Тадбиркорлик фаолияти сохасида кулланиладиган шартномалар тизими - Huquqshunoslik - Referatlar

Тадбиркорлик фаолияти сохасида кулланиладиган шартномалар тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида қўлланиладиган шартномалар тизими Режа: 1. Мол-мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини ўтказишга қаратилган шартномалар. 2. Мол-мулкка нисбатан фойдаланиш ҳуқуқини топширишга қаратилган шартномалар. 3. Муайян ишни бажаришга қаратилган шартномалар. 4. Хизмат кўрсатишга қаратилган шартномалар.

Мамлакатимизда бозор иқтисодиётига ўтиш даврида тадбиркорлик фаолиятининг хўжалик механизмини такомиллаштиришда шартномаларнинг ўрни муҳимдир. Тадбиркорлик асосан шартномалар орқали амалга оширилади. Шартномаларсиз тадбиркорлик режаларини амалга оширишни тасаввур ҳам қилиб бўлмайди. Тадбиркор ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолияти жараёнида муайян шартномалар тузади. Тадбиркорлик шартномалари – бу хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзаро иқтисодий муносабатларини тартибга солишнинг ҳуқуқий воситасидир. Тадбиркорлик шартномасининг тушунчаси, уни тузиш тартиби. Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг бош йўналишларидан бири - бу тадбиркорлик шартномаларининг аҳамиятини ошириш ва шартномавий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишни такомиллаштиришдан иборат. Шу сабабли Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида шартномаларни, хусусан тадбиркорлик шартномаларини тартибга солишга оид қоидалар кенг берилган. Бундан ташқари шартнома муносабатларини янада мувофиқлаштириш мақсадида «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий -ҳуқуқий базаси тўғрисида» ги Қонун қабул қилинган. Маълумки, шартнома – икки ёки бир неча шахсларнинг ҳуқуқ ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ва бекор қилиш ҳақидаги ўзаро келишувдир. Шартнома ўзаро муносабатга киришган томонларнинг келишувини акс эттирувчи ҳужжатдир. Тадбиркорлар ўртасида вужудга келадиган муносабатлар қонунлар билан бир қаторда шартномалар билан ҳам тартибга солинади. Тадбиркорлик фаолиятининг ютуғи биринчи навбатда тарафлар ўртасида тузилган шартноманинг мукаммал ва унинг қонунчилик доирасида тузилганлигига бевосита боғлиқдир. Тадбиркорлик шартномаларининг мукаммаллиги эса аввало, унинг тарафлар манфаатларини ифодалаши, амалдаги қонунчиликка мос бўлиши ва унинг қонуний мақсадга йўналтирилганлиги билан боғлиқдир.

Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик шартномалари унинг тарафлари бўлиши – ўрта ва кичик бизнес субъектлари, хусусий тадбиркорлар нисбатан янги тузилмалар сифатида хўжалик муносбатларида нотенг мавқега эгалиги, уларда шартномалар тузиш тажрибасини етарлича эмаслиги ва аксинча шартноманинг иккинчи томони - тайёрловчи, таъминотчи ва хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг монополистик мавқега эгалиги, уларда юридик хизматнинг йўлга қўйилганлиги, шартномалар тузиш тажрибасининг мавжудлиги билан характерланади. Тадбиркорлик шартномаларини бошқа фуқаролик–ҳуқуқий шартномалар каби характери, мазмуни ва мақсадига қараб қуйидагича тавсифлаш мумкин: а) мол-мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини ўтказишга қаратилган шартномалар (олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини контрактация, айрибошлаш, ҳадя, тармоққа улаш орқали энергетика ва бошқа ресурслар билан таъминлаш ва бошқа шартномалар); б) мол-мулкка нисбатан фойдаланиш ҳуқуқини топширишга қаратилган шартномалар (мулк ижараси, прокат, қарз мулкдан текин фойдаланиш, лизинг ва бошқа шартномалар); в) муайян ишни бажаришга қаратилган шартномалар (пудрат, маиший пудрат, қурилиш пудрати, лойиҳа ва қидирув ишлари пударти ва бошқалар); г) хизмат кўрсатишга қаратилган шартномалар (ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш, йўловчи, багаж, юк ташиш, транспорт экспедицияси, комиссия, воситачилик, омонат ва бошқа шартномалар)1. 1 §. Мол-мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини ўтказишга қаратилган шартномалар. Мазкур тоифадаги шартномаларнинг асосий хусусияти - товарга бўлган эгалик ҳуқуқининг бир шахсдан иккинчи шахсга (сотувчидан сотиб олувчига) ўтишдан иборатдир.

Бу турга мансуб тадбиркорлик шартномалари мол-мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини ўтказишга қаратилган бошқа шартномалардан қуйидаги белгилари билан фарқланади: а) ҳеч бўлмаганда шартноманинг бир тарафи махсус субъект - тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи хўжалик юритувчи субъект эканлиги билан; б) шартномаларнинг асосий мақсади тадбиркорлик субъектларининг иқтисодий талабини қондиришга қаратилганлиги билан; в) тадбиркорга нисбатан «қаттиқроқ» қоидаларнинг ўрнатилганлиги, жумладан, шартнома мажбуриятларини бузганлик учун кучайтирилган жавобгарлик чораси белгиланганлиги, г) айрим ҳолларда шартнома субъектлари эркининг чекланганлиги билан; Мол-мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини ўтказишга қаратилган тадбиркорлик шартномалар орасида олди-сотди шартномаси муҳим ўрин тутади. Бозор иқтисодиётининг ривожланиши олди-сотди шартномасининг тадбиркорлик муносабатларини тартибга солишдаги ҳуқуқий восита сифатидаги аҳамиятини оширди. Социалистик хўжалик тизими даврида олди-сотди шартномаси институти учун унчалик эҳтиёж бўлмаган. Маҳсулотлар, товарлар қатъи режа асосида ишлаб чиқарилган ва «фонд», «наряд» ларга мувофвиқ тақсимланган. Шартноманинг предмети асосан моддий-маиший аҳамиятга эга бўлган товарлар, ташкилотлар учун эса ёрдамчи воситалардан иборат бўлган. Мамлакатимизда мулкий муносабатларнинг ривожланиши, бозор муносабатларининг таркиб топиши иқтисодий муносабатларнинг ҳуқуқий шакли бўлмиш олди-сотди шартномасидан кенгроқ фойдаланиш имконини яратди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 386-моддасига биноан олди- сотди шартномаси бўйича бир тараф (сотувчи) товарни бошқа тараф (сотиб олувчи) га

