Qishloq xo'jaligida suvdan foydalanish huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Qishloq xo'jaligida suvdan foydalanish huquqi

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish huquqi REJA: 1. Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish huquqi tushunchasi va gidromodul rayonlashtirish 2. Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanishni rejalashtirish va uning o`ziga xos xususiyatlari 3. Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari 4. Qishloq xo`jaligi yer fondida yordamchi yerlarni sug`orish tartibi

O`zbekiston Respublikasi agrar respublika bo`lgani uchun ham davlat va jamiyatning asosiy e`tibori qishloq xo`jaligiga qaratilgan. Chunki bu halq xo`jaligi sohasi mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining 30 foizidan ortig`ini, valyuta tushumining 55 foizini va tovar almashinuvining 70 foizini ta`minlaydi. Respublika aholisining 60 foizidan ortig`i qishloqda istiqomat qilmoqda. Fuqarolarimiz uchun birlamchi ehtiyoj bo`lgan oziq - ovqat mahsulotlarning aksariyati agrar sohada ishlab chiqarilmoqda. Shunisi alohida e`tiborga loyiqki, qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotining 93-95 foizi sug`oriladigan yerlardan olinmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2002 yil 14 fevral kuni Vazirlar Mahkamasining 2001 yil yakunlari buyicha qilgan ma`ruzasida, - «Sug`orishga yaroqli suvdan tejab-tergab, samarali foydalanishga, sug`orish va irrigatsiyaning tizimlarini joriy qilishga, suvdan foydalanish intizimoni kuchaytirishga, bu borada yaxshi natijalarga erishayotganlarni esa rag`batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni belgilash nihoyatda zarur ekanligi va bu masala orqaga surib bo`lmaydigan muammoga aylanib borayotganini tushunish mushkul emas», - degan edi. qishloq xo`jaligi tovar mahsulotini yetishtirish mobaynida yuzaga keladigan barcha ijtimoiy munosabatlar agrar munosabatlar turkumiga kiradi. qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish deb qishloq xo`jalik tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish maqsadida qonuniy tashkil etilgan qishloq xo`jaligi huquqi subyektlarining suv resurslaridan foydalanishdagi huquq va majburiyatlariga aytiladi. qishloq xo`jalik subyektlariga qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaliklari), dehqon va fermer xo`jaliklari, ijara jamoalari, yordamchi xo`jaliklar, davlat xo`jaliklari va boshqalar kiradi. Ular yerda o`simlikni o`stirishda zarur bo`lgan suv rejemini ta`minlash uchun suv resurslaridan foydalanish huquqlariga egadirlar. Suv obyektlaridan qishloq xo`jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish – suvdan me`yorlar bo`yicha foydalanishning belgilangan yo`siniga rioya etgan holda

suvdan umumiy foydalanish taritibida ham, maxsus foydalanish tartibida ham amalga oshiriladi. Fermer va dehqon xo`jaliklarining suvdan foydalanish limitlari ularning roziligisiz o`zgartirilishi mumkin emas. Lekin iqlim sharoitlari noqulay kelgan pallada yoki ko`zda tutilmagan falokatli holatlarda umumiy va maxsus vaqolatlangan organlar, xususan Vazirlar Mahkamasi, qishloq va suv xo`jaligi vazirligining maxsus qarorlari bilan belgilangan cheklanishlar bundan istisnodir. Masalan, 2000-2001 yillarda yog`ingarchilikning yetarli darajada bo`lmaganligi sababli ko`pgina viloyatlarda va ayniqsa, Xorazm va qoraqalpag`iston Respublikasi dehqon va fermer xo`jaliklarining suvdan foydalanish huquqlari cheklantirildi. Bu o`z navbatida nam ko`p talab qiluvchi madaniy o`simliklar, xususan sholi ekishni cheklashga olib keldi. Umuman olganda, qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish limitlari xanuzgacha 1986 yil 20 martda ittiroq qishloq va suv xo`jaligi vazirligi tomonidan tasdiqlangan va «Soyuzxlopok» ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tomonidan ishlab chiqilgan «Gidromodul rayonlashtirish va qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orish rejimi»ga binoan olib berilmoqda. Albatta, sug`orish me`yorlari siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy holatga qarab o`zgarmaydigan normadir. Lekin, zamon o`tishi bilan O`zbekistonda aholi sonining o`sishi ham (1991-2002 yillarda 5,5-6 mln kishiga ko`paygan), sanoatning gurkirib rivojlanishi ham kuzatilmoqda. Bu esa miqdori o`zgarmayotgan suv resurslariga bo`lgan talabni geometrik progress ravishda o`stirmoqda. Shuning uchun ham sug`orish limitlarini va sug`orish rejimi rejalarini o`zgartirib borish yoki unda «o`zgaruvchanlik» prinsipini joriy qilish tabiiy holdir. Amaldagi «Gidromodul rayonlashtirish va qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orish rejimi» har bir sug`orish joyining iqlim sharoiti, gidrogeologiyasi, tuproq-meliorativ holatiga qarab tabaqalashgan tarzda belgilanadi. O`zbekiston Respublikasining butun hududi sug`orish limitlariga binoan tabaqalashtirish (differensiallash) uchun maxsus rayonlarga ajratiladi. Rayonlashtirish joyning

