Мулк ижараси ва прокатга оид тадбиркорлик - Huquqshunoslik - Referatlar

Мулк ижараси ва прокатга оид тадбиркорлик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Мулк ижараси ва прокатга оид тадбиркорлик Тадбиркорлик фаолиятининг бир тури сифатида мулк ижараси бозор муносабатларига ўтиш шароитида тобора ривожланиб, унинг кўлами янада кенгайиб бормоқда. Лекин у бозор иқтисодиётига ўтиш даврида келиб чиққан бутунлай янги ҳуқуқий муносабат эмас. Мулк ижараси илгари ҳам бўлган ва тегишли қонун-қоидалар билан тартибга солиб турилган эди. Аммо бозор иқтисодиётига ўтиб бориши жараёни мулк ижараси билан боглиқ муносабатларнинг янада ривожланишига сабаб бўдци. Ҳозирги кунда «Ижара», »Ижарачм», «Ижарага берувчи» деган сўзлар ва тушунчалар кундалик турмушимизда кенг қўлланилмоқда. Айниқса, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этиш шакллари орасида ижара муносабатлари сезиларли ўрин эгаллаяпти. У янгича мулкий муносабатларнинг вужудга кешшига туб иқтисодий ислоҳотлар ўтказишга, хўжаликни ҳар томонлама самарали юргизшпга ёрдам бермоқда. Дарҳақиқат, ижара меҳнат унумдорлигини кескин оширишга, иш ҳақини кўпайтиришга сабаб бўлмоқда. Энг муҳими шундакк, ижара муносабатларида инсон ўз меҳнати натижасининг ҳақиқий эгасига айланади, ишлаб чиқаришнннг асосий куч сифатида фаолияти янада ортади. Шахс эркик меҳнат қилади, куч-қудрати ортиб боради, тадбиркор бўлади, ўз қадр- қимматини чуқур англайди. Ижара мулқцорнинг ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа буюмларини муайян тўлозлар эвазига вақгинча ишлатиш ёки фойлаланиш учун бошқа шахсга ўзаро келишувига мувофиқ топширишга айтилади. Ижара муносабатларида ижарага берувчи ижарага берилган мулкнинг эгаси бўлиб қолаверади. Ижарачи эса вақтинча, шартномада кўрсатилган мудцат

www.arxiv.uz давомида мулқдор ҳуқуқини олади ва бунинг учун ижара ҳақи тўлайди. Шу билан бирга ижарачи ўз фаолияти давомида ижара мулкидан фойдаланиб олинган маҳсулот ва даромадларнинг мустақил эгаси ҳисобланади. Ижара шартномасига асосан бир тараф ижарага берувчи, маълум бир мулкни иккинчи тарафга — ижарага олувчига ҳақ бараварига вақгинча фойдаланиш учун топшириш мажбуриятини олади. Ижарачи шартнома муддати тугаши билан ижара мулкини қайтаришга мажбур бўлади. Мулк ижараси шартномаси ижара ёки прокат деб ҳам аталади. Ижаранинг ана шундай аталиши шартнома нарсасининг бир жойдан иккинчи жойга кўчириш мумкинлкги ёки мумкин бўлмаслигига қараб белгиланади. Агар мулк бир жойдан иккинчи жойга кўчирилмаса, масалан, турар жой бўлмаган бинолар, савдо бинолари, сарой ва бошқалар ижарага олинганида одатда «аренда» шартномаси деб аталади. Ижара нарсаси бир жойдан иккинчи жойга кўчирилиши мумкин бўлган фуқароларнинг маиший эхтиёжини қондиришга қаратилган анжомлар (яъни спорт буюмлари, уй-рўзғор ашёлари ва шунга ўхшаш бошқа мулклар) ижарага берилганда «прокат» деб аталади. Бундай аталишлар ҳуқуқий жиҳатдан бир-биридан тубдан фарқ қилмайди. Аммо мулкдан вак^инча ҳақ бараварига фойдаланишда бўладиган муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишда улар ўзига хос хусусиятга эга бўлади. Бу хусусиятлар юқорида айтилганидек маиший прокат шартномасининг тузилишида яққол кўринади. Чунки прокат шартномаси орқали фуқароларнинг турли маиший эҳтиёжлари таъминланади. Шу сабабли фуқароларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш шаклларидан бири бўлган аҳолига маиший хизмат кўрсатишга катта аҳамият берилмоқаа.