мулк қилиб топшириш мажбуриятларини, сотиб олувчи эса товарни қабул қилиш ва унинг учун белгиланган пул суммасини тўлаш мажбуриятини олади. Олди-сотди шартномасида бир тараф товарни сотувчи, иккинчи тараф товарни сотиб олувчи ҳисобланиб, шартноманинг тадбиркорлик шартномаси «мақомини олиш учун» тарафлардан бири – қонунда белгиланган тартибда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик ёки жисмоний шахс бўлиш, шартноманинг предмети ҳам тадбиркорлик мақсадига йўналтирилган бўлиши лозим. Жумладан, якка-тартибда меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи фуқаро ўз шахсий ёки оиласи эҳтиёжлари учун автомобил сотиб олса, шартнома фуқаролик ҳуқуқий битим хусусиятига эга бўлади. Агарда у автомашинани йўловчи ва юк ташиш мақсадида сотиб олса, олди-сотди битими тадбиркорлик шартномаси «мақоми»ни олади. Юридик шахс тузмасдан Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи, аммо белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтмаган тадбиркор-фуқаро томонидан тузилган битимларга ҳам Фуқаролик кодексининг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ мажбуриятлар ҳақидаги қоидаларни қўллаш мумкин. Демак, тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ олди-сотди шартномаларининг тузишдан кўзланган асосий мақсад – товарга бўлган эгалик ҳуқуқини сотувчидан сотиб олувчига ўтказишдан иборат. Шартнома белгиларидан яна бири – унинг икки томонлама шартномалар туркумига кириши билан боғлиқдир. Шартнома бўйича тарафларнинг ҳар бирида муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар пайдо бўлади. Олди-сотди шартномаси консенсуал хусусиятга эга, яъни тузилган шартнома билан уни ижро этиш вақти ҳар доим бир-бирига мос бўлавермайди. Олди-сотди шартномасининг асосий белгиларидан яна бири – унинг ҳақ эвазига тузиладиган шартномалар туркумига киришдир. Сотиб олувчи қабул қилиб олинган товар учун белгиланган ва келишилган пул суммасини (баҳосини) тўлаши лозим. Эркин муомалада бўлган ҳар қандай мол-мулк, ашё-товар олди-сотди шартномасининг предмети бўлади. Қонунда кўзда тутилган холларда айрим товарлар

муомаладан чиқарилган ёки уларнинг муомалада бўлиши чекланган бўлса-да, шартнома предмети бўлиши мумкин. Товарнинг номи ва унинг миқдори олди-сотди шартномасининг асосий шартларидан ҳисобланади. Бу шартлар шартнома аниқ кўрсатилмаган бўлса ва уларни белгилаш учун имконият бўлмаса, шартнома тузилган, деб ҳисобланмайди. Товарнинг номи ва миқдори шартномада аниқ кўрсатилиши лозим. Товарнинг номи - адабий тил қоидаларига мувофиқ умум эътироф этилган атамада аниқ белгиланиши лозим. Товарнинг миқдори тегишли улчов бирликларида (метр, дона, тонна ва бошқалар) ёки пул бирлигида ифодаланиши мумкин. Товарнинг баҳоси, сифати ва унинг топширилиш муддати барча холларда ҳам шартноманинг асосий шарти ҳисобланмаслиги мумкин. Аммо, шартноманинг айрим турлари бўйича, хусусан, кўчмас мулкини ва корхонани сотиш шартномаси учун баҳо, контрактация учун - муддат олди-сотди шартномасининг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолиятини юритишда айниқса, шартнома муддати муҳим ўрин тутади. Негаки, товарнинг ўз вақтида топширилмаганлиги ишлаб чиқариш, хўжалик фаолиятини издан чиқаради, тадбиркорга жиддий зарар келтиради. Масалан, фермер хўжалиги пахта етиштириш учун уғитни шартномада кўзда тутилган вақтда ололмаса, хосилдорлик пасайиб кетади ва фермерга жиддий зарар етади. Олди-сотди шартномасининг мазмунини тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ташкил этади. Сотувчининг асосий мажбурияти ва ҳуқуқи - ўз тасарруфида бўлган, ёки келажакда ўзи яратадиган ёхуд оладиган ашёларни шартномада кўрсатилган миқдорда, муддатда, сифатли, бут ва тегишли идишга жойлаштирилган ва ўралган тарзда топширишдан ва бунинг эвазига тегишли ҳақни олишдан иборат. Олувчининг асосий ҳуқуқ ва мажбурияти - сотилган товарни қабул қилиб олиш ва белгиланган ҳақни тўлашдан, агар сотилган товар шартномага мувофиқ топширилмаган бўлса, уни топширилиши талаб этишдан иборат бўлади.

Мол-мулкка нисбатан эгалик қилиш ҳуқуқини ўтказишга қаратилган шартномалар тизимида олди-сотди шартномасига турдош шартномалар - чакана олди- сотди, кўчмас мулкни сотиш, корхоналарни сотиш, маҳсулот етказиб бериш, товарлар етказиб бериш тўғрисидаги давлат контракти, контрактация, энергия таъминоти шартномалари ҳам ўрин олган. Чакана олди-сотди шартномаси тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган сотувчининг сотиб олувчига шахсий мақсадларда, рўзғорда ёки тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланадиган товарларни топшириш мажбуриятларини ифодалайди. Шартноманинг ўзига хос томони унда иштирок этувчи субъектларнинг таркиби билан боғлиқ. Шартнома бўйича сотувчи сифатида тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи юридик ёки жисмоний шахс чиқиши мумкин. Шартноманинг иккинчи тарафи - истеъмолчи товарни қайта ишлаб чиқариш ёки сотиш учун эмас, балки шахсий маиший эҳтиёжлари учун сотиб олувчи фуқародир. Чакана олди-сотди шартномасининг турлари сифатида ўз-ўзига хизмат кўрсатиш йўли билан сотиш, намуналар бўйича сотиш, товарларни кредитга сотиш, товарларни илгаридан берилган буюртма бўйича сотиш ва ҳоказо шартномаларни кўрсатиш мумкин. Чакана олди-сотди шартномаси бўйича ҳуқуқий муносабатлар Фуқаролик кодексидан ташқари «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги, «Озиқ-овқат маҳсулотлари сифати ва хавфсизлигини стандартлаштириш ва ўлчаш тўғрисида»ги, «Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида»ги Қонунлар ҳамда Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 14 июндаги «Озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотлари алоҳида турларини чаканалаб сотиш қоидалари» ва бошқа ҳужжатлар билан тартибга солинади. Олди-сотди шартномасининг турларидан бири – кўчмас мулкни сотиш шартномасидир. ФКнинг 83-85-моддаларига кўра шартномани хусусиятларини ифодаловчи асосий белги унинг объектидан иборат. ЎзР янги ФК да фуқаролик ҳуқуқларининг объекти бўлмиш мол-мулк биринчи марта кўчмас ва кўчар мулкка булинади.