tabiiy-iqlim sharoiti va qishloq xo`jalik subyektlarining ixtisoslashuviga muvofiq ravishda o`tkaziladi. qishloq xo`jaligi ekinlarini sug`orish rejimi va gidromodul rayonlashtirish quyidagi indikatorlar(ko`rsatgichlar)ga binoan olib boriladi: - sug`orish resurslari bilan ta`minlanganlik darajasi; - sug`orish suvining sifati; - tuproq namligi (tabiiy namlik va yer yuvishda to`planadigan namlik alohida-alohida); - yer osti suvlarining holati; O`zbekiston hududining tekislik yoki pastqamliklari uchun sug`orish me`yori indikatori sifatida yer osti suvlarining yer yuzasiga yaqinligi yoki uzoqligi birlamchi ko`rsatgich sifatida qaraladi. Unda yer resurslari gidromorf (yer osti suvi 1 metrgacha bo`lgan chuqurlikda), yarim gidromorf (1-3 metr), avtomorf (3 metrdan pastda) tuproqlarga ajratiladi. So`ngra, tuproq va ona jinslar (grunt)ning aeratsiya (havo almashish) qatlamidagi mexanik tarkibi(qattiq jinslar zarrachalarining katta-kichikligigiga qarab bo`linishi), yer qattiqligi hamda qishloq xo`jalik o`simliklarining biologik xususiyatlari rayonlashtirishga asos bo`la oladi. Masaslan, V gidromodul rayonda yer osti suvlari 2-3 metr chuqurlikda joylashgan bo`lsa, uning o`simlik normal o`sishi uchun ketadigan suv sarfi foiz hisobida: paxta uchun 40-45; beda uchun 55-60; makajo`xori uchun 25-30 teng bo`ladi. Sug`orishning bunday suv sarfi arid (quruq) iqlimli cho`l va chala cho`llarda, tuprog`i deyarli bir xil mexanik tarkibli yerlarga xos bo`lgan ko`rsatgichdir. Agarda tuproq va ona jins og`ir mexanik tarkibli yoki turli o`zgaruvchan qatlamlardan iborat bo`lsa: paxta uchun 5-10, beda uchun 20-25, makkajo`xori uchun 0,0 foizga teng suv sarfiga ega bo`lgan gidromodul hudud hisoblaniladi. Huddi shunday tuproqlarda, lekin yer osti suvlari 1-2 metr chuqurlikda bo`lsa, hudud yengil tuproqlarda XIII gidromodul rayonga kiritiladi va unda suv sarfi: paxta uchun 60-65, beda uchun 75-80, makkajo`xori 35-40 foizni; og`ir va qatlamli tuproqlarda IX gidromodul rayonga kiritiladi va unda suv sarfi paxta uchun 25-30, beda uchun 35-40, makajo`xori uchun 10-15 foizga teng bo`ladi.