www.arxiv.uz Кейинги пайтларда ижара шартномаси қишлоқ хўжалиги соҳасида жуда кўп тузшшоқца. Қишлоқ хўжалигида асосан, деҳқончиликда, чорвачиликда, устахоналарда, транспорт ишларида, қурилиш майдончаларида, ишлаш ва хизмат кўрсатиш корхоналарида, йўл қуриш ишларида, ишлаб чиқаришга техника янгиликлари илғор тажриба ва рационализаторлик таклиф-ларини жорий этишда, шахсий ёрдамчи хўжаликни юритишга ёрдам беришда, моддий-техника таъминоти ва хўжаликларга хизмат кўрсатишни ташкил этишда, мзҳсулот тайёрлашда, хўжаликларда ва қцшлокларда умумий овқатланишни ташкил этишда, ногиронлар, меҳнат фахрийлари ва қарияларга маданий-маиший хизмат кўрсатишни ташкил этиш сингари ишларда кўпроқ ижара пудрати тузилмоқца. Ижара пудрати муносабатларида ижарачи ишлаб чиқариш воситаларини муайян муддатгаЬлиб, маҳсулот етиштириб бериш мажбуриятини олади. Бунда ҳар иккала томон ўзаро ижара ва пудрат шартлари билан боғланади. Чунончи, ижара шартлари ишлаб чиқариш воситаларини ёллаш, ишлаб чиқаришни мустақил ташкил этиш, даромадни мустақил тасарруф этиш бўлса, пудрат шартларида буюртма бўйича ишлаш, маҳсулотни буюртма бўйича сотиш, маъмуриятга бўйсуниш кабилардан иборатдир. Ижара пудрати ёки хўжалик ички ижараси жузъий (қисман) ижаранинг бир шаклидир. Ижарачи хўжаликдан маҳсулот етиштириш ҳажми бўйича топшириқолади. Топшириқда етиштирилган маҳсулотни қандай тартибда ва қаерга топшириш ҳақида кўрсатма берилада. Мулк ижараси шартномасининг барча муқим шартлари гўғрисида тарафлар ўзаро келишилган ва қонун билан талаб қилинган шаклда расмийлаштирилган вақтдан бошлаб тузилган ҳисобланади. Шартнома нарсаси, муддати ва ҳақнинг миқдори, шунингдек тарафларнинг шартнома шартларини бузганда қўлланиладиган жавобгарликлар мулк ижараси шартномасининг муҳим шартлари ҳисобланади.

www.arxiv.uz Томонлар шартнома шартларига рози бўлиб ўзаро келишганларидан ва уни белгиланган шаклда расмийлаштирган-ларидан сўнг шартнома тузилган ҳисобланади. Мулк ижараси шартномаси ўзига хос белгиларга эга. Улар шундан иборатки, ижара шартномаси бўйича ижарачига мулкка эгалик қилишнинг икки жиҳати: мулкни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи ўтади. Мулкни тасарруф этиш ҳуқуқи эса мулк эгасида қолади. Мулк ижараси шарткомаси мамлакатимиз иқтисодий, хўжалик ва маданий ҳаётининг кўп соҳаларида: чунончи, ташкилотлар ўртасидаги қурилиш ускуналари ва қишлоқ хўжалик машиналарини прокатга беришдг, савдо бинолари, маиший хизмат ва умумий овқатланиш, кино установкалари ва киноленталарни ижарата олишда, шунингдек ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларида қўлланилмоқда. Бозор иқгисодиёти шароитида ижара шатномасининг аҳамияти шундан иборатки, давлат, кооператив, жамоат ташкилотлари ва фуқароиар ўзларига қарашли мулкдан тўлиқ фойдаланишларига қулай имкониятлар яраталади. Бу билан моддий ишлаб чиқаришнинг янада ривожланишига маълум даражада хисса қўшилади. Тадбиркор ижарага мулк топшираётганида аввало фойда олишни мақсад қилиб қўяди. Ижарачи эса ўзининг шу мулкка бўлган эхтиёжини таъминлашни назардатутиб ихтиёрий равишда шартнома тузади. Шартнома ижарачи ва ижарага берувчининг ўзаро муносабатлари акс эттирилган асосий ҳужжатдир. Унда ижарачига бериладиган ер, буюмлар рўйхати, уларнинг қиймати, муддати, ижара тўлови ва бошқа тўловлар, ижарага олинган буюмларга нисбатан томонларнинг мажбурияти, ижара ишлаб чиқаришни моддий-техника билан таъминлаш шартлари, ишлаб