Кўчмас мулк - ер участкалари, ер ости бойликлари, бино ва иншоотлар, мулкий комплекс сифатида корхоналар, шунингдек кўп йиллик дов-дарахтлардан иборат. Ҳаво, денгиз ва дарё транспортлари ҳам кўчмас мулк каторига киритилиши мумкин. Кўчмас мулкнниг барча турлари ҳам бу шартноманинг объекти бўлавермайди. Чунончи ер ости бойликлари сотилмаслиги мумкин. Кўчмас мулк сифатида сотиладиган ҳар кандай мулк давлат рўйхатидан ўтказилади. Кўчмас мулкни сотиш ким ошди савдосида, танлов орқали, юридик шахсларнинг ўзаро келишуви асосида ва қонунда тақиқланмаган бошқа усулларда амалга оширилди. Шартноманинг бошқа олди-сотди шартномаларидан фарқи уни тузишга нистабан алоҳида усул қўлланилишидан иборат. ФКнинг 480-моддасига кўра кўчмас мулкни сотиш шартномаси битта ҳужжат тарзида тузилади ва нотариал тартибда тасдиқланиш талаб этилмайди. Шартноманинг яна бир хусусияти кўчмас мулка бўлган мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтганлиги давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт. Буни шартноманинг ўзини давлат рўйхатидан ўтказилишидан фарқлаш лозим. Сотиб олувчининг кўчмас мулкка эгалик ҳуқуқи ушбу ҳуқуқни давлат рўйхатидан ўтказиш пайтида вужудга келади. Олди-сотди шартномасининг тизимига кирувчи кўчмас мулкни сотиш шартномасининг яна бир тури – корхонани сотиш шартномасидир. ФКнинг 489-моддасига биноан корхонани сотиш шартномасига мувофиқ, сотувчи харидорга бутун корхонани мулкий мажмуа сифатида топшириш мажбуриятларини олади, сотувчи бошқа шахсларга беришга ҳақли бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан мустасно. Корхона фақатгина ҳуқуқ субъекти эмас, балки мол-мулкларнинг мажмуаси сифатида ҳуқуқ объекти ҳам бўлади ва бутунлай ёки унинг бир қисми ёхуд қисмлари олди-сотди, гаров, ижара ва бошқа битимларнинг объекти бўлиши мумкин. Шу билан у бошқа олди-сотди шартномаларидан фарқланади. Корхона таркибига мол-мулкларнинг мажмуаси сифатида унинг ер участкалари, бинолар, иншоотлар, ускуна, инвентар, хомашё, тайёр маҳсулотлар, талаб қилиш ҳуқуқи, қарзлар, шунингдек, корхона ва унинг маҳсулот, ишлари ва хизматларини акс эттирувчи

хусусий белгилари (фирма номи, товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари)га бўлган ҳуқуқлар ва бошқа ҳуқуқлар киради. Шартнома субъекти жисмоний шахслар, (улар корхонани бошқариш учун бошқа тадбиркорни жалб этиш мумкин) юридик шахслар ва давлат бўлиши мумкин. Сотилаётган корхона мулк ҳуқуқи асосида сотувчига тегишли бўлиши ва ҳуқуқ субъекти сифатида тан олинган бўлиши керак. Корхонани сотиш шартномаси доимо ёзма шаклда тузилади ва нотариал гувоҳлантирилган бўлиши керак. Тадбиркорлик амалиётида товарлар олди-сотдиси бўйича кенг тарқалган шартномалардан бири - маҳсулот етказиб бериш шартномасидир. ФК нинг 437-моддасида маҳсулот етказиб бериш шартномаси қуйидагича таърифланади: «Маҳсулот етказиш шартномасига мувофиқ тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган маҳсулот етказиб берувчи - сотувчи шартлашилган муддатда ёки муддатларда ўзи ишлаб чиқарадиган ёхуд сотиб оладиган товарларни сотиб олувчига тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун ёки шахсий, оилавий мақсадларда, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқа мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиш учун топшириш, сотиб олувчи эса товарларни қабул қилиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади». Маҳсулот етказиб бериш шартномаси турдош шартномалардан ўзининг қуйидаги хусусиятлари билан фарқланади: а) маҳсулот етказиб бериш шартномаси предмети ҳар қандай товарлар эмас, балки етказиб берувчи томонидан ишлаб чиқариладиган ёки сотиб олинадиган товарлардир. Олди-сотди шартномасининг предмети эса тайёр товарлардан иборат бўлиши мумкин; б) маҳсулот етказиб бериш шартномасига кўра, товарни топшириш муддати шартноманинг асосий шарти саналса, олди-сотди шартномасида муддат унинг асосий шарти ҳисобланмайди; в) маҳсулот етказиб бериш шартномасида шартномани тузиш ва ижро этиш даври деярли бир вақтга тўғри келмайди, олди-сотди шартномасида уни тузиш пайти ижро этиш вақтига тўғри келади;

г) маҳсулот етказиб бериш шартномаси нисбатан узоқ давом этадиган муносабатларни тартибга солиб, бир неча муддатда, қисмларга бўлиб ижро этилади. Олди-сотди шартномаси эса қисқа, одатда бир марта бўладиган муносабатларни тартибга солади. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи хўжалик юритувчи субъектлар маҳсулот етказиб бериш шартномаси орқали ўз фаолиятлари учун зарур бўлган хом ашё, ускуналар, материаллар ва бошқа товарларни оладилар ва шу билан бирга ишлаб чиқарган товарларни сотиш имконига эга бўладилар. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг мазмунини ташкил этувчи асосий шартлар – товарнинг миқдори, ассортименти, сифати, бутлиги, нархи ва бошқа шартларга ФКнинг олди-сотди шартномаси тўғрисидаги қоидалар қўлланилади. Мол-мулкка нисбатан эгалик килиш ҳуқуқини ўтказишга қаратилган тадбиркорлик шартномалари орасида фуқаролик ҳуқуқининг янги институтларидан бири бўлган - давлат контракти бўйича маҳсулот етказиб бериш шартномаси муҳим ўрин тутади. Айрим турдаги товарлар билан жамият ва давлат эҳтиёжларини тўлароқ қондириш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг янги ФКда олди-сотди шартномасининг бир тури бўлмиш давлат контракти жорий этилди. Республиканинг ижтимоий-иқтисодий, мудофаа, илмий-техникавий манфаатлари ва бошқа умуммиллий эҳтиёжларини қондириш мақсадида давлат контракти бўйича алоҳида турдаги товарлар маълум чекланган миқдорда ва давлат нархида тегишли давлат ташкилотлари, корхоналарига етказиб берилади. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 458-моддасига кўра давлат эҳтиёжлари учун товарлар еказиб бериш юзасидан давлат контракти бўйича маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи), давлат буюртмасига ёки унинг кўрсатмасига биноан, маҳсулот етказиб бериш шартномаси асосида бошқа шахсга келишилган муддатда товарлар етказиб беришни, давлат-буюртмачиси эса етказиб берилган товарлар ҳақини белгиланган муддатда тўланишини таъминлашни ўз зиммасига олади.