Gidromodul rayonlashtirish o`ta murakkab jarayon bo`lib, u juda batafsil to`plagan yer kadastriga doir ma`lumotlarni yig`ishni, ilmiy asoslangan almashlab ekish tizimini yaratishni talab etadi. Bunday tadbir oxir oqibatda suv resurslaridan qishloq xo`jalik maqsadlarida oqilona foydalanish imkoniyatini yaratadi. Gidromodul rayonlashtirish-yer-suv resurslardan yuqori samaradorlik bilan foydalanish, sug`orish rejimi(tartibi) ilmiy asoslangan va tabaqalashgan tarzda foydalanish orqali qishloq xo`jalik ekinlaridan doimiy yuqori hosil olish maqsadida muayyan ma`muriy hududlarni taksonamik birliklarga, ya`ni qismlarga yoki bo`laklarga ajratib chiqish. Gidromodul rayonlashtirishda qo`yidagi taksonomik birliklar ajratiladi: - iqlim-tuproq okruglari yoki vaholar(oazis)i; - iqlim-tuproq zonalari; - iqlim-tuproq viloyatlari; - iqlim-tuproq rayonlari; Iqlim-tuproq okruglar – joyning geomorfologik (yer usti tuzilishi va shakli), iqlim, gidrogeologik (yer osti suvlarining tasnifi), tuproq va o`simlik dunyosining madaniylashtirilganligiga qarab ajratilgan hududlar. Iqlim-tuproq zonalar – okrug ichidagi joyning aridligi (iqlim sharoiti) va bir xildagi tuproq turiga qarab ajratilgan hududlar. Iqlim-tuproq viloyatlar – zona ichidagi joyning gidrogeologik va meliorativ sharoiti hamda tuproq hosil bo`lish jarayoniga qarab ajratilgan hududlar. Iqlim-tuproq rayonlar – viloyat ichidagi va yerning aeratsiya qatlamida, uning suv-fizik xossasi, yer osti suvining joylashuvi, joyning bir xil tuproq qatlami, mexanik tarkibi, tuzilishi va tarkibiga qarab ajratilgan hududlar. O`zbekiston Respublikasi hududida sakkizta gidromodul okrugga (quyiamudaryo, Chirchiq–Ohangaron, Farg`ona, Mirzacho`l, Samarqand, Buxoro, qashqadaryo, Surxandaryo) ajratilgandir. Ular o`z navbatida o`nlab zonalarga, zonalar esa viloyatlarga, viloyatlar o`z navbatida rayonlarga bo`linib ketadi. Gidromodul rayonlashtirish asosida har bir viloyat va qoraqalpog`iston Respublikasida sug`orish rejimi(tartibi) xo`jaliklar, ya`ni qishloq xo`jalik

subyektlari bo`yicha ishlab chiqiladi. Suvdan foydalanish limitlari aynan ana shunday rejalashtirish me`yorlariga binoan o`rnatiladi. Unda: - umumiy sug`orma maydonga nisbatan xo`jalikda mavjud bo`lgan sug`oriladigan yerlar miqdori (foiz hisobida); - har bir o`simlik turi uchun sarflanishi lozim bo`lgan suv miqdori (gidromodul rayonlarga ajratilgan tarzda); - tavsiya etiladigan yer yuvish, zaxiraga sug`orish me`yorlari va uni o`tkazish vaqti; - qishloq xo`jaligi o`simliklarini o`stirish(vegetatsiya) davridagi sug`orish rejimini kengaytirilgan jadvali; - qishloq xo`jaligida suvdan foydalanishni rejalashtirish kabi ma`lumotlar berilgan bo`ladi. 2. Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanishni rejalashtirish va uning o`ziga xos xususiyatlari Suv resurslaridan oqilona, davriy va samarali foydalanishni olib borish maqsadida qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish rejalashtiriladi. Mazkur rejalashtirish «Suv va suvdan foydalanish to`g`risida»gi qonuning 48-moddasi, «Suvdan foydalanishning ichki xo`jalik rejalarini tuzish olib borishga doir yo`riqnoma», «Suvdan foydalanishni umumiy tizimini rejalashtirishni tuzish va uni va olib borishga doir yo`riqnoma»ga binoan amalga oshiriladi. Afsuski, ushbu rejalashtirish normalari qishloq va suv xo`jaligi vazirligi Suv boshqarmasi ma`lumotlariga ko`ra, sobiq ittifoq davrida ishlab chiqilgan (Tashkent, 1989) qoida va me`yorlar asosida olib boriladi. qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish rejalari qonunga muvofiq sug`orish, suv chiqarish, sug`orish – suv chiqarish (birgalikda) tarmoqlaridagi, magistral kanallardagi, suv omborlaridagi va boshqa gidrotexnik hamda suv xo`jaligi obyektlaridagi suvlardan foydalanish ishlari suvdan foydalanishning ichki xo`jalik