www.arxiv.uz чиқаришни техника билан қайта қуроллантириш ва янги техника жорий этиш тадбирлари, ижгимоий ривожланиш масалалари, кадрлар тайёрлаш масалалари, тупроқ унумдорлигини ошириш, чорва моллар зотини яҳшилаш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тадбирлари, табиий офатдан келган зарарни қоплаш тартиблари, олинган ўзаро мажбуриятларни бажармаганлиги ёки уни бузганлиги учун томонларнинг модций жавобгарлиги турлари ва бошқалар кўрсатилади. Истеъмол қилинмайдиган ва хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашёлар шартномага асос ҳисобланади. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, уй- рўзғор буюмлари, спорт буюмлари, музика асбоблари, транспорт воситалари, қурилиш машиналари, турар жой бўлмаган кичик уй-жойлар, омборлар, гаражлар, савдо бинолари ва бошқа иншоотлар ижара ашёлари ҳисобланади. Республикамизнинг ижара тўғрисидаги қонунига мувофиқ ижара объектлари янада кўпайди. Жумладан, қишлоқ хўжалигида ер, боғлар ва токзорлар, ўрмонлар, ҳовузлар, кўллар, чорва моллари ва паррандалар, корхона, бирлашма, ташкилотлар, фермалар, асалари уялари, устахоналар, гаражлар, ғишт заводлари, қайта ишловчи цехлар, тегирмонлар, хирмонлар, ёқилғи қуйиш жойлари, омборхоналар, трактор, комбайн, автомобиллар, тиркама, осма машиналар ҳамда механизмлар, дастгоҳлар, асбоб-ускуналар, арава, чанғи, эгар-жабдуқлар, техника жиҳозлари, иншоотлар, бинолар, йўллар, маданият уйлари, клублар, кутубхоналар, болалар боғчалари ва яслилар, ўйингохлар, спорт майдончалари ва бошкрлар ҳам ижарага бериладиган бўлади. Ижара шартномасининг томонлари Фуқаролар, шунингдек фуқаролар гуруҳи, яъни жамоа хўжалиги, давлат хўжалиги, бригада жамоаси, фермер жамоаси, устахона жамоаси, гараж

www.arxiv.uz жамоаси, бир гуруҳмеханизаторлар, бир гуруҳ чорвадорлар, қўдца ва от- уловда иш бажарувчи бир гуруҳ ходимлар, бир гуруҳ мутахассислар, жамоа хўжалиги ва давлат хўжалигининг айрим ходимлари, қайга ишлаш цехининг жамоаси, кооператив жамоаси, саноат корхонаси жамоаси, қурилиш ташкилотлари жамоаси, транспортташкилоти жамоаси, хўжалиқца ишламайдиган айрим фуқаролар ижара шартномасида томонлар сифатида қатнашишлари мумкин. Шунингдек, юридик шахслар, фуқаролар ҳамкорлигида ишловчи корхоналар, Ўзбекистон ва чет эл юридик шахслари иштирок этувчи халқаро ташкилотлар, чет эл юридик шахслари ва фуқаролари ижарага берувчи бўлиши мумкин. Мулк ижараси шартномаси маълум бир муддатгатузилади. Агар шартномада мудцат белгиланмаган бўлса, шартнома ноаниқ муддатга тузилган ҳисобланади. Бундай ҳодца шартномани бекор қилишни хохлаган тараф иккинчи тарафни бир ой одцин, кўчмас мулклар ижарага берилган бўлса, уч ой одцин огохлантириб, шартномани бекор қилиши мумкин. Қонун ёки шартномада ноаниқ муддатга тузилган мулк ижара шартномасини бекор қилиш ҳақида огоҳлантириб қўйишнинг бошқа муддатлари ҳам белгиланиши мумкин. Қонунда мулк ижарасинингайрим турлари учун, шунингдек мол-мулкнинг айрим турларини ижарага олиш учун энг кўп (сўнгги) муддатлар белгилаб қўйилиши мумкин. Бундай ҳолларда, башарти ижара мудцати шартномада белгиланган бўлмаса ва қонунда белгиланган охирги мудцат тугагунича тарафлардан ҳеч қайсиси шартномадан воз кечмаса, сўнгги муддат ўтиши билан шу шартнома бекор бўлади. Қонунда белгиланган охирги муддатдан ортиқ муддатга тузилган бундай мулк ижараси шартномаси охирги муддатга тенг мудцатга тузилган ҳисобланади.