Шартнома бўйича бир тарафдан товар етказиб берувчи ҳар қандай хўжалик юритувчи субъект, иккинчи тарафдан, албатта давлат ёки давлат ташкилоти иштирок этади. (Масалан, «Ўздонмаҳсулот» давлат акциядорлик корпорацияси, «Ўзпахтасаноатсотиш» уюшмаси ва бошқалар). Давлат контракти бўйича муносабатларда маҳсулотни етказиб берувчи (ижрочи), давлат буюртмачиси ва унинг кўрсатмасига кўра бошқа шахслар иштирок этади. Давлат буюртмачиси билан ижрочи ўртасидаги муносабатлар маъмурий-ҳуқуқий, ижрочи билан бошқа шахслар ўртасида муносабатлар эса - фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятга эга.1 Давлат контрактининг ўзига хос хусусиятларидан бири шартнома томонларидан бири бўлган тадбиркорлик субъекти ҳамма вақт ҳам шартномавий муносабатлардан фойда олавермайди. Баъзи ҳолларда хўжалик юритувчи субъект шартномавий муносабатлардан маълум зарар кўриши ёки кўзлаган фойдани ололмай қолиши мумкин. Албатта, товар ва маҳсулотлар бошқа хўжалик юритувчи субъетларга «эркин» сотилганда, кўпроқ даромад олиниши мумкин бўларди. Шу сабабли ФКнинг 459-моддаси 9-қисмида давлат буюртмачиси давлат контрактини бажариш натижасида товар етказиб берувчи кўриши мумкин бўлган барча зарарларни қоплаш мажбуриятини олади. Мазкур тизимга кирувчи тадбиркорлик шартномалари орасида контрактация шартномаси кўп учрайди. ФКнинг 465-моддасига кўра контрактация шартномасига мувофиқ қишлоқ хўжалик маҳсулотини етиштирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлаш ёки сотиш учун бундай маҳсулотни харид қиладиган шахсга - тайёрловчига шартлашилган муддатда топшириш (топшириб туриш) мажбуриятини олади, тайёрловчи эса бу маҳсулотни қабул қилиш (қабул қилиб туриш), унинг ҳақини шартлашилган муддатда муайян баҳода тўлаш (тўлаб туриш) мажбуриятини олади. Контрактация шартномаси субъекти ва предмети бўйича олди-сотди шартномаси ва унинг бошқа турларидан фарқланади. Шартнома тарафларидан бири қишлоқ хўжалик маҳсулотларини экиб, ундириб, етиштирувчи шахс бўлса, иккинчи тараф

бундай маҳсулотларни қайта ишлаш ёки сотиш учун харид қилувчи тадбиркор ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини харид қилиш бўйича муносабатлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 29 августдаги қарори билан тасдикланган «Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари контрактация шартномаларини тузиш ва бажариш тартиби тўғрисида»ги Низом билан тартибга солинади. Баъзи асосий турдаги маҳсулотлар (пахта, ғалла ва ҳоказо) бўйича маълум миқдорда давлат контрактига асосан топшириш ҳам контрактация шартномаси тузиш орқали амалга оширилади. Шартнома тарафлари сифатида бир тарафдан, мулкчилик шаклидан қатъий назар қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчи хўжалик юритувчи хўжаликлар – жамоа, ширкат, деҳқон, фермер хўжаликлари, иккинчи тарафдан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиб олувчи, уни қайта ишловчи, тайёрловчи ва сотиш учун харид қилувчи корхона, ташкилотлар қатнашади. Шартноманинг хусусиятларидан яна бири давлат контракти бўйича сотиладиган маҳсулотларнинг баҳоси олинадиган давлат томонидан белгиланган бўлади. Ортиқча топширилган маҳсулотлар учун юқори нарх тўлаш махсус қарорларда кўрсатилиши ёки шартнома тарафларининг келишуви билан эркин равишда белгиланиши мумкин. Олди-сотди шартномасига турдош шартномалар орасида энергия таъминоти шартномалари турмушда кўп учрайди. ФКнинг 468-моддасига кўра энергия таъминоти шартномасига мувофиқ, бир тараф энергия билан таъминловчи ташкилот туташтирилган тармоқ орқали иккинчи тараф - абонентга (истеъмолчига) энергия бериб туриш мажбуриятини олади, абонент эса қабул қилинган энергия ҳақини тўлаш, шунингдек, шартномада белгиланган энергия истеъмол қилиш тартибига риоя этиш, тасарруфидаги энергетика шахобчаларидан фойдаланиш хавфсизлигини ҳамда ўзи фойдаланадиган энергияни истеъмол қилувчи асбоб ва ускуналарнинг созлигини таъминлаш мажбуриятини олади. Шартномада бир томондан, уланган тармоқ орқали энергия билан таъминловчи ташкилот, бошқа томондан, абонент (истеъмолчи) қатнашади.

Шартнома предмети – уланган тармоқ орқали бериладиган энергия манбасидир. Шартномага кўра энергия таъминоти ташкилоти абонентнинг тармоғига узлуксиз ёки келишилган жадвал асосида белгиланган миқдорда энергия узатиш мажбуриятини олади. Шартнома бўйича истеъмолчи – белгиланган тариф асосда олинган энергия учун ҳақ тўлаш, энергия тармоқларининг ишлаш хавфсизлиги қоидаларига риоя этиш мажбуриятини олади. ФК нинг 478-моддасига биноан, энергия таъминоти шартномасига тааллуқли қоидалар туташтирилган тармоқ орқали газ, нефть ва нефть маҳсулотлари, сув ва бошқа товарлар билан таъминлаш муносабатларига ҳам қўлланилади. 2 §. Мол-мулкка нисбатан фойдаланиш ҳуқуқини топширишга қаратилган шартномалар. Мазкур тоифага кирувчи шартномалар орасида мулк ижараси, прокат шартномаси, транспорт воситалари ижараси шартномаси, бинолар ва иншоотлар ва уй- жой ижараси шартномаси, корхонани ижарага бериш шартномаси, лизинг шартномаси, текин фойдаланиш шартномаси амалиётда кенг қўлланилади. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида мулкдан фойдаланишга оид муносабатларнинг қўлланиши ҳам кенгая боради. Мулк эгаси ўз мулкидан унумли фойдаланиш мақсадида уни бошқа шахсларга вақтинча фойдаланиш учун бериши мулкнинг фойдаланилмасдан бекор ётишининг олдини олиш билан бирга мулкдорга катта фойда олиш имконини ҳам беради. Айни пайтда ўзида тадбиркорлик фаолиятини самарали юритиш учун керакли мол-мулкларга эга бўлмаган хўжалик юритувчи субъектлар бундай мулкни бошқа шахслардан вақтинча фойдаланиш учун олиш ва шу йўл билан бу мулкка бўлган эҳтиёжини қодириши мумкин бўлади.

Шартноманинг аҳамиятли томони шундаки, бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик юритувчи субъектлар ўзларига тегишли мол-мулкдан тўла фойдаланишлари учун қулай имконият яратилади. Ижара - бу мулк эгасининг ўзаро келишувига мувофиқ ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа буюмларни муайян тўлов эвазига вақтинча фойдаланиш учун бошқа бировга топширишдир. Мулк эгаси (ижарага берувчи) ўз мулкининг бошқа биров (ижарачи)га ишлатиш ва фойдаланиш учун берар экан, ҳар иккала тараф ҳам фойда олишни кўзда тутади. ФКнинг 535-моддасига кўра ижара шартномаси деб шундай келишувга айтиладики, бунга асосан бир тараф ижарага берувчи, маълум бир мулкни иккинчи тараф – ижарага олувчига хак бараварига вақтинча фойдаланиш учун топшириш мажбуриятини олади. Ижарачи шартнома муддати тугаши билан ижара мулкини қайтаришга мажбур бўлади. Шартноманинг ўзига хос хусусияти шундаки, унга кўра ижарачига мулкка эгалик килишнинг икки жиҳати: мулкни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи ўтади. Мулкни тасарруф этиш ҳуқуқи эса мулк эгасида қолади. Шартнома объекти истеъмол қилинмайдиган ва ҳуқуқий аломатлари билан белгиланадиган ер участкалари, корхоналари, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари ва бошқа ашёлар бўлиши мумкин. Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турларидан бири – прокат шартномасидир. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 558-моддасига кўра, прокат деб шундай шартномага айтиладики, бунга асосан тадбиркорлик фаолияти сифатида мол- мулкни ижарага берувчи ҳақ эвазига ижарага олувчига вақтинчалик эгалик қилиш ва фойдаланиш учун кўчар мол-мулкни топшириш мажбуриятини олади. Шартнома бўйича ижарага берувчи сифатида барча ҳолларда, тадбиркорлик субъектлари - юридик ва жисмоний шахслар, ижарага олувчи эса фақат фуқаролар бўлади. Шартномага мувофиқ буюмларни ижарага берувчи тадбиркорнинг бурчи - фойдаланиш учун яроқли ашёни тақдим этиш, прокатга берилаётган ашёнинг фойдаланишга яроқли