va umumiy tizimli rejalarga binoan yillik amaldagi suv bilan ta`minganlikni hisobga olgan holda olib boriladi. Suvdan foydalanishning ichki xo`jalik rejasi qishloq xo`jalik subyektlarining suv resurslaridan ekinlarni sug`orishda foydalanishni rejalashtirishni tuzish tartibini belgilaydi. U esa, o`z navbatida, qishloq xo`jalik shirkati, fermer va dehqon xo`jaliklari, bog`dorchilik va uzumchilik uyushmalari kabi subyektlarning yetishtirilishi kutilayotgan qishloq xo`jaligi ekinlarining suvga bo`lgan talabini inobatga olish, sug`oriladigan yerlarni tayyorlash, boshqa noqishloq xo`jalik maqsadlarda suvdan foydalanish me`yorlarini o`rnatish uchun xizmat qiladi. Xo`jaliklararo meliorativ qurilmalar(qollektor, drenajlar)da suvdan foydalanish va ulardagi suv rejimini tartibga solish ham ichki xo`jalik va umumiy tizimli rejalar asosida amalga oshiriladi. qishloq xo`jalik ekinlarni yetishtiriruvchi xo`jaliklar tomonidan tuzilgan ichki suvdan foydalanish rejalari qishloq va suv xo`jaligi vazirligining havza boshqarmalari bilan muvofiqlashtiriladi va mahalliy tuman hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlanishi kerak bo`ladi. Ushbu holat qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining huquqiy asosini yaratish va takomillashtirishga oid 1998 yil aprel va avgust oylarida bo`lib o`tgan Oliy Majlisning maxsus XI va XII sessiyalarida hamda 2000 yil 15 dekabr 2-chaqiriq IV sessiyasida qabul qilingan o`zgartirishlar va qo`shimchalarga binoan amalga oshiriladi. qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtiruvchi subyektlarning suvdan foydalanishning umumiy tizimli rejalari havzalar bo`yicha 2003 yil tuzilgan boshqaruv organlari bilan muvofiqlashtirish va tuman, viloyat, respublika markaziy hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlash asosida olib boriladi. Sug`oriladigan yerlardan qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirishda suvdan maxsus ravishda foydalaniladi. Suvdan maxsus foydalanish uchun sug`oriladigan yerlarda turli xil ahamiyatga molik gidrotexnik inshootlar quriladi, meliorativ shahobchalar yaratiladi va shu kabi turli suv olish, sug`orish, oqizish va tashlash moslamalari quriladi.