www.arxiv.uz Ижарага олувчи ва ижарага берувчиларнинг ҳуқуқ ва бурчлари Ижарага олувчи ҳам, ижарага берувчи ҳам шартномага мувофиқ маълум ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлади. Ижарага берувчининг асосий бурчи мулкни шартнома шартлари ва мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ ҳолатда ижарачига топширишдан иборат. Мол-мулкни ижарага бериш учун уни тайёрлаш, топшириш, агар далолатнома ёзиш ва имзолаш лозим бўлса уни тақцим этиш ижарага берувчининг зиммасида бўлади. Агар шартномада бошқача ҳол белгиланган бўлмаса, мол-мулк, барча ашёлар ва унга алоқадор ҳужжатлар (техникавий паспорт, сифат кўрсаткичи, сертификат ва ҳ.) билан бирга ижарага олувчига топширилади. Алоқадор ".шёлар ёки тегишли ҳужжатлар ижара мулкига қўшиб топширилмаса ва бунинг натижасида ижара мулкидан унинг ўз вазифасига мувофиқ фойдалана олинмаса, ижарага олувчи бундай ашёлар ва ҳужжатларни ўзига топширишни ёки шартномани бекор қилиб, ўзига етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳакли. Агар ижарага берувчи ижарага олувчига бериладиган мол-мулкни шартномада белгиланган муддатда, башарти шартномада бундай муддат белгиланган бўлмаса, оқилона муддатда топширмаган бўлса, ижарага олувчи Фуқаролик кодексининг 331-моддасига мувофиқ бу мол-мулкни ундан талаб қилиб олиш ва ижронинг кечикканлиги туфайли етказилган Зарарни қоплашни талаб қилиш еки шартномани бекор қилиш ва унинг бажарилмаганлиги сабабли етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Ижарага олинган мулкка нисбатан ижарачи фақат мулкни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлади. Мулкни тасарруф этиш ҳуқуқи ижарачига ўгмайди. Шу сабабли Фуқаролик кодексининг 545-моддасида

www.arxiv.uz белгиланганидек ижарага олувчи ижара мулкидан шартномага мувофиқ, шу мулкнинг тайинланишига қараб, мақсадга мувофиқ равишда фойдаланишга мажбур. Айрим ашёлардан қай тартибда фойдаланиш лозимлиги намунавий шартномаларда белгиланган бўлади. Масалан, прокатга олинган ашёни топширишда прокатхона ходимлари мазкур ашёдан фойдаланиш қоидалари билан ижарачини таништиришга, маиший техникага оид буюмлар топширилишида эса бу ашёлардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги қўлланмани қўшиб беришга мажбурдирлар. Агар мулк арендага олинадиган бўлса, ижарага олувчи бу мулқдан к£й тарзда фойдаланиш зарурлиги белгаланган қоидалар билан таништирилиши, мулкни фақат шартномада кўрсатилган мақсад учунгина фойдаланиш зарурлиги, ижарага берувчининг рухсатисиз бошқа шахсларга ижарага берилмаслиги огоҳлантирилиши лозим бўлади. Ижарага олинган мулк яна ижарага топширилиши мумкин. Бу иккиламчи ижара деб ҳам аталади. Масалан, ижарага олинган ишлаб чиқариш воситаларининг ёки бошқа мулкларнинг бир қисми яна бошқа ижарачига берилади. Иккиламчи ижара ижарачиларни хўжалик жиҳатдан бир-бирлари билан борлайди. Бундай ҳолда: ижарага берувчи, ижарачи, ижарачидан яна иккиламчи ижарага олувчи ўзаро муносабатда бўладилар. Иккиламчи ижарада ижарачининг ўзи қисман ижарага берувчи сифатида иштирок этади. Мехнатсиз даромад олишга йўл қўймаслик учун ижарага олинган буюмнинг ҳаммасини ижарага бериши ман этилади. Шунингдек, ер ва табиий объектларни ва маиший прокат буюмларини иккиламчи ижарага берилишига рухсат этилмайди.