эканлигини ижарага олувчи ҳузурида текшириш, прокатга олинган ашё бузилганда, йўқолганда ёки комплектсиз қайтарилганда мулкий жавобгарлиги тўғрисида ижарачини огоҳлантиришдан иборат. Ижарага олувчининг бурчлари эса ижара ҳақини вақтида тўлаш, мулкдан унинг вазифасига мувофиқ фойдланиш, прокатга олинган мулкни бошқа шахсга фойдаланиш учун бермаслик, ашёни таъмирламаслик ва шартнома муддати тугагач, уни бутун ҳолда ижарага берувчига кайтариб топширишдан иборатдир. Хусусий аломатлари билан белгиланган ва истеъмол қилинмайдиган ҳар хил ашёлар, хусусан, мусиқа асбоблари, техника воситалари, уй-рўзғор буюмлари, спорт анжомлари ва ҳ.к шартноманинг предмети бўла олади. Бозор иқтисодиёти шароитида шартнома предмети кенгая боради. Масалан, автотранспорт воситалари, компьютер техникалари ва ҳ.к.ларни прокатга бериш ривожланади. Прокат шартномаси аниқ муддатга тузилиши билан бошқа шартномалардан фарқ қилади. Масалан, прокат шартномаси мол-мулк ижараси шартномасидан бир йилдан кўп бўлмаган муддатга тузилиши ҳамда прокат нарсасини яхшилаш, таъмирлаш учун фойдаланувчи мажбурият олмаслиги билан фарқланади. Амалиётда тадбиркорлик субъектлари транспорт воситаларини ижараси шартномасидан ҳам кенг фойдаланадилар. Айниқса, бозор иқтисоди шароитида тадбиркорлик субъектлари ўзларининг транспорт воситаларига бўлган эҳтиёжларини тўла қондира олмайдилар. Шу сабабли вақтинча фойдаланиши учун уларни ижарага олиш зарурияти тугилади. Транспорт ижараси шартномасининг турли шакллари мавжуд. ФКнинг 564-моддаси 1-қисмига биноан транспорт воситасини экипажи билан ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи транспорт воситасини вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ҳақ эвазига ижарага олувчига беради ва ўз кучи билан уни бошқариш ҳамда техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатади. Транспорт воситасини экипажсиз ижарага бериш шартномаси бўйича эса ижарага берувчи транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат

кўрсатилмаган ҳолда вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ижарага олувчига ҳақ эвазига беради. Транспорт воситаларидан тижорат мақсадларида фойдаланаётган ижарага олувчи ва ижарага берувчи ўртасида тузилган ижара шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатиш муносабати билан ёқилғи-мойлаш маҳсулотлари, эхтиёт қисмлар ва бошқа материаллар ҳақини тўлаш мажбурияти ижарага олувчи зиммасида бўлади. Ижарага олувчи ижарага олинган тарнспорт воситасини экипажи билан ёки экипажсиз ижара шартлари асосида ижарага берувчининг розилиги билан бошқа шахсларга фойдаланиш учун беришга ҳақли бўлади. Транспорт воситасини ижарага олувчи ундан тижорат мақсадларида фойдаланиш имкониятига эга. У ижарага берувчининг розилигисиз ўз номидан учинчи шахслар билан юк ва йўловчилар ташиш ва бошқа шартномалар тузишга ҳақли. Бунда у транспорт воситаларидан фойдаланиш мақсадларига, бундай мақсадлар шартномада кўзда тутилмаган ҳолларда эса транспорт воситасининг вазифасига ва техник имкониятларга хилоф бўлмайдиган равишда фойдаланиш мумкинлиги ҳақидаги талабларга амал қилади. Транспорт воситаларини айрим турларини ижарага беришнинг ўзига хос хусусиятлари бор. Булар транспортни сақлаш, бошқариш, техник хизмат кўрсатиш, фойдаланиш билан боғлиқдир. Жумладан, сув ва ҳаво транспорти, автомобил транспортини ижарага бериш ўзига хос хусусиятларига эга. Уларни ижарага беришда тарнспорт Низомлари, кодекслар ва бошқа қонун ҳужжатларида алоҳида қоидалар белгиланган бўлади. Хўжалик юритувчи субъектлар ўзларининг ишлаб чиқариш, маданий-маиший эҳтиёжларини тўлароқ қондириш мақсадида бошқа шахсларнинг бино ва иншоотларини вақтинча фойдаланишга олиш зарурияти туғилади. Бино ва иншоотлар ижарасида ижара муносабатларини тартибга солишнинг умумий қоидалари қўлланилади. Бу шартнома биринчидан, муддатли ва ҳақ тўлаш назарда тутилган шартнома ҳисобланади. Иккинчидан, шартнома бўйича бинолар ва иншоотлар вақтинча эгаллаш ва фойдаланишга ёки вақтинчалик фойдаланишга берилади.

Шартнома бошқа ижара шартномаларидан предмети бўйича характерланади. Шартнома предмети бўлиб бинолар ёки иншоотлар ёхуд кўчмас мулкнинг бошқа турлари ҳисобланади. Бундан ташкари бу шартноманинг яна бир хусусияти бино ва иншоотлар билан бир вақтда улар жойлашган ер участкаси ҳам шартнома предмети ҳисобланади. Қонунда бино ва иншоотлар тушунчаси берилмаган. Турмушда, умум фойдаланишдаги маъносида бино - одамлар яшаш ва ишлаш мақсадида қурилган иншоотлардир. Бино ва иншоотлар ижараси тўғрисидаги қоидалар уларнинг бир қисмини ижарага берганда ҳам қўлланилади. ФКнинг 574-моддасига кўра мазкур шартнома тарафлар имзолайдиган ягона ҳужжат тарзида ёзма шаклда тузилади. Бир йилдан кам бўлмаган муддатга тузилган бино ва иншоотларни ижарага бериш шартномаси давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим. Ижара шартномаси шаклларидан бири корхонани ижарага бериш шартномасидир. ФК нинг 579 - моддасига кўра, корхонани ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи ижарага олувчига вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун мулкий комплекс сифатида бутун корхонани ёки унинг бир қисмини ҳақ эвазига бериш мажбуриятини олади, ижарага берувчи бошқа шахсларга ўтказиш мумкин бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан мустасно. Корхонани ижарага олишдан асосий мақсад тадбиркорлик соҳасида ишлаб чиқариш ва хўжаликни юритишда ундан самаралироқ фойдаланишдан иборатдир. Шартнома қуйидагича ўзига хос хусусиятларга эга: - шартнома предмети бутун корхона, яъни, мол-мулк комплексидан иборатдир; -корхонани ижарага бериш уни хусусийлаштиришнинг ўзига хос шаклидир; - шартнома бўйича ижарага берувчи ижарага олувчига корхонанинг асосий фондини ташкил этган асосий объектлар, жумладан ер участкаси, бинолар, иншоотлар ва бошқа асбоб-ускуналарни топшириш мажбуриятларини олади. Корхонанинг айланма маблағлари ҳам шартномада белгиланган тартибда ижарага олувчига ўтказилади; - ижарага берувчининг интеллектуал мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи ҳам корхонани ижарага олувчига ўтади; - корхонани ижарага олувчига ижарага берувчининг учинчи шахсларга нисбатан талаб килиш ҳуқуқи ва қарз мажбуриятлари ҳам ўтиши мумкин;

