-biriga mos tushgan. Chunki Hindistonda muhtojlarga yordam berish, xayr-sahovat ko`rsatish alohida diniy ish sifatida ko`rilgan. Hindistonda diniy mulk shakllarining keng tarqalishiga ierarxik tashkil qilingan hind cherkovining mavjud emasligi, induizmning ko`p xudoligi, raqobatlashuvchi dinlar (shaynizm, buddizm va boshqalar)ning keng tar-qalganligi yordam bergan. Bu holat o`rta asrlar Hindistonining diniy-ma-daniy birligining mustahkamlanishiga halaqit bermadi. Chunki induizm tabaqa-kasta tashkilotining qattiq qoidalari bilan bir qatorda, maxsus din erkinligiga yo`l qo`yishi, egiluvchanligi, yangi sharoitlarga nisbatan oson moslashuvchanligi bilan ajralib turardi. Diniy mazhablar, odatda, kasta shakllariga ega bo`lib, to`rtta varnaning umumiy tizimiga kirardi. Yuqoridagilar bilan birga, muhtojlarga yordam berish maqsadida kiritilgan diniy mulkchilikning ta`sis etilishi boshqa, amaliy maqsadlarni ham ko`zda tutardi. Bunday mulk, bir tomondan ta`sischining vafotidan so`ng uning avlodlarini va boshqa qarindoshlarini ta`minlash maqsadiga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, boylar mulkining haqiqiy maqsadla-rini yashirish maqsadiga xizmat qilgan va hokazo. Bu institutning nonor-mal xarakteri shunda ifodalanadiki, bu yerda ishonchli mulk ta`sis etilmay-di, balki o`z huquqlarini qonuniy vakillari - shebaidlar orqali amalga oshi-ruvchi xudo, but-sanam (masalan, oddiy «muqaddas» tosh) mulkdor bo`lib qoladi. Bu mulk abadiy, doimiy hisoblangan. Xayr-ehson hadya qiluvchi tomonidan qaytarib olinishi mumkin emas edi. Xudoga o`tkazilgan mulk «devattaram» (devata - xudo, but, sanam so`zidan) deb atalgan. Odatda ta`sischining o`zi ushbu mulkning tasarruf etuvchisi bo`lgan yoki tasarruf etuvchi - shebait tayinlagan. Shebaitning vazifasi, odatda, maxsus taklif etilgan braxman-pujariaga topshirilgan mul-kni xudo yo`liga xizmat qilishini kuzatib turish edi. Xudolik mulkini boshqaruvchisi yoki boshqaruvchilari keng vakolat-larga ega edi. Agar ta`sischi tomonidan to`g`ridan-to`g`ri taqiqlanmagan bo`lsa, u bu mulkni garovga qo`yishi, sotishi va «xudo-manfaatlari» yo`li-da, masalan, ibodatxonani ta`mirlash uchun uning daromadlarini tasarruf etishi mumkin edi. Bu daromadlarning boshqaruvchi tomonidan o`zlashti-rilishi, agar «xudolik manfaatlari» buzilmagan, masalan, Xudoning «foy-dasiga» xizmat qilishdan voz kechilmagan bo`lsa, qonuniy hisoblangan. Shebait va pujaria mansabi merosiy bo`lishi mumkin edi. O`rta asrlar Hindistonida tarqalgan diniy mulkchilikning yana bir shakli - matxa (diniy monaxlari bo`lmagan monastirni eslatuvchi hind maktabi) foydasiga qurbonlik qilingan mulk edi. Bunday mulk shaklining tarqalishiga Hindistondagi mazhabchilik harakati sabab bo`lgan. Matxalar u yoki bu ta`limotlarni targ`ib qilish, o`z izdoshlarini to`plash maqsad-larida ham tuzilgan. Masalan, o`rta asrlar Hindistonida mazhablar va kas-talar ko`pincha bir-biriga mos tushadi, ko`pincha 16 kasta (mazhab) boshlig`i yoki uning panchayati (o`zini-o`zi boshqarish organi)ning oliy diniy hoki-miyatga ega bo`lgan ilg`or a`zosi-maxant, mazhab boshqaruvchisi, uning mulkini boshqaruvchisi sifatida maydonga chiqadi. Ko`pchilik matxalarning o`z ibodatxonalari mavjud edi. Maxant bir vaqtning o`zida ham shebait, but-sanam mulkini boshqaruvchisi, ham ibo-datxona xizmatchisi bo`lishi mumkin edi. Maxantlarning huquqiy holati mahalliy odatlar bilan belgilangan. Maxant katta huquqlarga ega bo`lib, matxa boshlig`ining merosxo`ri bo`lishi, hatto o`ziga voris tayinlashi, kasta (mazhab) ning panchayatiga boshliq etib saylanishi mumkin edi. Ba`zi yirik matxalar o`zlarining mahalliy bo`limlari - pitxalariga ega edi. Matxalarning diniy ta`sirini siyosiy ahvoldagi hech qanday o`zgarishlar sindira olmagan. Matxalar nafaqat induizmning, balki diniy falsafa, siyosiy fikrlarning ham tarqalishida juda katta rol o`ynaganlar, bu bilan o`rta asr hind jamiyatini birlashtirishda kuchli omil bo`lgan diniy-madaniy aloqalar-ning rivojlanishiga katta hissa qo`shadilar. Hindistonda yuz yillab davom etgan musulmon boshqaruvi uning to`liq islomlashuviga olib kelmadi. Lekin bu vaqtda Hindistonda musul-mon huquqi va uning asosiy manbai - Qur`on yoyildi. Musulmonlar o`rta-sidagi va huquqiy munosabatda qatnashayotgan tomonlardan biri musul-mon bo`lganda ishlar musulmon huquqi asosida ko`rilgan, hindu, braxma-nizm dinidagilarning ishlariga Manu qonunlari va boshqa qonunlar qo`lla-nilgan. Shuningdek, hindlarning oila- nikoh, vorislik munosabatlaridan ke-lib chiqadigan munosabatlar hind huquqi bilan tartibga solingan. Guptalar saltanati davridagi jinoyat huquqi davlat jinoyatlari, mulkka qarshi qara-tilgan jinoyatlar, shaxsga qarshi qaratilgan jinoyatlar uchun javobgarliklar o`rnatgan edi. Jazoning asosiy turi jarima va turma qamog`i hisoblangan. Boburiylar davrida qatl etish jazosi faqat imperator tasdig`i bilan berilishi mumkin edi. Ammo shunga qaramay, bu jazo joylardagi sudlar tomonidan ham berilardi. Bu davrda tan jazolari ham keng yoyildi. Sudlov jarayonida urug`doshlik tuzumining qoldiqlari saqlanib qolgan edi. Masalan, unda suv, o`t, tarozi va zahar bilan sinab ko`rilib, ko`rsatmaning to`g`ri-noto`g`riligi aniqlanardi. 17

O'xshashlar

O`rta asrlarda Rossiya davlati va huquqi tarixi
O`rta asrlarda sharq mamlakatlari davlati
Yevropada o`rta asrlar davlati va huquqi xususiyatlari
Qadimgi Xitoy va Hindiston davlati va huquqi
O‘rta asrlarda Movarounnahr davlati va huquqi (XIII asrgacha)