www.arxiv.uz Шартнома шартларини бузганлик учун жавобгарлик Томонларнинг жавобгарлиги қонун ёки шартнома билан белгиланади. Ўзбекистон Республикасииинг «Ижаратўғрисида»ги қонунининг 32- моддасида томонларнинг жавобгарлиги белгиланган. Жумладан, шартноматузиш тартиби ва шартларини бузишда, шартнома мажбуриятларини бажармасликда, шаргномани бир томонлама ўзгартиришдаёки бекор қилишда, шартномани ўзгартириш ва тўхтдтиш тартиби ҳамда шартларни бузишда айбдор томонлар, шунингдек давлат идораларининг мансабдор шахслари бу муносабатда айбдор бўлса, уларга ҳам қонунда белгаланган тартибда жавобгарлик қўлланилади. Шунингдек юридик шахслар ва фуқаролар ўзлари етказган зарарни, шу жумладан, бой берилган фойдани Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда тўлашлари шарт. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 541-моддасида ижарага олувчига мол-мулкни топширмаганлиги ёки топшир- ишни кечиктирганлиги учун жавобгарлик белгиланган. Агар мулк ижарачига топширилмаса, ижарачи бу мулкни ўзига топширилишини талаб қилиш билан бирга ижронинг кечиктирилиши туфайли кўрган зарар тўланишини ёки бутунлай шартномадан воз кечиб, кўрган зарари тўланишини ҳам талаб қилишга ҳақли бўлади. Корхона ва ташкилотлар ўртасидаги муносабатларда кечиктирилган ижрони қабул қилишдан бош тортишга фақат қонун ва шартномада белгиланган ҳоллардагина йўл қўйилади. Ижарага берилган мол-мулкдаги камчиликлар учун ижарачи жавобгар бўлади. Ижара мулкидаги камчиликлар аниқланганида, Ўзбекистон

www.arxiv.uz Республикаси Фуқаролик кодексининг 542-моддасига мувофиқ ижарани ўз хоҳишига кўра: ижарага берувчидан ё мол-мулқдаги камчиликларни текинга бартараф этишни ёки мол-мулқдан фойдаланганлик ҳақини мутаносиб камайтиришни ёхуд мол-мулқцаги камчиликларни бартараф этиш учун кдпинган ўз харажатларини қоплашни талаб қилишга, ижарага берувчини олдиндан огоҳлантирилган ҳолда ўша камчиликларни бартараф этишга сарфланган харажатлар суммасини мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўланадиган .ҳақцан бевосита чегириб қолишга, шартномани муддатидан олдин бекор қилишга ҳақли. Ижарага берилган мол-мулкдаги камчиликлар хусусида хабардор бўлган ижарага берувчи шу мулкни дарҳол тегишли ҳолатда бўлган мол-мулкка алмаштириб бериши ёки мол-мулкдаги камчиликларни текинга бартараф этиши лозим. Агар ижарага олувчининг талабларини қаноатлантириш ёхуд унинг камчиликларини бартараф этиш харажатларини мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақдан чегириб қолиш ижарага олувчи кўрган зарарни қопламаса, у зарарнинг қопланмай қолган қисмини тўлашни талаб қилишга ҳақли. Шунингдек, ижарага берувчининг ёзма огоҳлантиришига қарамай ижарага олувчи мол-мулкдан шартнома шартларига ёки мол-мулкнинг вазифасига номувофиқ фойдаланса, ижарага берувчи шартномани муддатидан олдин бекор қилишни ва зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақли. Ижарага олувчи шартнома мудцати тугаши билан ижарага олинган мол- мулкни ўзигатопширган ҳолатда, меъёрий эскиришни ҳисобга олиб ёки шартномада белгиланган ҳолатда қайтариши лозим.