- ижарага берувчининг тегишли фаолият билан шуғулланиши учун махсус рухсатнома (лицензия) асосида олган ҳуқуқлари ижарага олувчига берилиши мумкин эмас. Корхонани ижарага бериш муддати 5 йилдан кам бўлмаслиги керак. Агар қонун ҳужжатлари ва шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага берувчи ижарага топширилган мол-мулкни ўз ҳисобидан капитал таъмирлаши шарт. Ижарага олувчи мол-мулкдан шартнома шартларига мувофиқ, агар бундай шартлар шартномада белгиланган бўлмаса, мол-мулкининг вазифасига мувофиқ фойдаланиши зарур. Шунингдек, ижарага олувчи шартнома амалда бўлган даврда корхонани техник ҳолатда сақлаб туриши, жорий ва капитал таъмирлаши, корхонани ишлатиш билан боғлиқ ҳаражатлар, солиқ ва бошқа тўловларни тўлаб туриши лозим. Бундан ташқари ижарага олувчи корхонани ижарага берувчининг розилигисиз қайта қуришга, кенгайтириб техник созлаш, корхонани вақтинча фойдаланиш ёхуд қарзга бериш, қўшимча ижарага бериш, ижарага берувчининг розилиги билан сотиш, айрибошлашга ҳақли бўлади. Ижара шартномаси шакллари орасида лизинг шартномаси ҳам муҳим урин тутиб, иқтисодий ҳаётга тобора кўпроқ кириб бормоқда. Бу шартнома бўйича лизинг берувчи (ижарага берувчи) бир тараф, лизинг олувчи (ижарага олувчи) иккинчи тарафнинг топширигига биноан ишлаб чиқарувчи (сотувчи) учинчи тарф билан ўз маблағлари ҳисобига лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олиш ҳақида келишиш мажбуриятини олади, лизинг олувчи эса, бунинг учун лизинг берувчига лизинг тўловларини тўлаш мажбуриятларини олади. Бошқа шартномалардан фарқли ўлароқ лизинг шартномасида 3 та тараф – сотувчи, лизинг олувчи ва лизинг берувчи иштирок этади. Истеъмол қилинмайдиган ҳамда тадбиркорлик фаолияти учун зарур бўлган ҳар қандай ашёлар лизинг объекти бўлади. Мол-мулкдан фойдаланиш юзасидан тузиладиган шартномаларга гурухига мулкдан текин фойдаланиш (ссуда) шартномаси ҳам киради. Шартномага кўра бир тараф (ссуда берувчи) иккинчи тараф (ссуда олувчи)га ашёни вақтинча текин фойдаланиши учун бериш мажбуриятини олади ёки беради, иккинчи тараф эса бу ашёни қандай олган бўлса,

нормал ёйилишини ҳисобга олиб, худди шундай ҳолатда ёки шартномада назарда тутилган ҳолатда кайтариб бериш мажбуриятини олади. Текин фойдаланиш шартномаси мулк ижараси шартномасидан ҳақсиз тузилиши билан фарқланади. Бундан ташқари шартнома - бир томонлама шартномалар туркумига киради. Шартноманинг яна бир хусусияти шартнома бўйича текин фойдаланувчига мулкдорнинг фақат икки ҳуқуқи – мулкка эгалик ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи ўтади. Бу шартнома хўжалик юритувчи субъектларнинг тадбиркорлик фаолиятида кўп қўлланилмасада, баъзан учраб туради. Корхона, ташкилотлар бир-бирларига ўзларида вақтинча фойдаланилмай ётган асбоб-ускуналарни вақтинча текин фойдаланиш учун топширишлари мумкин. Ссуда шартномаси ссуда берувчилар манфаатларини кўзлаб тузилмайди, балки фақат ссуда олувчининг манфаатларини кўзловчи мажбуриятларини ўз ичига олади. Шартноманниг предмети истеъмол қилинмайдиган ашёлар – ер участкалари ва бошқа алоҳида табииий объектлар, корхонлар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари ва бошқа мол-мулклар бўлиши мумкин. 3. Муайян ишни бажаришга қаратилган шартномалар. Бозор иқтисоди шароитида тадбиркорлик субъектлари ўз фаолиятини самарали юритишлари учун бажарилиши махсус билим ва малака талаб этадиган баъзи ишларни, жумладан, маиший пудрат, қурилиш, лойиҳалаш, қидирув, илмий-тадқиқот ва тажриба–конструкторлик ва технологик ишларни амалга оширишга янада кўпроқ эҳтиёж сезадилар. Корхоналар қурилиш, таъмирлаш ва бошқа ишларни амалга ошириш учун тегишли қурилиш–таъмирлашга ихтисослашган ташкилотлар билан шартнома муносабатларига киришади. Бу муносабатлар ишни бажаришга қаратилган шартномалар – пудрат шартномаси орқали тартибга солинади. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 631-моддасига кўра пудрат шартномаси бўйича бир тараф (пудратчи) иккинчи тараф (бюртмачи)нинг топшириғига биноан маълум бир ишни бажариш ва унинг натижасини буюртмачига белгиланган муддатда топшириш мажбуриятини олади, буюртмачи эса иш натижасини қабул қилиб олиш ва бунинг учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олади.