Suv va suvdan foydalanish to`g`risidagi qonunning 49-moddasiga binoan yerdan foydalanish mulkchilikning qaysi shaklida bo`lishidan qat`iy nazar, suv fondi yerlaridan, sug`oriladigan yerlar doirasidagi xo`jaliklararo gidrotexnik inshootlardan, yer osti suv chiqargichlardan yagona suv xo`jaligi tizimi sifatida foydalaniladi. Mazkur inshootlar davlat mulki hisoblaniladi va ularni xavfsizlik nuqtai nazardan xususiylashtirish, ya`ni boshqa mulk shakliga o`tkazish mumkin emas. Daryolar, magistral va boshqa suv xo`jaligi obyektlarining sohil bo`yi mintaqalari, yer osti suvini chiqarish sanitariya muhofaza tegralarining I va II poyaslari(doira shaklidagi aylanma tegralari) tabiatni muhofaza qilish ehtiyojlari uchun yer egalari va yerdan foydalanuvchilardan olib qo`yilishi mumkin. Tabitani muhofaza qilish to`g`risidagi qonunning 48-moddasida ko`rsatilganidek, atrof tabiiy muhitga zararli ta`sir ko`rsatayotgan obyektlar, jumladan qishloq xo`jalik obyektlari ham, faoliyati cheklanishi, to`xtatib qo`yilishi, tugatilishi va o`zgartirilishi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, vaqolatli tabiatni muhofaza qilish idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur qonunning 49- moddasiga binoan qonunbuzarlik oqibatlari orqali suv resurslariga yetkazilgan zararning o`rni qoplash majburiyati huquqbuzar shaxslarga yuklatiladi. 1992 yil 7 aprel Vazirlar Mahkamasining 174-sonli «O`zbekiston Respublikasidagi suv omborlari va boshqa suv havzalari, daryolar, magistral kanallar va qollektorlarning, shuningdek ichimlik va maishiy suv ta`minotining, davolash va sog`lomlashtirishda ishlatiladigan suv manbalarining suvni muhofaza qilish zonalari haqidagi Nizomni tasdiqlash to`g`risida»gi qaroriga muvofiq qishloq xo`jalik maqsadlarida suvlarni ishlatish tartibi belgilanadi. Sug`oriladigan yerlarda dehqonchilik uchun suv olish limitlari gidromodul rayonlashtirish, ichki va umumiy tizimdagi rejalarda belgilangan yillik me`yorlar asosida amalga oshiriladi. Ko`zda tutilmagan holatlar, ya`ni suv resurslarini zaxiralash yoki uning halqaro miqyosda taqsimlash me`yori o`zgargan taqdirda ijroiya davlat markaziy va mahalliy hokimliklar qarorlariga muvofiq o`zgartiriladi.

Suv olish va uning hisob-kitobini yuritish ro`yxatdan o`tkazilgan suv manbalaridan (xo`jalik kanallarining bosh inshootlaridan, quduqlardan, nasos stansiyalari va boshqa suv olish gidrotexnik inshootlardan) suv ajratish joylarida turgan suv xo`jaligi (2003 yildan esa havza suv boshqarmalari) organi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq olib boriladi. O`zbekistonda sug`orish suvining yetishmasligi yer osti suvlari bilan bir qatorda oqindi suvlardan qishloq xo`jaligida foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi. Lekin, ulardan foydalanish hamisha sanitar-gigiyenik, meliorativ va eqologik talablarni bajarishni talab etadi. qishloq xo`jaligida yerlarni oqindi suvlar orqali sug`orish «Suv va suvdan foydalanish to`g`risida»gi qonunning 51-moddasi, «Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida»gi qonunning 19 va 24-moddalari, Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 3 avgustdagi 385-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O`zbekiston Respublikasida suvdan cheklangan miqdorda foydalanish bo`yicha vaqtinchalik yo`riqnoma»ga binoan amalga oshiriladi. Vazirlar Mahkamasining mazkur qaroriga ko`ra oqova suvlardan qishloq xo`jaligida foydalanish faqatgina suv olish inshootlari o`rnatilgan va suvdan maxsus foydalanishga ruxsatnomalari bo`lgan xo`jaliklargagina beriladi. Suv olishning cheklangan miqdorlari suv xo`jaligi organlari tomonidan suv manbalarining taxmin etilgan va sersuvlik darajasini hisobga olgan tarzda qishloq xo`jaligida suvdan foydalanuvchilar uchun yiliga 2 marta belgilaniladi. Ushbu suv olish tartibi shartnomaga binoan va mazkur qarorning 4-bandiga muvofiq belgilangan shartlarda amalga oshiriladi. Oqindi suvlardan qishloq xo`jaligida foydalanish uchun maxsus Tabiatni muhofaza qilish davlat organlari, Davlat sanitariya va vetenariya nazorati organlarining ruxsatini olish lozim bo`ladi. Sanoat, kommunal xo`jalik korxonalari va boshqa korxonalar hamda tashkilotlar tuproq unumdorligi va yetishtiriladigan qishloq xo`jalik mahsulotlariga zararli ta`sir qiluvchi suvlarni qishloq xo`jalik yerlarini sug`orish uchun berishlari taqiqlanadi.

3. Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari Bozor iqtisodiyoti munosabatlari shakllanib borayotgan O`zbekiston Respublikasida suvdan qishloq xo`jaligida foydalanuvchi subyektlarning huquq va majburiyatlari tenglashib bormoqda. Sobiq ittifoq davrining suv qonunchiligida agrar sohada faoliyat yurgazuvchi davlat korxonalari sovxozlar, ilmiy tadqiqot muassasalari, tajriba uchastkalari, sinov va moslashtiruvchi korxonalarning suvdan foydalanish huquqlari boshqa nodavlat xo`jaliklariga nisbatan ustivorlika ega edi. qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini davlat tasarrufidan chiqarilishi (qishloq xo`jaligida 2003 yilga kelib 98foiz ortiq xo`jaliklar mustaqil faoliyat yurgazuvchi turli mulk shaklidagi xo`jaliklardan iborat bo`ldi) ular o`rtasida suv-yer resurslaridan teng huquqlik asosida foydalanish imkoniyatini yaratdi. «Suv va suvdan foydalanish to`g`risida»gi qonunning 32 va 34- moddalaridan kelib chiqqan holda qishloq xo`jaligi maqsadlarida suvdan foydalanuvchilar: - suv obyektlari qanday, ya`ni qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirish, sho`rini yuvishi, yaxob suvini berish kabi maqsadlarda berilgan bo`lsa shu maqsadlarda foydalanish; - sho`rini yuvish, zaxira suvni to`plash, sug`orish va boshqa meliorativ ishlarni amalga oshirish uchun tegishli inshootlarni qurish, chora-tadbirlarni o`tkazish kabi ishlarni amala oshirish; - ishlatilish arafasida turgan, ishlatilayotgan suv sifatini va miqdorini tekshirib borish; - qonunlarda nazarda tutilgan hollarni istisno etganda (masalan, kutilmagan qurg`oqchilik, suv toshish, gidrotexnik inshootning falokatga uchrashi kabi fors– mojor holatlarda) shartnoma bo`yicha olinmay qolgan suv uchun tovon to`lanishni talab qilish; - suv obyektlaridan foydalanish bo`yicha qonunda taqiqlanmagan boshqa ishlarni amalga oshirish huquqiga egadilar. Ularning bu huquqlari qonunlar bilan

qo`riqlanadi. Ushbu huquqlar buzilgan taqdirda ushbu huquqlar qonunlarda nazarda tutilgan tartibda tiklanishi lozim. qonunlarda ko`zda tutilgan hollarda (davlat, jamiyat va halqaro hamjamiyat manfaati uchun) suvlardan qishloq xo`jaligida foydalanish huquqlari cheklanishi mumkin. Suv va suvdan foydalanish to`g`risidagi qonunning 35 va 50-moddalariga muvofiq suvdan qishloq xo`jaligi maqsadlarida foydalanayotgan subyektlar zimmasiga qo`yidagi majburiyatlar yuklatiladi: - suvlardan faqatgina belgilangan maqsadlarda, miqdorda va tartibda foydalanishlari; - suvdan foydalanish limitlari, rejalari, qoidalari, me`yorlari va rejimlariga rioya etishlari; - vertikal(tik) drenajlarni inobatga olgan holda foydalanishning barcha turlari uchun ishlatilayotgan suvni hisobga olib borishlari; - ichki xo`jalik sug`orish, suv chiqarish va qollektor tarmog`i hamda undagi inshootlarni va suv chiqarish hududlarini texnik jihatdan ishga yaroqli holda saqlashlari; - melioratsiya qilingan yerlarni kompleks rekonstruksiya qilishlari va qishloq xo`jalik ekinlari hamda o`simliklarini sug`orish, shuningdek yaylovlarga suv chiqarishning maqbul rejimini saqlashlari; - suvni tejaydigan texnologiyalar va ilg`or texnikani joriy etish orqali sug`orishning uslub hamda usullarini takomillashtirishlari; - qishloq xo`jalik ehtiyojlari uchun foydalaniladigan suv monitoringi asosida salbiy jarayonlarning sabablari va oqibatlarini bartaraf etishlari; - belgilab olingan aniq maqsadlarga muvofiq foydalanilayotgan suvlarning samaradorligini oshirishlari shart. Undan tashqari, qishloq xo`jaligi maqsadlarida suvdan foydalanuvchilar xo`jaliklararo melioratsiya va irrigatsiya tarmoqlarini ishga yaroqli holda saqlab turish uchun qonunlarda belgilangan tartibda irrigatsiya va melioratsiya ishlarini bajarishga jalb etiladilar.

Soliq kodeksining 149-moddasiga binoan qishloq xo`jalik tovar mahsulotini yetishtiruvchi yuridik shaxslar sho`rlangan yerlarni yuvish maqsadida suvdan bepul foydalanish huquqiga ham egadilar. Lekin ushbu bepul foydalanish tartibi tasdiqlangan ichki xo`jalik rejalari asosida amalga oshirilishi talab etiladi. 4. Qishloq xo`jaligi yer fondida yordamchi yerlarni sug`orish tartibi Qishloq xo`jalik korxonalarining sug`orma yerlardan oqilona foydalanishni tashkillashtirish va yer kadastri talablariga mos ravishda tuproq unumdorligiga erishishlari uchun turli xil fitomeliorativ chora-tadbirlarni amalga oshirishlari kerak bo`ladi. Masalan, O`zbekistonda shamol eroziyasi xavfi bo`lgan sug`oriladigan hududlarda (Respublikamizda ularning maydoni 1 mln.gektardan oshiqroq) ixota daraxtzorlarini tashkil etish, asosiy tuproq-meliorativ choralardan hisoblaniladi. Kuchli jarlangan yoki yemirilgan 300 ming ga voha yerlarida suv eroziyasi jarayonlarining oldini olish uchun o`rmon-fitomeliorativ himoya tegralarini tashkil etish ilmiy va amaliy jihatdan o`z isbotini topgan. Xullas, sug`oriladigan va qishloq xo`jaligi ekinlari bilan band bo`lgan yerlarni umumdorligini saqlab qolish, agrosanoat, agroxizmat va qishloqda yashaydigan aholining kundalik faoliyatini barqarorlashtirish maqsadida qishloq xo`jaligi maqsadlaridagi yer fondida o`rmonlar, daraxtzorlar (ixota daraxtzorlari ham), ko`chatzorlar tashkil etish zarurdir. Tashkil etilgan o`rmonlar, daraxtzorlar va ko`chatzorlarni sug`orish «Suv va suvdan foydalanish to`g`risida»gi qonunning 47,50,51,52-moddalarida ko`rsatilgan qoidalar va me`yorlar asosida olib boriladi. Ularda ham gidromodul rayonlashtirish asosida ichki va umumiy tizimdagi rejalar ishlab chiqiladi, tegishli hujjatlar tuziladi va huddi shunday protsessual tartibda tasdiqdan o`tadi. Jamoa bog`lari, ekinzorlari va tomorqa yerlarni sug`orishda suv obyektlaridan foydalanish ikkilamchi darajada suvdan foydalanish obyekti, deb qaraladi. Lekin ushbu yerlarda Respublikamizda yetishtirilayotgan qishloq xo`jalik