www.arxiv.uz Агар ижарага олувчи ижарага олган мол-мулкни қайтармаса ёки кечиктириб қайтарса, кечиктириб қайтарилган барча вақг учун ижара ҳақини тўлашни ижарага берувчи талаб қилишга хақли. Бу ҳақ ижарага берувчининг кўрган зарарини қопламаган тақдирда, зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли. Ижарага олинган мол-мулк ўз вақтида қайтарилмаганлиги учун шартномада неустойка ундириш назарда тутилган тақцирда, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, неустойкадан ташқари зарарни тўлиқ миқцорда ундириши мумкин (ФКнинг 554-моддаси). Ижара шартномасининг бекор бўлиши Мулк ижараси шартномаси шартнома мудцати тугаб, ижара мулки қайтарилиши билан бекор бўлади. Айрим ҳолларда 'шартнома ижарага берувчининг талаби билан: жумладан, Фуқаролик кодексининг 551- моддасида белгиланганидек, ижарага олувчи ижарага берувчининг огохлантиришига қарамай мол-мулкдан шартнома шартларини ёки мол- мулкнинг вазифаларини жидций равишда бузган ёхуд бир неча марта бузган ҳолда фойдаланса: мол-мулкни жиддий ёмонлаштирса; шартномада белгиланган тўлов муддатини кетма-кет икки мартадан ортиқ бузиб, мол- мулкдан фойдаланганлик учун ҳақтўламаса: қонун ҳужжатларига ёки шартномага мувофиқ капитал таъмирлаш ишларини бажариш ижарага олувчи зиммасида бўлган ҳолларда шартномада белгиланган муддатларда, шарт-номада бундай муддат белгиланган бўлмаса, оқилона муддатларда мол-мулкни капитал таъмирлашни амалга оширмаса, шартнома муддатидан аввал бекор қилиниши мумкин.

www.arxiv.uz Ижара шартномасининг яна бир муҳим хусусияти шундаки, ижарачи ижарага олинган мулкни сотиб олиши ҳам мумкин. Фуқаролик кодексининг 563- моддасида ва «Ижара тўғрисида»ги қонуннинг 18-моддасида белгиланишича, ижарачи ижарага олинган мулкни ижарага берувчининг розилиги билан бутунлай ёки унинг бир қисмини сотиб олиши мумкин. Сотиб олиш шартномасида сотиб олинаётган мол-мулкнинг тури ва баҳоси, сотиб олиш шакллари ва манбалари, сотиб олиш тартиби ва муддатлари, сотиб олишда учинчи шахсларнинг, жумладан, кредиторларнинг қатнашуви, кафолатлари, сотиб олинаётган мол-мулкнинг сифати ва бошқа қоидалари белгилаб қўйилиши мумкин. Сотиб олиш билан боғлиқ шартномани томонлар бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги ёки .шартномани бир тойонлама бекор қилганлиги учун Ўзбекистон Республикаси қонунларида назарда тутилган ёки шартномада белгилаб қўйилган тарзда жавобгар бўладилар. Сотиб олиш шартномасини тузиш ва уни бажариш билан боғлиқ низолар суд орқали ҳал қилинади. Прокат шартномасининг ҳуқуқий асослари Аҳолига хизмат кўрсатиш юзасидан тузиладиган шартномалардан бири прокат шартномадир. Прокат шартномасининг тавсифи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 558-моддасида берилган. Унда белгиланишича, «Прокат шартномаси бўйича доимий тадбиркорлик фаолияти сифатида мол-мулкни ижарага берувчи ҳақ эвазига ижарага олувчига вақтинчалик эгалик қилиш ва фойдаланиш учун кўчар мол-мулкни топшириш мажбуриятини олади.