Пудрат шартномасининг объекти – маълум бир бажарилган ишнинг натижаси ҳисобланади. Шартноманниг тарафлари бўлиб, мулкчилик шаклидан қатъий назар корхона, ташкилотлар, хусусий тдбиркорлар ва фуқаролар ҳисобланади. Агар қонун ва тарафларнинг келишуви билан ишни пудратчининг шахсан ўзи бажариш белгиланмаган бўлса, пудратчи маълум бир ишларни бажариш юзасидан бошқа пудратчилар билан шартномалар тузиши мумкин. Бундай ҳолда асосий ишни бажарувчи тараф – бош пудратчи деб, маълум бир қўшимча ишни бажариш учун бош пудратчи билан шартнома тузган пудратчи – ёрдамчи пудратчи деб аталади. Бош пудратчи ёрдамчи пудратчиларни шартнома бўйича ишни бажариш билан боғлиқ зарур материаллар билан таъминлашга мажбур бўлади. Пудрат шартномасининг асосий ва турмушда кенг учрайдиган турларидан бири – маиший пудрат шартномасидир. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган пудратчи маиший пудрат шартномаси бўйича буюртмачи-фуқаронинг топшириғи билан унинг маиший ёхуд бошқа шахсий эҳтиёжларини қондиришга қаратилган маълум ишларни бажариш мажбуриятларини, буюртмачи эса ишни қабул қилиш ва ҳақини тўлаш мажбуриятини олади. Шартнома тарафлари – бир томондан маиший хизмат кўрсатиш корхонаси, иккинчи тарафдан фуқаро ҳисобланади. Шартнома фуқароларнинг маиший эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади. Мазкур гуруҳга кирувчи шартномалар орасида қурилиш пудрати шартномаси муҳим ўрин тутади. ФКнинг 666-моддасига кўра, бу шартнома бўйича пудратчи шартномада белгиланган муддатда буюртмачининг топшириғи билан муайян объектни қуриш ёки бошқа қурилиш ишини бажариш мажбуриятини олади, буюртмачи эса пудратчига ишни бажариш учун зарур шароит яратиб бериш, ишни қабул қилиш ва келишилган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Қурилиш пудрати шартномаси бошқа пудрат шартномаларидан бир канча хусусиятлари билан фарқланади. Биринчидан, шартнома консенсуал, ҳақ бараварига ва икки томонлама шартнома ҳисобланади. Иккинчидан, қурилиш пудрати шартномаси корхонани, бинони, иншоотни ёки бошқа объектни қуриш ёки қайта қуриш билан бевосита боғлиқ бўлган бошқа ишларни бажариш ҳақида тузилади. Учинчидан, шартнома тарафлари – буюртмачи пудратчини танлаш имкониятига эга бўлганидек, пудратчини қабул қилиш, танлаш (тендер асосида) имкониятига эга бўлади. Тўртинчидан, пудратчи қурилиш ва бошқа ишларни ишнинг ҳажми, мазмуни ва уларга қўйиладиган бошқа талабларни белгилайдиган лойиҳа-смета ҳужжатларига мувофиқ амалга оширади.

Шартноманинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири тугалланган қурилиш объектини қабул қилиш давлат қабул коммисияси томонидан буюртмачи, бош пудратчи ва субпудратчилар иштирокида амалга оширилади. Қурилиш пудрат шартномаси илгариги капитал қурилишга оид пудрат шартномасидан фарқ килиб, фақат янги бино ва иншоотларни қуришни эмас, мавжуд бино ва иншоотларни капитал таъмирлаш ва қуриш билан боғлиқ бошқа ишларни бажаришни ҳам назарда тутади. Пудратчи одатда қурилиш объектини тўла тамомлаш учун шартнома тузади. Бунга ишларни лойиҳалаштириш, объектни қуришга тайёрлаш, тозалаш, қуриш, фойдаланишга топшириш ва бошқа ишлар киради. Шартноманинг тарафлари сифатида буюртмачи ва пудратчи иштирок этиб, буюртмачи – ҳар қандай жисмоний ва юридик шахс бўлиши мумкин, пудратчи эса тегишли лицензия (рухсатнома)га эга бўлган тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний ва юридик шахслар иштирок этиши мумкин. Пудратчи қонунда ва шартномада назарда тутилган ҳолатларда курилиш ишларини сифатли ва ўз вақтида битказиш мақсадида бошқа шахслар билан субпудрат шартномасини тузишга ҳақли бўлади. Пудратчи шартнома ва қонунга мувофиқ топшираётган қурилиш объектини фойдаланишга кафолат бериши шарт. Кафолат муддати қурилиш муддати қабул қилинган кундан бошлаб, шартномада бошқача ҳолат кузда тутилмаган бўлса, 10 йилдан иборатдир. Шартноманинг бажарилишини таъминлаш мақсадида шартномада пудрат шартномаси бўйича томонларнинг жавобгарлиги ҳақидаги қоидалардан ташқари қўшимча жавобгарлик, хусусан мулкий жавобгарлик чоралари ҳам кенг қўлланилади. Фуқаролик кодексида лойиҳа ва қидирув ишлари пудрати шартномаси ҳам пудрат шртномасининг тури сифатида кўзда тутилган. Аммо, бу шартнома қурилиш пудрати шартномаси билан узвий боғлиқдир. Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси бўйича пудратчи (лойиҳаловчи, кидирувчи) буюртмачининг топширишни бўйича шартномада белгиланган муддатда лойиҳа-смета ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва қидирув ишларини бажариш мажбуриятини, буюртмачи эса уни қабул қилиб олиш ва ҳақ тўлаш мажбуриятини олади. Баъзан шартнома ва қурилиш пудрати шартномаси бўйича пудратчи бир шахс бўлиши мумкин. Шартнома предмети бўлиб пудратчи томонидан лойиҳа-смета ҳужжатларини ишлаб чиқиш ёки қидирув ишларини бажариш ҳисобланади. Шартнома субъектлари сифатида буюртмачи ва пудратчилар иштирок этади. Буюртмачи сифатида

ҳар қандай жисмоний ва юридик шахслар иштирок этиш мумкин. Пудратчилар сифатида махсус рухсатнома (лицензия) асосида тадбиркорлик билан шуғулланувчи корхона, ташкилотлар чиқади. Бундан ташқари буюртмачининг топшириқларини бажаришда субпудратчилар ҳам иштирок этиш мумкин. Пудратга оид тадбиркорлик шартномаларининг яна бир тури илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудратчи шартномасидир. ФК нинг 693-моддасига кўра илмий-текшириш ишлари пудрат шартномаси бўйича пудратчи (ижрочи) буюртмачи берган вазифасида кўрсатилган илмий- текширишларни амалга ошириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат шартномаси бўйича эса - янги буюм намунасини, унга тегишли конструкторлик ҳужжатларини, янги технологияни ишлаб чиқиш ёки намуна нусхасини тайёрлаш мажбуриятини олади. Бунда буюртмачи пудратчига (ижрочига) техникавий топширик бериш, ишни қабул қилиб олиш ва унинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади. Шартнома консенсуал, икки томонлама ва ҳақ бароварига тузиладиган шартномалар гуруҳига кириб анъанавий пудрат шартномаларидан амалга ошириладиган ишлар ҳар доим интеллектуал, ижодий фаолият бўлиши, эришиладиган натижани ҳам, унга кетадиган сарф-ҳаражатларни ҳам олдиндан аниқ белгилаб қўйиш мумкин эмаслиги ва ҳ.к белгилари билан фарқланади. Шартнома субъекти – буюртмачи ҳар қандай тадбиркорлик корхонаси - юридик шахс ёки жисмоний шахс бўлиши мумкин. Ишларни ижро этувчи (пдратчи) сифатида ҳар қандай ташкилотлар эмас, балки ўзларининг махсус ҳуқуқларига кўра илмий-текшириш ишларини амалга ошира оладиган ташкилотларгина қатнаша олади. Масалан, илмий- текшириш институтлари, конструкторлик бюролари, олий ўқув юртлари шулар жумласига кириши мумкин. Шартнома предмети пудратчининг ижодий (интеллектуал) фаолияти, ижодий меҳнатлари натижаси ҳисобланади. Одатда умумий қоида бўйича шартнома предметида назарда тутилган илмий-тадкикотлар пудратчининг шахсан ўзи томонидан амалга оширилиши лозим. Фақат буюртмачининг розилиги билан у шартномани бажаришга учинчи шахсларни жалб этиши мумкин. Тажриба конструкторлик ва технология ишларини бажаришда пудратчи буюртмачининг розилигисиз учинчи шахсларни жалб этишга ҳақли, аммо учинчи шахслар асосий ишларни эмас, балки ёрдамчи ишларни бажариши мумкин.