mayda tovar mahsulotlarining, ya`ni meva, sabzovot, poliz ekinlari, ko`kat va gullarning 80-85 foizi olinadi. Shuning uchun ham qonunda ikkilamchi daraja qilib belgilangan sug`oriladigan yerlarni suv bilan ta`minlash ham o`ta muhim ahamiyat kasb etadi. Jamoa bog`lari va ekinzorlari hamda tomorqa yerlarini suv bilan ta`minlash 1993 yil 3 avgustda qabul qilingan «Suvdan foydalanish limitlari to`g`risida»gi Vazirlar Mahkamasining 11-sonli qarori asosida olib boriladi. Suv va suvdan foydalanish to`g`risidagi qonunning 53-moddasiga ko`ra bunday yerlarni suv bilan ta`minlash xo`jaliklarning suv ajratish joylarida (xo`jalik taqsimlagichning yoki kanalning bosh gidrotexnika inshootida) birlamchi suvdan foydalanuvchilar bilan shartnoma tuzish orqali amalga oshiriladi. Birlamchi suvdan foydalanuvchi qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat), fermer va dehqon xo`jaliklari, ilmiy va tajriba muassasalari o`z ichki xo`jalik va umumiy tizimli suvdan foydalanish rejalariga jamoa bog`lari va ekinzorlari hamda yordamchi tomorqa yerlarini sug`orish uchun kerak bo`ladigan suv miqdorini ko`rsatib o`tishlari zarur. Ularda ikkalamchi sug`oriladigan yerlar maydoni, ulardagi ekin turlari, gidromodul rayonlashtirishda talab etiladigan va suv rejimini belgilovchi barcha me`yoriy hujjatlar keltirilishi lozim. Birlamchi suvdan foydalanuvchi xo`jaliklar, jumladan qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkatlar), dehqon va fermer xo`jaliklar va boshqa qishloq xo`jalik korxonalari, tashkilotlari va muassasalari hamda fuqarolar xo`jaliklararo ahamiyatga molik suv obyektlaridan suv olishni ko`paytirish yoki kamaytirish maqsadida o`z rejalarini o`zgartirishlari taqiqlanadi. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to`g`risidagi qonunning 9-moddasida ko`rsatilganidek, ushbu inshootlardan foydalanuvchi subyektlar inshootlarni belgilangan maromda ishlashini buzishlari, muvaqqat to`siqlar, nasos stansiyalari va boshqa inshootlarni qurishlari ham taqiqlaniladi. Huquqbuzar shaxslar esa keltirilgan moddiy va ma`naviy ziyonni qoplashlari shart va hamda qilmishning ijtimoiy xavfligiga qarab ma`muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishlari mumkin.

Suv va suvdan foydalanish to`g`risidagi qonunning 55-moddasi, gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to`g`risidagi qonuning 9-moddasiga binoan fuqarolarning kanallar, to`g`onlar, suv tashlash, suv bo`shatish, suv o`tkazish va suv chiqarish inshootlari, tunellar, turli tabiiy ofat va texnogen falokatga qarshi o`rnatilgan gidrotexnik inshootlar ustidan traktorlar, transport vositalari va chorva mollarini haydab o`tishlari taqiqlaniladi. Ularda ko`chat yoki ekinlarni yetishtirish maqsadida obikor dehqonchilik qilish, ruxsat etilmagan barcha xo`jalik ishlarini olib borishga ruxsat etilmaydi. qonunbuzar shaxslar O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksning 76- moddasiga (suv xo`jaligi inshootlari va qurilmalarini shikaslantirish, ulardan foydalanish qoidalarini buzish) va Jinoyat kodeksining 193-moddasiga (eqologiya xavfsizligiga oid normalar va talablarni buzish) binoan yuridik javobgarlikka tortiladilar. Xulosa qilib aytganda , O`zbekistonda yer-suv muammolarini qishloq xo`jaligida huquqiy jihatdan tartibga solish Respublikamiz oldiga qo`yilgan taktik va strategik barqaror rivojlanish reja va dasturlarini amalga oshirishda so`zsiz xizmat qiladi.

O'xshashlar

Qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi

O`rmondan foydalanish huquqi

Tadbirkorlarning tabiat obektlaridan foydalanish huquqi

Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi

Oila huquqi