www.arxiv.uz Прокат шартномаси бўйича топширилган мол-мулкдан, агар шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса ёки у мажбурият моҳиятидан келиб чиқмаса, истеъмол мақсадларвда фойдаланилади. Прокат шартномаси ёзма шаклда тузилади. Прокат шартномаси оммавийдир». Хусусий аломатлари билан белгиланган ва истеъмол қилинмайдиган ҳар хил ашёлар прокат шартномасининг асоси бўла олади. Булар спорт анжомлари, музика асбоблари, машиналар, уй-рўзғор буюмлари, турар-жой ҳисобланмайдиган бинолар ва иншоотлар, турли хилдаги техника воситалари, қисқаси бир марта фойдаланиш билан ўзинингдастлабки қимматини йўқотмайдиган ҳамда истеъмол қилинмайдиган кўчар мулклардир. Прокат шартномасининг муддати Фуқаролик кодексининг 559-моддасида белгиланган. Бу шартнома бир йилгача муддатга тузилиши мумкин. Мулк ижараси шартномаси аниқ белгиланмаган муддатга қайтадан тузиш ва ижарага олувчининг мулк ижараси шартномасини қайтадан тузишга имтиёзли ҳуқуқи ҳақидаги қоидалар прокат шартномасига нисбатан қўлланилмайди. Бундан ташқари ижарага олувчи прокат шартномасини истаган вақтда бекор қилиши мумкин. Шартномада барча ҳолларда, тадбиркор мулк эгаси, яъни фуқаролар ёки ташкилотлар буюмларини ижарага берувчи, фуқаролар ижарага олувчи сифатида қатнашади.

www.arxiv.uz Шартномага мувофиқ фуқаро ашёни олиш учун прокат берувчига.ўз паспортини ёки паспорт ўрнига ўтадиган бошқа ҳужжатини, агар шундай ҳужжатни ижарачи талаб этса, фақат кўрсатиши мумкин. Автомашина, мотоцикл ёки мопед прокатга олинадиган бўлса, фуқаро бошқара олиш ҳуқуқи борлиги тўғрисидаги гувоҳномасини ҳам кўрсатиши лозим. Прокат шартномаси бўйича мол-мулқцан фойдаланганлик ҳақи вақт-вақти билан ёки бир йўла тўланадиган қатъий суммадаги тўловлар шаклида белгиланади. Ижарага олувчи мол-мулкни муддатидан олдин қайтарган такдирда ижарага берувчи унга мол-мулқцан фойдаланганлик учун олинган ҳақцан мулкдан фойдаланмаган кунлар учун тегишли қисмини мол-мулк амадда қайтарилган куннинг эртасидан бошлаб ҳисоблаб қайтаришга мажбур бўлади. Прокат шартномасига мувофиқ, томонлар маълум ҳуқуқ ва бурчларга эга бўладилар. Ижарага берувчи тадбиркорнинг бурчи, шартномага мувофиқ фойдаланиш учун яроқли ашёни тақдим этишн, прокатга берилган нареанинг фойдаланишга яроқли эканини ижарага олувчи ҳузурида текшириш, ашёдан фойдаланиш усулларини, қоидаларини тушунтириш, прокатга олинган ашё бузилганида, йўқотилганида ёки бут бўлмаган ҳолда қайтарилганида мулкий жавобгарлик тўғрисида ижарачини огоҳдантириш кабилардан иборат. Ижарага берувчи прокатга олинган нарса прокатга олувчининг айби билан боғлиқ бўлмаган ҳолда бузилиб қолса, бу тўғрида хабардор бўлгач тезлик билан бошқасига алмаштириб бериши шарт. Прокат шартномаси бўйича ижарага топширилган мол-мулкни капитал ва жорий таъмирлаш ижарага берувчининг бурчидир (ФКнинг 563-моддаси). Агар ижарага олувчи ашёдан