4 Хизмат кўрсатишга қаратилган шартномалар. Бозор иқтисоди шароитида аҳолига турли хизматлар кўрсатиш орта боради. Хизмат кўрсатишга қаратилган тадбиркорлик шартномалари орасида ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномалари кўпроқ учрайди. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича ижрочи буюртмачининг топшириғи билан ашёвий шаклда бўлмаган хизматни бажариш (муайян ҳаракатларни килиш ёки муайян фаолиятини амалга ошириш), буюртмачи эса бу хизмат учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олади. Бу шартнома бўйича “хизмат кўрсатиш” тушунчаси бир қадар тор маънода бўлиб, ФКнинг бошқа бобларида кўзда тутилмаган хизмат турлари – алоқа хизмати, тиббий хизмат, маслаҳат хизмати ва бошқа хизматларни ўз ичига олади. Шартнома субъектлари сифатида буюртмачи бўлиб фуқаролар ва юридик шахслар, ижрочи эса, ҳақ эвазига хизмат кўрстиш ҳуқуқига эга бўлган ва хизмат кўрсатиш учун белгиланган тартибда рухсат олган ташкилотлар қатнашадилар. Шунингдек, хусусий тадбиркорлик билан шуғулланувчи жисмоний шахслар ҳақ эвазига хизмат кўрсата оладилар. Шартноманинг асосий хусусиятларидан бири унинг предмети ашёвий шаклда бўлмаган ҳаракат ёки фаолият эканлигидир. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномалари асосан оммавий шартномалар (алоқа, тиббиёт, меҳмонхона, сайёҳлик бўйича хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича) таркибига киради. ФКнинг 704-моддасига биноан шартномада бошқа кўрсатмалар булмаса, ижрочи шартномада назарда тутилган хизматни шахсан ўзи кўрсатиши шарт. Ижрочи шартнома билан хизмат кўрсатишни учинчи шахсга юклаш ҳуқуқига эга. Аммо, ижрочи жисмоний шахс бўлган ҳолларда хизмат кўрсатиш шахсан у томонидан кўрсатилиши шарт. Иқтисодий алоқаларнинг такомиллашуви, техниканинг ривожланиши, транспорт воситаларидан кўпроқ фойдаланиш зарурияти - йўловчи, багаж ва юк ташиши шартномаларининг аҳамиятини оширади. Йўловчи ташиш шартномаси бўйича ташувчи йўловчини, йўловчи багаж топширган бўлса - багажни ҳам белгиланган манзилга элтиб бериш ҳамда багажни олишга ваколат берилган шахсга топшириш мажбуриятини олади. Шартнома субъекти сифатида йўловчи - ташувчи хизматдан фойдаланувчи жисмоний шахс бўлади. Ташувчи эса тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи ҳақ эвазига йўловчи ва багажни манзилга элтувчи шахс бўлиши мумкин. Шартноманинг асосий хусусиятларидан бири ташиш бўйича хизматдан фойдаланувчи тараф сифатида фуқаро қатнашади. Бундан ташқари шартнома - консенсуал

характерга эгалиги, икки томонлама шартномалар гуруҳига кириши, ҳақ бараварига тузилиши билан характерланади. Ташиш шартномасининг яна бир тури юк ташиш шартномасидир. Бу шартнома бўйича юк ташувчи жўнатувчи томонидан ўзига ишониб топширилган юкни белгиланган манзилга етказиб бериш ва уни олишга ваколат берилган шахсга (олувчига) топшириш, юк жўнатувчи эса юкни ташиб берганлик учун белгиланган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Шартнома бўйича ташувчи сифатида тегишли рухсатномага эга бўлган шахс қатнашади. Булар темир йўл корхонаси, автохўжаликлар, аэропорт ва бошқалар бўлиши мумкин. Юкнинг қайси транспорт турида ташилишига қараб, юк ташишнинг бир неча турлари учрайди: автомобил транспорти орқали ташиш, ҳаво транспорти орқали ташиш, сув транспорти орқали ташиш ва бошқалар. Ташиш қандай йўллар билан амалга оширилишига қараб, уч турга бўлинади: ички қатнов бўйича юк ва йўловчилар ташиш, халқаро қатнов бўйича йўловчи ва юк ташиш, аралаш қатнов бўйича юк ва йўловчи ташиш. Мазкур гуруҳга кирувчи шартномалар ичида транспорт эскпедицияси шартномаси – тадбиркорлик фаолиятида кўпроқ учрайди. ФКнинг 726-моддасига кўра, транспорт экспедицияси шартномаси бўйича экпедитор ҳақ эвазига ва мижоз (юк жўнатувчи ёки юк олувчи) ҳисобидан экспедиция шартномасида белгиланган юк ташиш билан боғлиқ хизматларни бажариш ёки бажаришни ташкил этиш мажбуриятини олади. Экспедитор сифатида транспорт экспедицияси хизматини кўрсатиш учун махсус рухсатнома олган юридик ва жисмоний шахслар қатнашади. Мижоз сифатида кўрсатиладиган экспедиция хизматларига буюртма берадиган ҳар қандай шахслар (юк жўнатувчи, юк олувчи) бўлиши мумкин. Шартнома предметини экспедитор томонидан кўрсатиладиган юкларни ташиш билан боғлиқ хизматлар ташкил қилади. Омонат сақлаш шартномаси деб шундай шартномага айтиладики, бунга асосан бир тараф (омонат сақловчи) унга иккинчи тараф (юк ташувчи) берган ашёни сақлаш ва бу ашёни тўла ҳолда қайтариш мажбуриятини олади. Шартноманинг асосий мақсади ашёларнинг бутунлигини сақлаш, бошқалар томонидан зарар етказилиши, ўзлаштириб олинишидан асрашдан иборат. Омонатчи ашёга нисбатан мулк ҳуқуқига эга бўлмайди, балки уни сақлаб бериш мажбуриятини олади. Шартнома бўйича омонат сақловчи фуқаро ёки тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи – юридик шахс бўлиши мумкин. Омонат топширувчи бўлиб эса мулкнинг эгаси бўлган ёки ундан фойдаланувчи фуқаро ва юридик шахслар бўлиши мумкин.

Шартнома предмети хусусий аломатлари билан белгиланадиган ва жузъий аломатлар, яъни, сон, ўлчов билан белгиланадиган ашёлар бўлиши мумкин. Бозор иқтисоди шароитида тадбиркорнинг эҳтиёжларини қондириш мақсадида омонат сақлашнинг турлари кўпая боради. Жумладан, товар омборлари, банкларда, транспорт корхоналарда, кийиниш хоналарида, меҳмонхоналарда омонат сақлаш кўп қўлланилади.

Адабиётлар: 1 Каримов И. А.. Ўзбекистон буюк келажак сари (Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафо-латлари). Т., «Ўзбекистон», 1998, 567-6. 2. Каримов И. А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., «Ўзбекистон», 1995, 241-6. 3. Ўзбекистон Республикасининг Корхоналар, Ижара, Мулкчилик тўғрисидаги қонунлари. Т., «Адолат», 1997. 4. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хукуклари

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мажбуриятлари

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш

Тадбиркорлик фаолияти учун солик ундиришнинг хукукий коидалари