www.arxiv.uz нотўғри фойдаланаётган ёки шартнома шартларини бошқача тарзда бузаётган бўлса, ижарага берувчи ашёни муддатидан олдин қайтариб олишга ҳақли бўлади. Прокат шартномасига мувофиқ, ашёни ижарага олувчи ҳам ҳуқуқ ва бурчларга эга. Прокатга олувчининг бурчлари ижара ҳақини тўлаш, мулкдан тайинланишига мувофиқфойдаланиш, прокатга олинган ашёни ўзбошимчалик билан таъмирламаслик, нарсани бошқа шахсга фойдаланиш учун бермаслик, муддати тугаши билан ашёни бутун ҳолда ижарага берувчига қайтариб тогтширишдан иборат. Прокат шартномасига кўра, ўз зиммасидаги бурчларни бажармагзнлик учун томонларга мулкий жавобгарлик юклатилади. Жумладан, прокат олувчининг ихтиёрида бўлган мол-мулк унга боғлиқбўлмаган ҳодца зарарланса, уни таъмирлаш билан борлиқ барча харажатлар ижарага берувчи зиммасида бўлади. Агар прокатга олинган нарса ижарачининг айби билан яроқсиз ҳолга келса, у худди шундай нарсани қайтаришга ёки қийматини тўлашга мажбур. Прокатга олинган нарсаларнинг айрим қисмлари қайтарилмаса, ижарага олувчи буидай қисмларнинг ^йматини тўлиқ миқцорда тўлайди. Агар чинни, биллур ёки шунга ўхшаш идишлар синган, алмаштирилган, йўқолган бўлса, бу ҳақда мулк эгаси далолатнома тузиб, уни ижарага олувчига тақцим этади. Ижарага олувчи худди шу турдаги буюмни прокат пунктига топшириши шарт. Агар келишилган муддат ичида янгисини топширса, синган идишларнинг чакана қиймати ундирилади. Агар ижарага олувчи ана шу буюмларнинг синганини прокатга тақдим этмаса, унинг қиймати уч баравар миқдорда ундириб олинади. Прокат шартномаси томонларнинг хоҳиши билан мудцатидан олдин бекор бўлиши мумкин. Масалан, ижарага олинган мулқдан шартномага ёки

www.arxiv.uz белгиланган мақсадга мувофиқ фойдаланилмаса, ижарага олувчи қасддан ёки бепарволиги орқасидан мулкни сифатсизлаштирса, ижара ҳақини тўлгш муддати ўтгандан сўнг бир ой давомида тўламаса ижарага берувчининг талаби билан бекор қилиниши мумкин. Ижарага олувчи шартномани муддатидан аввал бекор қилса, ижарага берувчи олинган ижара ҳақидан тегишли қисмини қаигаришга мажбур. Агар ижарага топширилган мол-мулкдаги камчиликлар ижарага олувчи томонидан мол-мулқцан фойдаланиш ва уни сакуташ қоидаларининг бузилиши натижасида вужудга келган бўлса, ижарага олувчи ижарага берувчига мол-мулкни таъмирлаш ва транспортда ташиш харажатларини тўлайди (ФКнинг 561-моддаси). Прокат шартномаси бўйича ижарага олувчига топширилган мол-мулкни иккиламчи ижарага беришига, ижарага олувчи, прокат шартномаси бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини бошқа шахсга ўтказишига, бу мол-мулкнинг бепул фойдаланиш учун бериб қўйилишига, ижарага олувчининг ҳуқуқларини гаровга қўйишига ва уларни хўжалик ширкатлари ва жамиятларининг устав фондига ҳиссатариқасида, ишлаб чиқариш кооперативларига пай бадаллари тариқасида қўшишга йўл қўиилмайди.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И . А . Барқарор тараққиётга эришиш — устувор вазифа , « Ишонч », 1998 йил 26 февраль . 2. Қяранг Абдусаломов М., Отахонов Ф. Контрактация шартномалари, тнлабнома ва даъво аризалари. Т, «Адолат», 1998, 30-31-6. 3. «Халқ сўзи», 1998 йил 23 апрель. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари. Лизинг шартномаси

Тадбиркорлик фаолиятининг объекти сифатида мулк

Тадбиркорлик фаолияти сохасида кулланиладиган шартномалар тизими

Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар. Хусусий мулк

Оммавий (давлат) мулк ҳуқуқи.умумий мулк. Мулк ҳуқуқини ва бошқа ашёвий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш