Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш - Huquqshunoslik - Referatlar

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.5 KB

Ko'chirib olish

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат кўрсатиш Режа: 1. Юридик хизмат тўғрисидаги қонунчиликнинг ривожланиши. 2. Юридик хизматнинг ҳуқуқий ҳолати. 3. Юридик хизмат фаолиятининг асосий йўналишлари.

1. Юридик хизмат тўғрисидаги қонунчиликнинг ривожланиши. Мустақил Ўзбекистон Республикасининг биринчи Конституциясида фуқароларнинг муносиб ҳаёт кечиришларини таъминлаш ва инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлатни барпо этиш асосий мақсад қилиб қўйилган. Бунинг учун мамлакатимизда босқичма-босқич бозор иқтисодиётига ўтиш, давлат мулкини хусусийлаштириш, тадбиркорлик фаолиятига ҳар томонлама кўмаклашиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларни ҳимоя қилиш, Конституция ва қонунларнинг устуворлигини таъминлаш зарур. Бу вазифаларни ҳаётга татбиқ этишда хўжалик юритувчи субъектлар юридик хизмати муҳим роль ўйнайди. Республикамизда мустақилликкача бўлган даврда собиқ Иттифоқ қонунчилик ҳужжатларидан ташқари, юридик хизмат тўғрисида республика ҳукумати томонидан иккита низом тасдиқланган, йигирмадан ортиқ норматив ҳужжатлар қабул қилинган. Республикамиз мустақилликка эришгандан кейинги қисқа давр ичида юридик хизмат ходимларининг ҳуқуқ ва бурчларини тартибга солиш, қонунийликни таъминлашда уларнинг роли ва масъулиятини ошириш заруриятидан келиб чиқиб бир қатор қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Раёсатининг 1991 йил 10 октябрдаги қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларини тайёрлаш, муҳокама қилиш ва уларнинг бажарилиши устидан назоратни ташкил этиш Қоидалари”да қонун ҳужжатлари лойиҳаларини тайёрлаш ишига ҳалқ хўжалиги тегишли тармоқларининг юридик хизматларини жалб қилиш белгиланган. Бу билан давлатнинг қонун ижодкорлиги фаолиятида юридик хизмат роли кучайтирилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 8 январдаги “Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармони юридик хизмат тўғрисидаги қонунчиликни ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, унда биринчи марта Адлия вазирлигига юридик хизмат ходимларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва аттестациядан ўтказишни ташкил қилиш вазифалари юклатилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 1992 йил 12 ноябрдаги “Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг фаолиятини такомиллаштириш масалалари тўғрисида”ги 523-сонли қарори билан вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралар томонидан умуммажбурий тусдаги норматив ҳужжатларни Адлия вазирлигига ҳуқуқий жиҳатдан экспертиза қилиш ва давлат рўйхатидан ўтказиш учун тақдим қилишни таъминлашни ҳамда ҳар 5 йилда адлия органлари билан юридик хизмат ходимларини аттестациядан ўтказиш тўғрисида шартномалар тузишни топширди. Мазкур қарор билан Адлия вазирлиги ҳақидаги Низом тасдиқланди. Низомда республика вазирликлари, давлат қўмиталари, идораларининг юридик хизматларига услубий ёрдам кўрсатиш, ушбу идораларнинг уларга қарашли республика корхоналари, муассасалари ва ташкилотларининг ташқи иқтисодий фаолиятини ҳуқуқий таъминлаш Адлия вазирлигининг асосий вазифаларидан бири сифатида белгиланди. Шу муносабат билан бу соҳада Адлия вазирлигининг ҳуқуқ ва ваколатлари кенгайтирилди. Масалан, унга бошқарув идоралари ва корхоналарнинг юридик хизматлари ҳуқуқий иши ва фаолияти аҳволини текшириш ҳуқуқи берилди; Адлия вазирлигининг юридик хизмат фаолиятини ва

ҳуқуқий ишларни яхшилаш борасидаги йўриқнома ва кўрсатмалари мажбурий тусга эга эканлиги қайд қилинди. Иқтисодиётдаги чуқур ўзгаришлар, бошқарув тизимини ислоҳ қилиш юридик хизмат фаолиятини такомиллаштириш, корхоналар юридик хизмати ходимларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тартибга солиш, қонунчиликни таъминлаш борасида уларнинг роли ва масъулиятини ошириш заруриятидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 1993 йил 2 мартдаги 118-сонли қарори билан “Ўзбекистон Республикасининг давлат бошқарув органлари ва корхоналаридаги юридик хизмат тўғрисидаги Низом”ни тасдиқлади. Ушбу Низом – мустақил Ўзбекистон Республикасининг юридик хизмат ҳуқуқий мақомини тартибга солувчи биринчи норматив ҳужжати бўлиб, у 12 бандни қамраб олган кўйидаги 3 бўлимдан иборат: 1) юридик хизмат ходимлари лавозимини эгаллаш тартиби; 2) бошқарув органлари ва корхоналар юридик хизматининг вазифалари; 3) юридик хизматнинг ҳуқуқи ва масъулияти. Мазкур Низом нафақат давлат бошқарув органлари ва корхоналари юридик хизматининг, балки барча мулкчилик шаклларидаги корхоналар юридик хизматининг ҳуқуқлари, бурчлари ва масъулиятларини белгилайди. Низомга мувофиқ олий ўқув юртлари кейинчалик юридик хизмат ходими бўлиб ишлайдиган талабалар учун таҳсилнинг охирги курсида амалий кўникмалар ҳосил қилиш учун бевосита давлат бошқарув органлари ва корхоналарда стажировка ташкил этадилар. Низом юридик хизматнинг ҳуқуқий мазмундаги ҳужжат-ларнинг қонунга мувофиқлигини текшириш борасида ҳуқуқ ва масъулиятини оширган. Низомнинг 9-в бандига мувофиқ корхона ҳуқуқий актларини, уларнинг амалдаги қонунга мувофиқлиги тўғрисидаги юридик хизматнинг визаси бўлмаса, чиқарилишга йўл қўйилмаслиги белгиланган. Низомда юридик хизмат ходимларининг унда кўзда тутилган вазифаларни бажармаганликлари учун жавобгарлиги янада аниқ белгиланган ва адлия органларига юридик хизмат ходимларини жавобгарликка тортиш тўғрисида тақдимномалар қилиш ҳуқуқи берилган. 1997 йил 30 августда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси қонунларини тайёрлаш тўғрисида”ги Қонуннинг 3-моддасида яна бир бор қонун лойиҳаларини тайёрлашга ҳалқ хўжалиги тегишли тармоқларининг юридик хизматлари жалб қарорилиниши кўрсатиб ўтилди. Бу билан юридик хизматнинг қонун ижодкорлигидаги иштироки қонун даражасида мустаҳкамланди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 24 апрелдаги “Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий ночорлиги ва шартнома мажбуриятларининг бажарилиши учун мансабдор шахсларнинг жавобгарлигини кучайтириш тўғрисида” 1998 йил 4 мартдаги ПФ-1938-сон Фармонининг бажарилишини таъминлаш чора-тадбирлари ҳақида”ги 177-сонли қарорида Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Олий хўжалик суди ва Иқтисодий ночор

корхоналар ишлари қўмитаси билан биргаликда хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарларининг шартнома интизомига риоя қилиши учун шахсий жавобгарлигини кучайтириш юзасидан жойларда амалий ишлар олиб борилишини таъминлаш, бунда юридик хизматлар ўрнини мустаҳкамлашни, барча қонун ҳужжатларининг амал қилишини ва хўжалик судлари қарорларининг сўзсиз ижро этилишини назарда тутишлари лозимлиги таъкидланди. Хўжалик юритувчи субъектларнинг хўжалик-молиявий фаолиятига давлат органлари томонидан асоссиз аралашишларни олдини олиш мақсадида қонун ва бир қатор меъёрий ҳужжатлар қабул қилинган бўлиб, уларда юридик хизматга ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 27 ноябрдаги 496-сонли қарори билан тасдиқланган “Хўжалик юритувчи субъектлар молия- хўжалик фаолиятини текшириш ва тафтиш қилишни ўтказиш Тартиби”да – кичик ва ўрта бизнес корхоналарининг, товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палатаси аъзоларининг ишлаб чиқариш ва молия фаолиятларини барча текширишлар Палата ва унинг ҳудудий тузилмалари юридик хизматларининг мажбурий иштирокида амалга оширилиши қайд қилинган. Юридик хизматнинг шартномавий муносабатларнинг ҳуқуқий жиҳатдан таъминланишини ташкил этиш соҳасидаги вазифалари ва ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 29 августдаги “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонунида аниқ белгилаб қўйилди. Хулоса қилиб айтганда, республикамизда амалда бўлган юридик хизмат, ҳуқуқий ишлар ва унга услубий раҳбарлик қилиш тўғрисидаги қонунчилик: - ҳуқуқий ишлар ва юридик хизмат мазмуни, моҳияти, вазифалари ва тамойилларини очиб беради; - ҳуқуқий ишнинг ижтимоий-сиёсий аҳамиятини ва давлат ҳамда жамият ҳаётининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашда юридик хизматнинг иштирок этишини, ишлаб чиқариш самарадорлигини ва меҳнат сифатини ошириш учун ҳалқ хўжалигида ҳуқуқий иш аҳамиятини белгилайди; - юридик хизматнинг ҳуқуқий мақоми-функциялари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳамда масъулиятини белгилайди; - мамлакатда юридик хизмат тизимини, уни ташкил қилишни ва давлат бошқаруви органлари ҳамда мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналар фаолияти асосларини белгилайди; - юридик хизмат фаолиятига раҳбарлик қилиш вазифаларини, унинг моҳияти, йўналиши ва шаклларини таърифлайди. 2. Юридик хизматнинг ҳуқуқий ҳолати. Тадбиркорлик соҳасида фаолият кўрсатаётган юридик хизматнинг хукуқий мақоми Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 2 мартдаги 118-сонли

қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикасининг давлат бошқарув органлари ва корхоналардаги юридик хизмат тўғрисидаги Низом” ва бошқа бир қатор қонунлар ва меъёрий ҳужжатларда белгилаб қўйилган. Шунингдек, юридик хизматнинг ҳуқуқий мақоми тегишли тармоқ ва корхоналар фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ички низомлар, юридик хизмат ходимларининг мансаб йўриқномалари ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар билан ҳам белгиланиши мумкин. Низомга мувофиқ олий юридик маълумотга эга бўлган шахс бошқарув органларида ва мулкчилик шаклидан қатъи назар корхоналарда юрисконсульт бўлиб ишлаши мумкин. Вазирлик, давлат қўмитаси, идора ва республиканинг бошқа бошқарув органи юридик бўлинмасининг бошлиғи ёки юрисконсульт лавозимини эгаллаш учун камида 5 йиллик юрисконсульт иш стажига эга бўлиш зарур. Давлат бошқарув органлари ва корхоналар, ёш мутахассислар ва ҳомиладор аёллардан ташқари, барча юридик хизмат ходимларини 5 йилда бир марта Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига, Қорақалпоғистон Республикаси Адлия вазирлигига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг адлия бошқармаларига қайта тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш учун юборишга мажбурдирлар. Республикамизда илгари амалда бўлган низомлардан фарқли ўлароқ 1993 йилги Низомда юридик хизматнинг асосий вазифалари алоҳида кўзда тутилмаган. Бироқ, хозирги замон талабларидан келиб чиқиб корхоналар юридик хизматининг мажбуриятлари янада аниқроқ баён қилинган. Низомнинг 9-бандида корхоналар юридик хизмати: а) корхона ишинининг ҳуқуқий таъминланишини ташкил этади; бўлинмаларнинг ўзаро муносабатларини ва бўлинмаларнинг иқтисодий жавобгарлигини тартибга солувчи ҳуқуқий ҳужжатлар тизимини, корхонанинг ишлаб чиқариш-хўжалик ва ижтимоий фаолиятининг бошқа масалаларини тайёрлаш ва жорий қилишда иштирок этади; корхонада белгиланган ички хўжалик даъволарини қўзғаш ва кўриб чиқиш тартибига риоя этилишини назорат қилади; иқтисод, молия, ҳисоб-китоб хизматлари ва бошқа бўлинмалар билан биргаликда корхонанинг хўжалик фаолияти натижаларини иқтисодий-ҳуқуқий таҳлил қилади, самарасиз харажатларнинг таркибини ва уларнинг келиб чиқиш сабабларини, баланс ҳисобидаги дебиторлик ва кредиторлик қарзлари аҳволини ўрганади, суд ва тергов органларига жўнатиш учун пул маблағлари ва товар-моддий бойликларнинг камомади ва уларни ўғрилашлар бўйича материалларни расмийлаштиради; б) қонунчилик актлари, юқори бошқарув органларининг норматив ҳужжатларини, корхона маҳаллий норматив актларининг тартибга солинган ҳисобини ва сақланишини ташкил этади; бошқа бўлинмалар билан биргаликда корхонанинг идоравий ҳужжатларини тартибга солиш ишларини олиб боради; в) корхона раҳбарига имзолаш учун тақдим қилинаётган буйруқлар ва ҳуқуқий мазмундаги бошқа ҳужжатлар лойиҳаларининг қонунга мувофиқлигини текширади ва уларга виза қўяди.

Корхона ҳуқуқий актларини, уларнинг амалдаги қонунга мувофиқлиги тўғрисидаги юридик хизматнинг визаси бўлмаса, чиқарилишига йўл қўйилмайди; д) бошқа корхоналар билан хўжалик шартномалари, шунингдек, чет эл компаниялари ва фирмалари билан контрактлар тайёрлаш, тузиш ва уларнинг ижросини назорат қилишга оид ишларда қатнашади, шартномалар ва контрактлар лойиҳаларига виза қўяди; е) талабнома-даъво ишларини олиб боради, судда, хўжалик судида, шунингдек, бошқа органларда ҳуқуқий масалалар кўрилаётганда белгиланган тартибда корхона манфаатларини ҳимоя қилади; талабнома ишлари агар бошқа бўлинмалар томонидан олиб борилса, бу ишга раҳбарликни амалга оширади; ж) моддий бойликларни ҳисобдан чиқариш ҳужжатлари, бузилишлари ва суиистеъмолликлар топилган тафтиш ва қайта рўйхатга олиш актлари бўйича ҳуқуқий хулосалар беради; з) меҳнат жамоаси томонидан ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланиш масалаларини ҳал этишда, ўзини-ўзи бошқаришни амалга оширишда қонунчиликка риоя этилишига ёрдам беради; жамоа шартномасини тайёрлашда ва тузишда қатнашади, меҳнат жамоаси кенгашига, касаба уюшмаси қўмитасига ва бошқа жамоат ташкилотларига ўз ваколатларини амалга оширишда ҳуқуқий ёрдам кўрсатади; и) юридик умумий ўқувни ташкил этишда ва уни амалга оширишда, ходимларни амалдаги қонунлар билан таништиради, уларни қўллаш тажрибасини тушунтиради; к) корхона фаолиятида қонунчиликни бузиш ҳолларини олдини олиш юзасидан зарур чоралар кўриш учун раҳбарни хабардор қилади. Низомнинг 10-бандига мувофиқ юридик хизмат қуйидаги ҳуқуқларга эга: а) давлат бошқарув органи, корхона, тузилма бирликлари фаолиятида қонунчиликка риоя этилишининг аҳволи билан танишиш; тафтиш ўтказишларда ва қайта рўйхатга олишларда қатнашиш; б) мансабдор шахслардан давлат бошқарув органларида, корхоналарда белгиланган тартибда ҳужжатлар, маълумотномалар, ҳисоб-китоблар ва ўз бурчларини бажариш учун зарур бўлган бошқа маълумотларни олиш; в) раҳбариятга қонун бузишларнинг бартараф этиш, келтирилган зарарни қоплаш, амалдаги қонунларнинг бажарилишини таъминламаган ёхуд бузаётган бўлинмалар ва хизматларнинг раҳбарларини, бошқа ходимларни жавобгарликка тортиш ҳақида таклифлар тақдим этиш; г) давлат бошқарув органи ва корхона раҳбарияти билан келишилган ҳолда норматив ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлаш, шунингдек, ўзига юклатилган вазифаларга мувофиқ юридик хизмат томонидан ўтказиладиган тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун бошқа бўлинмалар ва хизматларнинг ходимларини жалб этиш; д) давлат бошқарув органи, корхона раҳбарияти томонидан чақириладиган ҳайъат мажлисларида, тегишли кенгашларда иштирок этиш.

Муайян ҳуқуқларга эга бўлиш билан бирга юридик хизмат ўзига юклатилган мажбуриятларни бажарилиши учун, юридик хизмат бошлиғи эса юридик хизмат фаолияти, ва ўзига юклатилган функцияларни бажарилиши учун шахсан жавоб беради. Юридик хизмат ходимлари Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилигига мувофиқ ушбу Низомда кўзда тутилган вазифаларни бажармаганликлари учун интизомий ва моддий жавобгардирлар. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги органлари давлат бошқарув органлари, корхоналарнинг юридик хизмат ходимларини ўтказиладиган текширишлар натижалари бўйича улар ўз хизмат вазифаларини бажармаганликлари учун интизомий жавобгарликка тортиш ҳақида тақдимнома киритишга ҳақлидирлар. Юридик хизмат ҳуқуқлари ва мажбуриятлари мустақил ва уларга турли хилдаги тоифалар сифатида қараб бўлмайди. Агар фуқаро давлат томонидан берилган у ёки бу ҳуқуқдан фойдаланиш – фойдаланмасликни ўзи ҳал қилса, юридик хизматга берилган ҳуқуқ эса унинг давлат олдидаги бажарилиши зарур бўлган вазифаси ҳам ҳисобланади. Масалан, юридик хизмат ўз корхонасида қонунчиликка амал қилишни текшириш ҳуқуқига эга бўлибгина қолмай, балки бундай текширишларни амалга ошириши ҳам лозимдир. Шу билан бирга юридик хизмат ҳуқуқи корхона маъмурияти ёки бўлинмаси учун мажбурият ҳисобланади. Масалан, юридик хизматнинг норматив ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлаш учун бошқа бўлинмалар ва хизматлар ходимларини жалб қилиш ҳуқуқи бир вақтнинг ўзида тегишли бўлинма ва хизматлар раҳбарларининг зарур ходимларни ажратиш мажбурияти ҳамдир. Шунингдек, Низомнинг 7 бандида кўзда тутилган корхонанинг юридик хизматни бир маромда ишлаши учун шароитлар яратиш мажбуриятига юридик хизматнинг ушбу шароитни яратишни талаб қилиш ҳуқуқи сифатида қараш мумкин. Юридик хизмат ходимларига ҳуқуқий ишларга тааллуқли бўлмаган бошқа ишларнинг юклатилишига йўл қўйилмайди. Юридик хизматга юклатилган вазифаларни бажаришга ва унга берилган ҳуқуқлардан фойдаланишга мансабдор шахслар томонидан қаршилик кўрсатилиши оқибатида қонунчиликнинг бузилишига йўл қўйилса, фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига зарар етса, бундай мансабдор шахслар Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ва унинг органлари тақдимномаси бўйича юридик жавобгарликка тортиладилар. Шундай қилиб, юридик хизматнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва масъулиятини қонун ҳужжатлари билан белгилаб берилиши унинг ҳуқуқий давлатни шакллантириш ва бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш шароитларида қонунийликни таъминлаш борасидаги фаолиятини такомиллаштиришда, обрў-эътиборини ва аҳамиятини оширишда муҳим рол ўйнайди.

3. Юридик хизмат фаолиятининг асосий йўналишлари. Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат томонидан амалга ошириладиган хуқуқий ишлар кўп қиррали ва кенг қамровлидир. Уларнинг барчасини тўлиқ ёритишни имконияти йўқлигини ҳисобга олиб, корхоналар юридик хизматининг фақат қуйидаги асосий йўналишларидаги фаолиятини баён қилишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. 1. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида қонунчиликни таъминлашда юридик хизматнинг роли. Юридик хизматниннг корхона фаолиятида қонунчиликни таъминлаш борасидаги ишлари – унинг энг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Корхоналар юридик хизмати бу соҳадаги фаолияти қуйидаги функцияларни – ташкилий, назорат, ҳуқуқий тарбия, ахборот-маълумотнома ишларини – олиб бориш билан амалга оширилади. Юридик хизматнинг ташкилий функцияси – унинг қонунчиликни таъминлаш бўйича ташкилий ишлари, шунингдек ҳуқуқий ишлар даражасини янада ривожлантиришга қаратилган тадбирларни ишлаб чиқишда ўз ифодасини топади. Ушбу функция бошқарув органлари юридик хизмати вазифаси сифатида қонунчиликда аниқ белгиланган. Унга кўра юридик хизмат бошқа тарбия бўлинмалари билан биргаликда марказий аппаратда ҳамда бошқарув органи тизимида қонунчиликнинг тўғри қўлланишини таъминлашга қаратилган тадбирларни ишлаб чиқади ва амалга оширади (юридик хизмат тўғрисидаги Низомнинг 8-а банди) . Юридик хизматнинг назорат функцияси – у бажарадиган вазифалар ҳажми ва ваколат доираси бўйича асосий функция ҳисобланади. Юридик хизмат тўғрисидаги қонунчиликнинг ривожланиши унинг қонунчиликни таъминлашга қаратилган фаолиятида мустақиллигини кучайтиришга йўналтирилганлигини кўрсатмокда. Натижада юридик хизмат ходимлар нафақат корхона раҳбари ёки бошқа мансабдор шахсларга ҳуқуқий масаларда маслаҳатлар беради, балки қонунчиликка риоя қилиш устидан назорат қилиш функциясини ҳам кенг кўламда амалга оширади. Юридик хизмат корхона фаолиятига тааллуқли бўлган барча қонунлар ва қонун ости ҳужжатларини, шу жумладан юқори бошқарув органлари норматив ҳужжатлари, корхона лоқал ҳужжатлари ижроси устидан назоратни олиб боради. Юридик хизматни назорат функцияси – ички идоравий назоратнинг таркибий қисми ҳисобланиб, у қуйидаги воситалар орқали амалга оширилади. 1. Юридик хизмат корхона раҳбарига имзолаш учун тақдим қилинаётган буйруқлар ва ҳуқуқий мазмундаги бошқа ҳужжатлар лойиҳаларининг қонунга мувофиқлигини текширади ва уларга виза қўяди. Ҳужжатнинг ҳуқуқий хусусияти тушунчаси деганда нима тушунилади? Ахир ҳар қандай ҳар қандай ҳужжатни ё мажбурий кўрсатмаларни белгилагани, ё юридик аҳамиятга эга вазиятларни тасдиқлагани учун ҳуқуқий деб аташ мумкинку. Шундай экан энг аввало:

а) корхона раҳбари тасдиқлайдиган ёки имзолайдиган; б) ҳуқуқий тусга эга бўлган ҳужжатлар тушунчаси остида нима назарда тутилишини аниқлаши лозим. Ҳуқуқий тусдаги ҳужжатлар деганда нафақат меъёрий ҳужжатлар (йўриқнома, низомлар) балки шахсий кўрсатмалардан иборат ҳужжатлар ҳам тушунилади. Юридик хизмат буйруқлар ёки ҳуқуқий мазмундаги бошқа ҳужжатлар лойиҳасини таҳлил қила туриб, қуйидагиларга эътиборни қаратади: - ушбу ҳужжатни қабул қилиш зарурияти етарли даражада асосланганми? - корхонанинг бундай ҳужжатни қабул қилишга ҳаққи борми? - у амалдаги қонунчиликка мувофиқ келадими? - унда бошқа меъёрий ҳужжатларга тўғри таянилганми? - ушбу масала бўйича аввал қабул қилинган ҳужжат йўқми? - лойиҳада кўзда тутилган ҳуқуқий мазмундаги чоралар асосланганми? - ҳужжат шакли тўғри танланганми? - янги ҳужжат қабул қилиниши муносабати билан ушбу масала бўйича аввал қабул қилинган ҳужжатларни бекор қилиш ёки ўзгартириш кўзда тутилганми? Ҳуқуқий таҳрир қилиш-юридик хизматнинг ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси билан ўтказадиган ишининг асосий мазмунидир. Турли хил вазиятлар юрисконсультдан юқори тезкорликни, принциплиликни, муайян ички сезгини ва албатта қонунчиликни, ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятларини билишни талаб қилади. Матнларни юрисконсульт томонидан таҳрир қилиниши қабул қилиниши лозим бўлган ҳужжатда ноаниқликларни олдини олишга, кўрсатмаларни ҳар хил изоҳлаш имкониятини йўқотишга қаратилган. Юридик хизмат томонидан лойиҳанинг қонунга зид келмаслигини аниқлаш ва изоҳлаш билан чегараланиш осон бўлар эди, бироқ унинг вазифаси мураккаброқ бўлиб, юридик хизмат лойиҳа муаллифи ва раҳбарга масалани қонунан қандай ҳал қилиш лозимлигини кўрсатиб бериш, лозим бўлганида эса, зарур таърифларни асослаб бериши керак. Корхона ҳуқуқий актларининг, уларнинг амалдаги қонунга мувофиқлиги тўғрисидаги юридик хизматнинг визаси бўлмаса, чиқарилишига йўл қўйилмайди. Виза деганда юридик хизмат ходимининг лойиҳадаги имзоси ва текширилган сана тушунилади. Юридик хизмат, биринчидан, амалдаги қонунлар ва меъёрий ҳужжатларни тартибли ҳисобга олиш ва сақлашни ташкил қилган ҳолда уларни тўғри қўлланилишини таъминлаш чораларини кўради; иккинчидан, иқтисодиётни янада эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш талабларидан келиб чиққан ҳолда қонунлар ва меъёрий ҳужжатларга қўшимча ва ўзгартишлар киритиш ҳақида таклифлар тайёрлашда фаол иштирок этади; учинчидан, хўжалик шартномалари лойиҳаларини тайёрлаш, уни тузиш ва ижросини назорат қилишга оид ишларда қатнашади; тўртинчидан, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига ноқонуний аралашувларни олдини олиш бўйича тегишли ҳуқуқий чора- тадбирларни кўради, судда ва бошқа органларда корхона манфаатларини ҳимоя қилади.

2. Корхонанинг таркибий бўлинмалари раҳбарлари томонидан чиқарилган ҳуқуқий ҳужжатларни қонунга мувофиқлиги нуқтаи назаридан текшириш юридик хизмат назорат функциясини амалга оириш воситаларидан бошқа бири ҳисобланади. Бу ҳолатда юридик кучга кирган ҳужжат текширилади ва бундай ҳужжатнинг қонунга зидлиги аниқланса, юридик хизмат томонидан тегишли чоралар кўрилади. Бундай чоралар жумласига: таркибий бўлинма раҳбарига қонун бузилиши моҳиятини тушунтирган ҳолда, ҳуқуқий ҳужжатни ўзгартириш ёки бекор қилишни таклиф қилиш: корхона раҳбарини таркибий бўлинма раҳбари томонидан қонуний ҳуқуқий ҳужжат қабул қилинганлиги тўғрисида хабардор қилиш киради. 3. Хўжалик шартномаларини тузиш, бажариш, ўзгартириш ва бекор қилишнинг белгиланган тартибига риоя этилишини, шунингдек талабнома билдириш ва уни кўриб чиқиш тартибга риоя этилишини назорат қилиш ҳам юридик хизматнинг қонунда белгиланган назорат функцияси ҳисобланади. 4. Корхона ва унинг таркибий бўлинмаларида қонунчиликка риоя қилишини ўрганиш ва умумлаштириш ҳам юридик хизмат томонидан назорат функциясини амалга оширишнинг алоҳида воситаси ҳисобланади. Бу ишлар одатда бошқа таркибий бўлинмалар билан биргаликда олиб борилади. Масалан, юридик хизмат иқтисод, молия, ҳисоб-китоб хизматлари билан биргаликда корхонанинг хўжалик фаолияти натижаларининг иқтисодий-ҳуқуқий таҳлил қилади, самарасиз ҳаражатларнинг таркибини ва уларнинг келиб чиқиш сабабларини, баланс ҳисобидаги дебторлик ва кредиторлик қарзлар аҳволини ўрганади. Юридик хизматнинг назорат функцияси корхона фаолиятида қонунчиликни таъминлашда катта аҳамиятга эга бўлиб, у қонун бузилишларини бартарф қилиш ва олдини олиш, амалдаги қонунлрнинг бажарилишини таъминламаган ёхуд бузаётган бўлинмалар ва хизматларнинг раҳбарларини, бошқа ходимларни моддий ва интизомий жавобгарликка тортиш бўйича чора-тадбирларни кўради. Раҳбарлар, мансабдор шахслар ва ходимларни ҳуқуқий тарбиялаш корхоналар фаолиятида қонунчиликни муҳим аҳамиятга эга. Юридик адабиётларда ҳуқуқий тарбиялашнинг қуйидаги асосий шакллари фарқланади: ҳуқуқий таълим (ўқитиш ёки ўқиш); ҳуқуқий тарғибот (оғзаки ва оммавий ахборот воситалари орқали); қонунлар ва юридик амалиётининг тарбиявий таъсир; ҳуқуқий ташвиқот, ҳуқуқий ахборот бериш, шахсий ҳуқуқий тарбиявий иш. Ҳуқуқий тарбия тўхтовсиз бўлиши лозим, чунки қонунчиликнинг ўзи (айниқса, ҳозирги пайтда) доимий ривожланишдадир. Ҳуқуқий тарбия ишларини амалга оширишда корхоналар юридик хизмати фаол иштирок этадилар. Юридик хизматнинг раҳбарлар ва ходимларни ҳуқуқий тарбиялашдаги иштироки нафақат ҳуқуқий мавзулардаги маърузалар, суҳбатлар ва маслаҳатлар каби анъанавий шаклларда, балки ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини текширишда, хўжалик низоларини кўришда иштирок этишида, ҳуқуқий ишлар аҳволини текширишда ҳам намоён бўлади. Бошқача айтганда, юридик хизмат фаолиятининг барча йўналишлари, шакллари ва услубларида, қонунчиликка қатъи амал қилиш, юқори касб маҳорати ва қатъиятлилигида намоён бўлади. Корхоналар юридик хизмати томонидан олиб бориладиган ҳуқуқий масалалар бўйича маълумотнома-ахборот фаолияти алоҳида эътиборга лойиқдир.

Амалдаги қонунлар, қонун ости ҳужжаталри, юқори бошқарув органларининг норматив ҳужжаталри, корхонанинг лоқал ҳужжатларини тартибга солинган матнларининг мавжуд бўлиши қонунчиликни таъминлашди муҳим рол ўйнайди. Юридик хизматнинг маълумотнома-ахборот фаолияти ўз ичига қуйидагиларни олади: а) норматив ҳужжатлар фондини ташкил қилиш; б) таркибий бўлинмаларни норматив ҳужжатлар матни билан таъминлаш; в) норматив ҳужжатлар матнига ўзгартириш ва қўшимчаларни киритиб бориш, бекор қилинган норматив ҳужжатларни фойдаланишдан чиқариш ва бу хақда таркибий бўлинмаларни хабардор қилиш; г) хўжалик, жиноят ва фуқаролик судлари амалиёти материалларини йиғиш; д) амалдаги қонунлар билан ходимлар, мансабдор шахслар ва жамоат ташкилотларини таништириш (бунда жумладан, компьютерлар, деворий газеталар, стендлар ва бошқа етказиш йўлларидан фойдаланиш мумкин); е) амалдаги қонунларни ва суд амалиётини қўллаш тартибини тушунтириш. Хулоса қилиб айтганда, юридик хизматнинг корхона фаолиятида қонунчиликни таъминлаш борасида олиб борадиган ишлари- қонун устунлиги – яъни давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўришларнинг таъминлашга хизмат қилади. 2. Юридик хизматнинг хўжалик шартномалари (контрактлар) тузиш ва уларнинг ижросини таъминлашда иштироки. Мустақил республикамизда ўтказилаётган иқтисодий исло-ҳотлар, маъмурий буйруқбозлик тизимидан воз кечиш ижтимоий ҳаётимизнинг барча соҳаларида туб ўзгаришларни амалга оширишни ва биринчи навбатда ишлаб чиқариш-хўжалик алоқалари ўрнатишнинг бозор муносабатларига мос шакл ва услубларни яратишни тақазо қилади. Бозор муносабатлари шароитида эса шартномалар – барча мулк шаклидаги корхоналар, шунингдек тадбиркорлар, ҳамда бошқарув органлари ўртасидаги иқтисодий муносабатларни ўрнатувчи асосий ҳуқуқий ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Шартномаларнинг хизмат роли ва иқтисодий муно-сабатларни ўрнатишнинг янги тамойиллари ҳуқуқий жиҳатдан Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси; мулк; кооперация; ижара; тадбиркорлик; деҳқон, фермер, ширкат хўжаликлари; хўжалик жамиятлари ва ширкатлари; акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш; банклар ва банк фаолияти; чет эл инвестициялари ва чет эллик инвесторлар-нинг кафолатлари; хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисидаги қонунларда белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ислоҳотлар ва инвестициялар бўйича Идоралараро мувофиқлаштирувчи Кенгашнинг 2000 йил 1 февралдаги “Эркинлаштириш ва Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларни янада

чуқурлаштириш бўйича чора-тадбирлар ҳақида”ги қарорида шартнома муносабатларининг аниқ ва тушунарли механизмини амалда шакллантириш, шартнома мажбуриятларининг қатъий бажарилиши учун назорат ва масъулиятни кучайтириш устувор йўналиш сифатида қайд қилинган. Корхона шартнома-ҳуқуқий ишларни ташкил қилиш мураккаб жарён бўлиб, унда деярли корхонанинг барча таркибий бўлинмалари иштирок этади. Шунинг учун ҳам бу ишни ташкил қилиш бўйича корхонада лоқал ҳужжат (низом, йўриқнома ва ҳ.к) ишлаб чиқилади. Ушбу ҳужжатда қуйидагилар назарда тутилиши мақсадга мувофиқдир; - шартномани тузиш, ўзгартириш ва бекор қилиш билан боғлиқ ҳужжатларнинг таркибий бўлинмалар (тегишли мутахассислардан) ўтиш тартиби ва муддатлари; - шартномани расмийлаштириш учун масъул бўлган тегишли таркибий бўлинмалар, мансабдор шахслар ва мутахассислар вазифаларини тақсимлаш; - шартномани расмийлаштириш учун масъул бўлган тегишли таркибий бўлинмалар, мансабдор шахслар ва мутахассислар вазифаларини тақсимлаш; - шартнома лойиҳаларини ишлаб чиқиш тартиби, шунингдек шартнома шартларини тегишли бўлинма ва хизматлар билан келишиш тартиби; - шартномаларни тузиш, ўзгартириш ва бекор қилиш жараёнида вужудга келган келишмовчиликларни контрагентлар билан ҳал қилиш бўйича бўлинма, хизматлар ва мансабдор шахсларнинг вазифалари; - шартномалар ва бошқа шартномавий ҳужжатларни ҳисобга олиш ва сақаш тартиби; - шартнома бажарилишини таъминлаш мақсадида корхона таркибий бўлинмаларига шартнома шартларини етказиш тартиби; - шартнома мажбуриятлари бажарилишини назорат қилиш тартиби; - шартномавий ишлар таҳлили ва уни мукаммаллаштириш бўйича таклифлар киритиш тартиби; - шартнома интизомини мустаҳкамлаш мақсадида корхона мажбуриятларининг бузилиши оқибатида етказилган зарарни қоплаш билан боғлиқ талабномалар ва даъво аризаларини тақдим қилиш (кўриб чиқиш) учун материалларни йиғиш тартиби; - талабномалар, даъво аризалари ва уларга жавобларни (фикрномаларни) тайёрлаш тартиби; - ушбу материалларни қайд қилиш ва сақлаш тартиби; - корхона ва контрагентлар талабномалари ва даъво аризаларини кўриб чиқилиши, шунингдек хўжалик судлари қарорлари бажарилиши устидан назорат қилиш; - талабнома-даъво ишлари, шунингдек талабнома-даъво ишларини ташкил қилишнинг бошқа масалаларини таҳлил қилиш.

Бу вазифаларни амалга оширишда хўжалик юритувчи субъектларда фаолият кўрсатаётган юридик хизматнинг ўзига хос ўрни бор. Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 2 мартдаги 118-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикасининг давлат бошқарув органлари ва корхоналардаги юридик хизмат тўғрисидаги Низом” ва бошқа бир қатор қонунлар ва меъёрий ҳужжатларда юридик хизматнинг шартномаларни тузиш, ўзгартириш, бекор қилиш ва ижросини таъминлашда иштироки аниқ белгилаб қўйилган. Хўжалик юритувчи субъектларнинг юридик хизмати: - хўжалик шартномаларини тузиш, бажариш, ўзгартириш ва бекор қилишнинг белгиланган тартибига риоя этилишини, шунингдек талабнома билдириш ва уни кўриб чиқиш тартибига риоя этилишини назорат қилади; - шартномавий муносабатлардан келиб чиқадиган низолар юзасидан даъво ишларини олиб боради; - хўжалик шартномалари бажарилиши устидан ўзаро текширувлар ўтказилишини назорат қилади; - хўжалик юритувчи субъект раҳбарига имзолаш учун тақдим этилаётган хўжалик шартномалари лойиҳаларининг ва улар билан боғлиқ ҳуқуқий тусдаги бошқа ҳужжатларнинг қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқлигини текширади; - тайёрланган хўжалик шартномаси ва у билан боғлиқ ҳуқуқий тусдаги бошқа ҳужжат лойиҳаси қонун ҳужжатлари талабларига мос эмаслиги аниқланган тақдирда, ўз эътирозини асослаган ҳолда уни қўшимча равишда ишлаб чиқиш учун қайтаради; - шартномавий муносабатларни такомиллаштириш юзасидан таклифлар ишлаб чиқишда бевосита иштирок этади. Қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақи миқдорининг икки юз бараваридан ортиқ суммадаги хўжалик шартномалари юридик хизматнинг ёзма хулосасидан кейингина тузилади. Хулосада, қоида тариқасида, қуйидагилар кўрсатилади: хўжалик шартномасида кўрсатилган муносабатлар қайси қонун ҳужжатлари билан тартибга солиниши; хўжалик шартномаси шартларининг қонун ҳужжатлари талабларига мос келиш- келмаслиги; тарафларнинг жавобгарлиги меъёри ва низоларни ҳал этиш тартиби қонун ҳужжатлари талабларига мос келиш-келмаслиги.

Хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги ҳуқуқий ишларнинг асосий босқичларидан ва шартнома мажбуриятларининг бажарилишини ҳуқуқий таъминлашнинг самарали воситаларидан бири талабнома ва даъво ишларини тўғри ва ўз вақтида юритишдир. Талабнома ва даъво ишлари бир-бири билан ўзаро боғлиқ бўлсада, ҳар бирининг мустақил роли, вазифалари, аҳамияти ва алоҳида тартиби бор. Талабнома ишларини юритишни тўғри ташкил этиш хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқариш, хўжалик ва молиявий аҳволини яхшилашда муҳим аҳамият касб этади. Хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги иқтисодий муносабатлардан келиб чиқувчи низолар учун қонун ёки шартномада назарда тутилган ҳолларда даъвогар жавобгар билан низони судгача ҳал қилиш (талабнома юбориш) тартибига риоя этгандан кейингина хўжалик судида даъво қўзғатиши мумкин. “Ўзбекистон Республикасининг давлат бошқарув органлари ва корхоналардаги юридик хизмат тўғрисидаги Низом”да (9 “е”-банди) юридик хизмат ходимлари талабнома ишларини юритишда икки хил шаклда иштирок этишлари белгиланган: талабнома ишларини бевосита юридик хизмат ходимлари томонидан юритилиши; талабнома ишларини бошқа таркибий бўлинмалар томонидан юритилганда, бу ишга раҳбарлик қилиши. Юридик хизмат ходимлари томонидан олиб бориладиган талабнома ишлари ўз ичига қуйидагиларни олади: а) талабномани расмийлаштириш учун керакли бўлган маълумот ва ҳужжатларни йиғиш, талабнома матнини ёзиш ва уни расмийлаштириш ҳамда тегишли хўжалик юритувчи субъектларга юбориш; б) хўжаликка келиб тушган талабномаларни кўриб чиқиш, улар бўйича керакли ҳужжатларни ўрганиб, талабномани тўлиқ ёки қисман қаноатлантириш ёхуд рад этиш ҳақида хулоса бериш ва жавобни расмийлаштириб, уни жўнатиш; в) юборилган ва келиб тушган талабномалар тўғрисидаги маълумотларни умумлаштириб, уларни таҳлил қилиб, ишлаб чиқариш, хўжалик, молия, ҳисоб-китоб, меҳнат интизомларини бузилиши каби ҳолатларнинг олдини олиш бўйича таклифлар киритиш ва чора-тадбирлар белгилаш. Талабнома ишлари бошқа таркибий бўлинмалар (бухгалтерия, молия, таъминот, маҳсулотларни реализация қилиш ва ҳ.к.) томонидан олиб борилганда юридик хизмат ходимлари талабнома ишларига қуйидагича раҳбарлик қиладилар: бошқа бўлинмалардаги талабнома ишларини юритувчи ходимларга иш юритиш тартибини тушунтирадилар; амалдаги қонунчилик ҳужжатлари билан таништирадилар; зарур ҳолларда уларни ҳуқуқий тайёргарликдан ўтказадилар;

вақти-вақти билан уларнинг ишини текшириб турадилар ва уларга амалий ёрдам берадилар; мураккаб масалалар бўйича талабномларни тайёрлашда уларга зарур маслаҳатлар берадилар; талабнома юритиш ишини тегишли бўлинмалар билан яхшилаш юзасидан хўжалик раҳбарига таклифлар киритадилар. Хўжалик низосини судгача ҳал қилиш - талабнома юбориш ва унга ўз вақтида жавоб бериш орқали ҳал қилиш ҳар икки тараф учун ҳам фойдалидир. Бунда биринчидан, талабнома юборувчи томон ўзининг бузилган ҳуқуқи ёки қонуний манфаатларини қисқа муддатларда тиклашга эришиши; иккинчидан, хўжалик муносабатларига киришган тарафлар даъво аризасини расмийлаштириш ва уни хўжалик судига тақдим этиш, хўжалик судида ишни кўриш жараёнида иштирок этиш ва ҳоказо ҳаракатлар учун сарафланадиган вақт ва харажатларни тежайдилар; учинчидан, давлат божи ва бошқа суд харажатларини тўлашга кетадиган маблағлар, яъни, самарасиз сарф-харажатлар олди олинади; тўртинчидан, шартномавий муносабатларга киришган тарафларнинг бири-бирига бўлган ишончи ортади ва ўзаро ҳамкорликни давом эттиришга ортиқча монелик бўлмайди. Қонунда ва Низомда юқорида қайд қилинганидек даъво ишларини олиб бориш, хўжалик судида белгиланган тартибда хўжалик манфаатларини ҳимоя қилиш вазифаси юридик хизмат зиммасига юклатилган. Даъво ишларини олиб бориш қуйидагиларни ўз ичига олади: даъво аризаси ва унга илова қилинадиган ҳужжатларни тайёрлаш ва уларни хўжалик судига тақдим қилиш; корхонага даъво аризасининг нусхаси тушганда у ҳақда ёзма фикр билдириб, уни тегишли хўжалик судига ва даъвогарга юбориш; корхона вакили сифатида суд мажлисида иштирок этиш, иш юзасидан сўзга чиқиш; ҳал қилув қарори, қарор ёки ажримнинг қонуний ва асослилигини текшириш тўғрисида апелляция ва кассация шикоятларини, назорат тартибида протест келтириш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахсларга аризаларни тайёрлаш ва тегишли хўжалик судига, мансабдор шахсларга юбориш; корхона фойдасига чиқарилган ҳал қилув қарорининг ижросини назорат қилиш ва уни тезроқ бажарилиши учун барча қонуний чораларни кўриш. Корхоналарнинг юридик хизмат ходимлари даъво аризалари ва унга илова қилинадиган ҳужжатларни тайёрлашни, агар талабнома юбориш қонун ёки шартномада кўрсатилган бўлса, талабнома ва унга келган жавобларни ўрганишдан бошлайди. Агар талабнома бошқа бўлинмаларда бўлса, улардан талабнома материаллари билан бирга барча иловалар ҳамда хўжалик судига ва жавобгарга юбориш учун зарур нусҳаларни талаб қилиб олади. Даъво аризасига қандай ҳужжатларни илова қилиш, улар нусҳасининг сони, давлат божи миқдори, қайси хўжалик судида даъво қўзғатиш ва бошқа масалалар юридик хизмат

томонидан Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодекси ва бошқа меъёрий ҳужжатларга мувофиқ олиб борилади. Агар иш манфаатлари даъво материалларини тузишда мутахассис иштирок этишини ёки хўжалик судида унинг қатнашишини тақазо қилса, юридик хизмат хўжалик раҳбари билан келишилган ҳолда уларни бу ишга жалб қилиши мумкин. Иш бўйича жавобгар сифатида қатнашиш учун ҳам тегишли тайёргарлик кўриш зарур. Бунинг учун юридик хизмат ходими: даъвогарнинг дастлабки талабномасини; талабномага ёзилган жавобни; даъво аризасида баён қилинган талабларни чуқур ўрганиши; ушбу ишга тааллуқли барча материаллар билан, жумладан, низо келиб чиққунгача даъвогар билан жавобгар ўртасидаги ёзишмалар, шартномага киритилган ўзгартиришлар, ўз мажбуриятини бажариш учун кўрган чора-тадбирларга қарамасдан объектив сабаблар билан уни бажариш имкони бўлмаган ҳолатларни исботловчи ҳужжатлар ва бошқалар билан танишиши; даъво аризаси ҳақидаги ёзма фикрни тайёрлаши, уни даъвогарга ва хўжалик судига юбориши, хўжалик суди мажлисида қатнашиши лозим. Юридик хизмат ходими даъвогар ёки жавобгарнинг вакили сифатида хўжалик судида ишда иштирок этиши учун хўжалик томонидан ишончнома берилиши лозим. Ишончномага хўжаликнинг раҳбари ёки таъсис ҳужжатларида шундай ваколат берилган шахс имзо чекади ва бу имзо хўжаликнинг муҳри билан тасдиқланади. Юридик хизмат ходимининг ишда иштирок этувчи тарафларнинг (даъвогар ёки жавобгарнинг) вакили сифатидаги ҳуқуқлари ва мажбуриятлари Хўжалик процессуал кодексининг 35 ва 52 - моддаларида белгилаб қўйилган бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: иш материаллари билан танишиш, улардан кўчирмалар олиш, нусҳа кўчириш; рад қилиш тўғрисида арз қилиш; далиллар тақдим этиш, далилларни текширишда иштирок этиш; саволлар бериш, илтимосномалар киритиш, арз қилиш; хўжалик судига оғзаки ва ёзма тушунтиришлар бериш; ишни кўриш давомида туғиладиган барча масалалар бўйича ўз важларини, хулосаларини тақдим қилиш; ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг илтимосномалари, важларига эътироз билдириш; суд ҳужжатлари устидан шикоят қилиш ва Кодексда уларга берилган бошқа процессуал ҳуқуқлар. Агар корхона ўз вакили – юридик хизмат ходимига қонунга мувофиқ берган ва расмийлаштирган ишончномасида: даъво аризасини имзолаш, ишни ҳакамлар судига топшириш, даъво талабларидан қисман ёки бутунлай воз кечиш ва даъвони тан олиш, даъво предметини ўзгартириш, келишув битимини тузиш, ваколатларни бошқа шахсларга топшириш (ишониб топшириш), суд ҳужжати устидан шикоят қилиш, ундирилган мол-

мулк ёки пулни олиш ваколатлари махсус назарда тутилган бўлса, улар бу ҳаракатларни ҳам амалга ошириш ҳуқуқига эга бўладилар. Юқорида баён қилинган хўжалик шартномалари (контрактлар) тузиш ва уларнинг ижросини таъминлашда юридик хизматнинг роли юридик шахс ташкил қилган ҳолда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган хўжалик юритувчи субъектларга тааллуқлидир. Юридик шахс ташкил қилмасдан фаолият кўрсатаётган тадбиркорлар ҳам корхоналарда кам бўлмаган даражада юридик хизмат ёрдамига муҳтожлар. Хўш, уларга бундай ёрдамни ким кўрсатади Ўзбекистон Республикасининг "Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги Қонунида белгиланганидек, уларга шартнома асосида жалб этиладиган адвокатлар ҳуқуқий хизмат кўрсатиши мумкин. Тадбиркорлар адвокатлар (адвокатлик фирмалари ва бюролари) билан ҳуқуқий ёрдам олишнинг ҳажми, муддатлари ва мазмунига қараб, қуйидаги шакллардаги шартномаларни тузишлари мумкин: а) ахборот-ҳуқуқий хизмат кўрсатиш шартномаси; б) алоҳида топшириқлар бўйича юридик хизмат кўрсатиш; в) барча масалалар бўйича ҳуқуқий хизмат кўрсатиш. Ахборот-ҳуқуқий хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича адвокатлар тадбиркорларни амалдаги қонун ҳужжатлари билан таништирадилар ва уларни амалда туғри қўллаш бўйича маслаҳатлар берадилар. Бундай шартнома маълум бир муддатга (масалан, бир йилга) ёки бир марта ахборот олиш учун тузилиши мумкин. Алоҳида топшириқлар бўйича юридик хизмат кўрсатиш шартномасига кўра тадбиркорлар адвокатларга жумладан, маълум шартномани тузишда ёзма ҳуқуқий хулоса беришни ёки хўжалик низоси бўйича унинг вакили сифатида қатнашишни талаб қилишлари мумкин. Ушбу шартнома бир марталик шартнома ҳисобланиб, у ижро қилингандан кейин ўз кучини йўқотади. Барча масалалар бўйича ҳуқуқий хизмат кўрсатиш шартномаси одатда маълум бир муддатга (бир йил ёки ундан ортик, муддатга) тузилиб, адвокатлар тадбиркорларда юзага келадиган барча ҳуқуқий муаммоларни ҳал қилишга кўмаклашадилар. Ҳозирги вақтда ҳар доим ҳам тадбиркорлар адвокатлар хизматидан фойдаланишга моддий имкон топа олмаяптилар, натижада улар томонидан тузилаётган шартномалар ва шартнома мажбуриятларини бажарилиши ҳар доим ҳам қонун талабларига ва тадбиркор манфаатларига тўғри келмаяпти. Юридик шахс ташкил этмасдан фаолият кўрсатаётган тадбиркорларга (шу жумладан, дехқон хўжаликларига) ҳуқуқий ёрдам кўрсатишнинг қулай имкониятларини яратиш лозимдир. Фикримизча, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида уларга Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палатаси, Дехқон ва фермер хўжаликлари уюшмаси, ҳамда тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш учун махсус ташкил этилган бошқа тузилмаларда юридик хизматни сон ва сифат жиҳатидан кенгайтириш орқали, уларга аъзо бўлиб кирган тадбиркорларга ҳуқуқий хизмат кўрсатишни аниқ, чораларини белгилаб, унга олинадиган ҳақни камайтиришлари мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, ҳозирги кунда тижорат банкларида юридик хизмат яхши йўлга қўйилганлигини ҳисобга олиб, улар

томонидан ҳам ўз мижозлари бўлган тадбиркорларга беғараз ҳуқуқий ёрдам кўрсатишга эътибор берилса фойдадан холи бўлмасди. 3. Юридик хизмат томонидан мулкни сақлаш бўйича ҳуқуқий таъминлаш ишларини ташкил қилиш. Бозор тизимига ўтиш кўп жиҳатдан мулкчиликнинг турли шаклларига, уларнинг иқтисодиётдаги роли ва ўрнига бўлган муносабатларнинг ўзгариши билан юзага келади. Аввало, ўтмишда мулкчиликнинг реакцион хусусияти, давлат ва колхоз-кооператив мулкининг яқинлашуви ва тўлиқ қўшилиши тўғрисидаги назариянинг аоссизлиги намоён бўлди. Деярли барча ишлаб чиқариш воситаларини, жамоат мулкининг улкан қисмини қамраб олган “млукчиликнинг умумхалқ шакли” амалда хўжасиз ва эгасиз бўлиб чиқди. Давлат мулкининг алоҳида имтиёзли моқомининг қонунчилик тартибида мустаҳкамланиши ва уни муҳофаза қилиш бўйича оғир жиноий-ҳуқуқий, фуқаровий- ҳуқуқий, маъмурий-ҳуқуқий жазолаш чоралари амалда ҳамма вақт ҳам ижобий натижа бермас эди. Бирор-бир мулкчилик шаклининг монопол ҳолати бозор иқтисодиётига хос эмас. Шу сабабли, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 53-моддасида “Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди. Хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясидадир” дейилган. Бу тадбиркорлик учун кенг имкониятлар очиб берди. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш асосида иқтисодиётда давлат мулки улушини тобора камайтириш жараёни бошлаб юборилди. Бироқ бу борада давлат мулкининг жамоат ҳаётидаги ўрни ва аҳамиятини эътибордан четда қолдириш хато бўлади. Айрим соҳаларда (масалан, соғлиқни сақлаш, ҳалқ таълими, илм-фан ва маданият соҳаларида) унинг ҳукмрон мавқеи сақланиб қолиши лозим. Давлат тасарруфидан чиқариб ва хусусийлаштириб бўлмайдиган давлат мулки объектлари ҳам мавжуд. Шундай қилиб, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлат мулки ҳам жамият фаровонлигини мунтазам ошириш ва кўтариш манбаси сифатидаги ўзининг аввалги аҳамиятини йўқотмайди. Шунинг учун ҳам барча шаклдаги мулкларни ҳар томонлама мустаҳкамлаш ва кўпайтириш лозим, бу ўз навбатида уларнинг сақланишини зарур даражада таъминлашга боғлиқ. Мулкни сақланишини таъминлаш тушунчасига кенг ва тор маънода қараш керак. Кенг маънода бу корхоналар тасарруфидаги моддий бойликларни муҳофаза қилишнинг иқтисодий, ташкилий, ғоявий, ҳуқуқий воситалари ва услублари қўлланиладиган фаолият жараёнидир. Тор маънода бу моддий бойликларни ҳуқуқий воситалар билан муҳофаза қилишни ташкил қилишдир. Юридик хизмат тўғрисидаги Низомга мувофиқ, у мулкни сақлашни ҳуқуқий таъминлаш ишларини қуйидаги шаклларда амалга оширади: мулкни сақлаш масалалари бўйича ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини қонунга мувофиқлигини текширади ва уларни тайёрлашда иштирок этади;

бошқа таркибий бўлинмалар билан биргаликда ўғрилик, камомад ва самарасиз ҳаражатларнинг келиб чиқиш сабаблари ва шароитларини таҳлил қилади ва уларни бартараф қилиш тадбирларини амалга оширади; моддий бойликлар ва пул маблағларини ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги ҳужжатлар лойиҳаси ҳамда бузилишлар ва суиистеъмоликлар аниқланган тафтиш ва қайта рўйхатга олиш далолатномалари бўйича ҳуқуқий хулосалар беради; корхонага етказилган зарарларни қоплаш чораларини кўради; дебиторлик қарзларни тугатиш ишларида қатнашади; суд ва тергов органларига жўнатиш учун пул маблағлари ва товар-моддий бойликларнинг камомади ва уларни ўғрилашлар бўйича материалларни расмийлаштиради; мулкни сақлашни таъминлаш бўйича амалдаги қонун ҳужжатларини ташвиқот қилади. Юридик хизмат бошқа таркибий бўлинмалар билан биргаликда корхонага келиб тушадиган моддий бойликларни қабул қилишни ташкил қилиш, уларни омбордан ишлаб чиқаришга ўтказиш, ишлаб чиқариш жараёнидаги ҳисобини ҳамда тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш ҳисобини юритишни; корхонага моддий зарар етказилган ҳолатлар аниқланганда тегишли ҳужжатларни расмийлаштириш тартиби ва муддатларини белгиловчи буйруқ, (йўриқнома) лойиҳасини тайёрлаши мақсадга мувофиқдир. Мазкур буйруқда юқоридаги вазифаларни бажариш учун масъул бўлган шахслар аниқ кўрсатилиши лозим. Юридик хизмат маҳсулотларни сони ва сифати бўйича қабул қилишини хўжалик шартномасида ва қонунчиликда белгиланган тартибига риоя қилиниши, қабул қилиш далолатномаларини тўғри тузилиши устидан назоратни олиб боради. Корхонада мулкни сақлашни таъминлашда моддий жавобгар шахслар алоҳида рол ўйнайди. Шунинг учун ҳам юридик хизмат бундай лавозимга илгари қасддан жиноят содир қилган ва суд томонидан моддий жавобгарлик билан боғлиқ, лавозимни эгаллашдан маҳрум қилинган шахсларни қабул қилмаслик; моддий жавобгар шахслар билан ўз вақтида тўлиқ, моддий жавобгарлик тўғрисида ёзма шартнома тузиш; ҳар бир моддий жавобгар шахсни лавозими бўйича ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва жавобгарлиги тўғрисидаги мансаб йўриқномаси билан тилхат орқали мажбурий таништириш; моддий жавобгар шахсларга ҳар йили моддий бойликларни топшириш йўли билан меҳнат таътили бериш чораларини кўришга эътиборини қаратади. Юридик хизмат корхонада аниқланган ўғрилик, камомад ва самарасиз ҳаражатлар бўйича материалларни тергов ва суд органларига топшириш билан чекланиб қолмасдан, балки бунга йўл қўйган шахсларни тегишли жазога тортилиши ҳамда етказилган зарарни тўлиқ, ва тезроқ, ундирилишини таъминлаш чораларини ҳам кўради. Барча мулк шаклидаги корхоналарда уларнинг мулкини сақлашни ҳуқуқий таъминлаш аввало, мулкка бўлган эгалик ҳуқуқини шакллантиришга, мулк эгаси бўлган табдиркорлар, акциядорлар ҳуқуқларини ва давлат манфаатларини ҳимоя қилишга, қолаверса жиноят ва етказилган зарар учун жазони муқаррарлигини таъминлаш хизмат қилади.

4. Юридик хизматнинг меҳнат қонунчилигига риоя қилиш ва меҳнат интизомини мустаҳкамлашдаги роли. Меҳнат тўғрисидаги қонунчиликка амал қилишни таъминлаш ва меҳнат интизомини мустаҳкамлаш корхона юридик хизмати бошқа таркибий бўлинмалар билан биргаликда амалга оширадиган ҳуқуқий ишнинг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади. Корхоналар юридик хизматининг бу борадаги асосий ишлари қуйидагилардан иборат: корхонанинг меҳнат муносабатларини тартибга солувчи ҳуқуқий тусдаги ҳужжатларини — жамоа шартномаси, ички меҳнат тартиби қоидалари, мукофотлаш ва рағбатлантиришлар тўғрисидаги низомларни — ишлаб чиқишда қатнашиш; корхона раҳбарига имзолаш учун тақдим қилинаётган меҳнат муносабатларига оид буйруқлар ва ҳуқуқий мазмундаги бошқа ҳужжатлар лойиҳаларининг қонунга мувофиқлигини таъминлаш; меҳнат интизомини мустаҳкамлаш, ишга келмаганлик, кечикиш ва ишлаб чиқаришдаги бошқа тартиб ва интизомни бузганлик учун қонунчиликда кўзда тутилган жавобгарлик чораларини тўғри қўллашда корхона раҳбари ва мутахассисларга ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш; корхонада меҳнат ҳақидаги қонунчилик ва корхона ҳуқуқий тусдаги ҳужжатларини назоратда тутишни тартибли ҳисобга олиш бўйича ишларни ташкил этиш ва амалга ошириш; меҳнат жамоасидаги мавжуд касаба уюшмаси қўмитаси, меҳнат низолари комиссияси ва ходимларнинг бошқа вакиллик органларига ҳуқуқий маслаҳатлар бериш; меҳнат жамоаси аъзоларига меҳнат қонунчилигини тарғиб қилиш ва тушунтириш. Корхонада меҳнат қонунчилигини қўллаш масалалари бўйича ҳуқуқий ҳужжатларни юридик хизмат тегишли таркибий бўлинмалар билан ҳамкорликда, айрим ҳолларда мустақил тайёрлайди. Жамоа шартномаси — корхонада иш берувчи билан ходимлар ўртасидаги меҳнатга, ижтимоий-иқтисодий ва касбга оид муносабатларни тартибга солувчи норматив ҳужжатдир. Жамоа шартномалари лойиҳаларини тайёрлаш ва уни тузишда юридик хизмат иштирок этиш жараёнида Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси ва бошқа қонун ҳужжатларига тўлиқ риоя қилинишини таъминлаши лозим. Жамоа шартномасини тузиш зарурлиги ҳақида қарор қабул қилиш ҳуқуқига касаба уюшмаси ўз вакиллик органи орқали, ходимлар томонидан ваколат берилган бошқа вакиллик органи ёки бевосита меҳнат жамоасининг умумий йиғилиши (конференцияси) эга эканлиги назарда тутилиши шарт. Жамоа шартномаси, бир тарафдан, ходимлар томонидан касаба уюшмалари ёки ўзлари ваколат берган бошқа вакиллик органлари орқали, иккинчи тарафдан — бевосита иш берувчи ёки у ваколат берган вакиллар томонидан тузилади.

Юридик хизмат жамоа шартномасига иш берувчи ва ходимларнинг қуйидаги масалалар бўйича ўзаро мажбуриятлари киритилиши мумкинлигини эътибор бериши лозим: меҳнатга хақ, тўлаш шакли, тизими ва миқдори, пул мукофотлари, нафақалар, компенсациялар, қўшимча тўловлар; нархларнинг ўзгариб бориши, инфляция даражаси, жамоа шартномаси билан белгиланган кўрсаткичларнинг бажарилишига қараб меҳнатга хақ, тўлашни тартибга солиш механизми; ходимларни иш билан таъминлаш, қайта ўқитиш, ишдан бўшатиб олиш шартлари; иш вақти ва дам олиш вақти, меҳнат таътилларининг муддатлари; ходимларнинг, шу жумладан аёллар ва ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларнинг меҳнат шароитлари ва меҳнат муҳофазасини яхшилаш, экология жиҳатидан хавфсизликни таъминлаш; корхонани ва идорага қарашли турар жойни хусусийлаштириш вақтида ходимларнинг манфаатларига риоя қилиш; ишни таълим билан қўшиб олиб борувчи ходимлар учун имтиёзлар; ихтиёрий ва мажбурий тарздаги тиббий ҳамда ижтимоий суғурта; жамоа шартномасининг бажарилишини текшириб бориш, тарафларнинг жавобгарлиги, ижтимоий шериклик, касаба уюшмалари, ходимларнинг бошқа вакиллик органларига фаолият кўрсатиш учун тегишли шароит яратиб бериш. Юридик хизмат жамоа шартномасида корхонанинг иқтисодий имкониятларини ҳисобга олган ҳолда бошқа шартлар, шу жумладан қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланган нормалар ва қоидаларда кўрсатилганига қараганда имтиёзлироқ, меҳнат шартлари ва ижтимоий-иқтисодий шартлар (қўшимча таътиллар, пенсияларга тайинланадиган устамалар, муддатдан илгари пенсияга чиқиш, транспорт ва хизмат сафари ҳаражатлари учун компенсациялар, ходимларни ишлаб чиқаришда ҳамда уларнинг болаларини мактабда ва мактабгача тарбия муассасаларида текин ёки қисман хақ тўланадиган тарзда овқатлантириш, бошқа қўшимча имтиёз ва компенсациялар) ҳам киритилиши мумкинлиги тўғрисида тарафларга ҳуқуқий маслаҳатлар беради. Башарти амалдаги қонунларда норматив тусдаги қоидалар жамоа шартномасида албатта мустаҳкамлаб қўйилиши шарт деб бевосита кўрсатма берилган бўлса, бундай қоидалар жамоа шартномасига киритилиши лозимлиги ҳақида юридик хизмат белгиланган тартибда таклиф киритади. Юридик хизмат нафақат жамоа шартномаси лойиҳасини тайёрлашда, балки уни корхонанинг бўлинмаларида ходимлар томонидан муҳокама қилиш, билдирилган фикр ва таклифларни ҳисобга олинган ҳолда ишлаб такомилига етказиш ҳамда лойиҳани меҳнат жамоасининг умумий йиғилиши (конференцияси) муҳокамасига қўйиш каби ташкилий ишларда ҳам фаол иштирок этади. Жамоа шартномаси юридик кучга эга бўлиши ва амалда қўлланиши учун юридик хизмат қуйидагиларга:

жамоа шартномасини муҳокама қилаётган меҳнат жамоасининг йиғилиши башарти унда ходимларнинг ярмидан кўпроғи, меҳнат жамоасининг конференцияси эса, башарти унда делегатларнинг камида учдан икки қисми иштирок этган бўлса, ваколатли ҳисобланишига; жамоа шартномаси, башарти уни умумий йиғилишда (конференцияда) иштирок этаётганларнинг эллик фоизидан кўпроғи ёқлаб овоз берган бўлса, маъқуллаган ҳисобланишига; жамоа шартномаси имзоланган вақтдан (у умумий йиғилишда (конференцияда) маъқулланганидан кейин тарафларнинг вакиллари томонидан уч кун ичида имзоланади) эътиборан ёки жамоа шартномасида кўрсатилган кундан бошлаб кучга киришига ҳамда тарафлар белгиланган муддат давомида амал қилишига; белгиланган муддат тугагач, жамоа шартномаси тарафлар янги шартнома тузгунча ёки амалдаги шартномани ўзгартиргунча, тўлдиргунча амалда бўлишига; жамоа шартномаси иш берувчи ва мазкур корхонанинг ходимларига, шу жумладан жамоа шартномаси кучга кирганидан кейин ишга қабул қилинган шахсларга ҳам татбиқ, этилишига; корхона қайта ташкил этилганда шу қайта ташкил қилиш даврида жамоа шартномаси ўз кучини сақлаб қолишига, шундан кейин тарафлардан бирортасининг ташаббуси билан қайта кўриб чиқилиши мумкинлигига; корхона таркиби, тузилиши, бошқарув органининг номи ўзгарган, корхона раҳбари билан тузилган меҳнат шартномаси бекор қилинган ҳолларда ҳам жамоа шартномаси ўз кучини сақлаб қолишига; корхона мол-мулкининг эгаси ўзгарганда жамоа шартномаси ўз кучини олти ой мобайнида сақлаб қолишига; корхона қонун ҳужжатларида белгиланган тартиб ва шартлар асосида тугатилаётганда жамоа шартномаси бутун тугатиш ишлари олиб борилаётган муддат давомида ўз кучини сақлаб қолишига эътиборни қаратади. Жамоа шартномасида назарда тутилган мажбуриятларнинг бажарилишини текшириш ҳуқуқига эга бўлган органлар меҳнат қонунчилигида белгиланган бўлиб, улар: тарафларнинг вакиллари, меҳнат жамоаси, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлигидир. Юридик хизмат жамоа шартномасини имзолаган шахслар ҳар йили ёки шартноманинг ўзида махсус кўрсатилагн муддатларда мажбуриятларнинг бажарилиши ҳақида меҳнат жамоасининг умумий мажлисида (конференциясида) ҳисобот бериб туришлари ҳақида меҳнат жамоасига тушунтиришлар беради. Меҳнат қонунчилигини қўллашда муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқий ҳужжатлардан бири Ички меҳнат тартиби қоидалари ҳисобланади. Унда жумладан иш берувчи ва ходимнинг меҳнат фаолияти жараёнидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланади. Юридик хизмат корхона Ички меҳнат тартиби қоидаларини ишлаб чиқишда иштирок этар экан, мазкур корхона иши хусусиятини иложи борича тўлиқ ҳисобга

олинишини таъминлаши керак. Шу мақсадда тегишли таркибий бўлинма мутахассисларини мазкур ҳужжатни тайёрлашга жалб қилиш тўғрисида таклиф киритиши ва Ички меҳнат тартиби қоидалари иш берувчи томонидан касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи билан келишилган ҳолда тасдиқланишига эътиборни қаратиши лозим. Корхона рах,барига имзолаш учун тақдим қилинаётган меҳнат муносабатларига оид буйруқлар ва ҳуқуқий мазмундаги бошқа ҳужжатлар лойиҳаларининг қонунга мувофиқлигини таъминлаш юридик хизматнинг асосий вазифаларидан биридир. Бу вазифани бажарар экан юридик хизмат биринчи навбатда қуйидагиларни аниқлайди: корхона раҳбари мазкур масала бўйича буйруқ, чиқаришга ҳақлими ёки лойиҳада кўзда тутилган масалаларни ҳал қилиш бошқа органларга тегишлими; мазкур лойиҳа касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи билан келишишни талаб қиладими; қонун ва бошқа норматив ҳужжатларга тўғри таянилганми. Корхонанинг деярли ҳар кунлик фаолиятида қабул қилинадиган ҳуқуқий мазмундаги ҳужжатлар меҳнат шартномасини тузиш, ўзгартириш ва бекор қилиш билан боғлиқдир. Меҳнат шартномаси ходим билан иш берувчи ўртасида муайян мутахиссислик, малака, лавозим бўйича ишни ички меҳнат тартибига бўйсунган ҳолда тарафлар келишуви, шунингдек меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланган шартлар асосида хақ эвазига бажариш хақидаги келишувдир. Юридик хизмат меҳнат шартномасини қонун ҳужжатларига мувофиқлигини текшириш жараёнида — уни ёзма шаклига риоя қилинган-қилинмаганлигини; унинг мазмунини ташкил қилувчи шартлар: иш жойи (корхона ёки унинг бўлинмаси), ходимнинг меҳнат вазифаси- мутахассислиги, малакаси, у ишлайдиган лавозим, ишнинг бошланиш куни, меҳнат шартномаси муайян муддатга тузилганда унинг амал қилиш муддати, меҳнат ҳақи миқдори ва меҳнатнинг бошқа шартлари ёритилган-ёритилмаганлигини кўриб чиқиб, у тўғри расмийлаштирилган бўлса, меҳнат шартномасининг корхонада сақланадиган нусҳасига виза қўяди. Ишга қабул қилиш иш берувчининг буйруғи билан расмийлаштирилади. Ишга қабул қилиш тўғрисидаги буйруқ, лойиҳаларини текширишда юридик хизмат қуйидагиларни аниқлаши лозим: буйруқ лойиҳасига тузилган меҳнат шартномаси асос қилиб олинганми, унинг мазмунига тўла мувофиқ келадими, синов муддати уч ойдан ошиб кетмаганми ва ҳ.к. Юридик хизмат ходимни бошқа ишга ўтказиш ҳақидаги буйруқ лойиҳасини текширишда қуйидагиларга ишонч ҳосил қилиши зарур: агар ходим бошқа доимий ишга ўтказилаётган, яъни унга бошқа мутахассислик, малака, лавозимга оид иш топширилаётган бўлса, у бунга розими, янги иши бўйича барча шартлар билан танишми; меҳнат шартномасига тегишли ўзгартиришлар киритилганми, буйруқ, меҳнат шартномасига киритилган ўзгаришларнинг мазмунига тўла мувофиқ, ҳолда чиқарилганми; агар бошқа ишга ўтказиш вақтинча, ишлаб чиқариш заурурияти билан ёки бекор туриб қолиниши муносабати билан амалга оширилаётган бўлса, унда ишлаб чиқариш

зарурияти деб ҳисобланадиган ҳолатлар, бошқа ишга ўтказиш муддати, меҳнатга тўланадиган ҳақнинг аниқ, миқдори белгиланганми. Меҳнат шартномасини бекор қилиш тўғрисидаги буйруқларни текширганда юридик хизмат ишдан бўшатишнинг қонуний ва асосланганлигига эътибор беради. Шу мақсадда ходимни бўшатилишида қонун белгилаган тартибга риоя қилинганлигини текшириш керак. Жумладан, ишдан бўшатишга касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимлар бошқа вакиллик органининг олдиндан розилиги олинганми (жамоа шартномасида назарда тутилган ҳолларда), меҳнат шартномасини бекор қилишда ходим қонунда белгиланган муддатларда ёзма равишда огоҳлантирилганми; маълум тоифадаги ходимлар учун белгиланган қўшимча кафолатлар ҳисобга олинганми; буйруқда қонуннинг тегишли модда ва бандлари тўғри кўрсатилганми. "Бизда интизом бўлмас экан, - деган эди И.Каримов, - биз олдимизга қўйилган мақсадларга эриша олмаймиз". Меҳнат интизомини мустаҳкамлаш-жамоат бойлигининг сармоя сарфлашни талаб қилмай, улкан самара берадиган захирасидир. Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, саноатда иш вақтининг йўқотилишини икки баравар қисқартириб, меҳнат унумдорлигини анча ошириш мумкин. Меҳнат интизомини мустаҳкамлашнинг асосий йўналиш ва услублари қонун ҳужжатларида белгиланган. Улар интизомни мустаҳкамлашга комплекс ёндошишни, интизомни бузиш ҳисобини такомиллаштиришни, корхоналар ва уларнинг бўлинмалари раҳбарларининг интизом аҳволи учун жавобгарлигини оширишни, интизомни бузувчиларга муросасозлик билан ёндошиш фактларини йўқотишни, бу мақсадларда амалдаги қонунчилик меъёрларидан самарали фойдаланишни, сидқидилдан қилинган меҳнат учун моддий ва маънавий рағбатлантириш чораларини кенг қўллашни, меҳнат жамоалари ва жамоатчилик ташкилотлари ролини оширишни, уларнинг ҳуқуқларидан самарали фойдаланишни ўз ичига олади. Ушбу йўналишларнинг ҳар бири бўйича иш ҳуқуқий воситалардан кенг фойдаланишни кўзда тутади. Юридик хизмат корхонада меҳнат интизомини мустаҳкамлаш учун ҳуқуқий воситалардан фойдаланиш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда иштирок этади. Бунинг учун юридик хизмат кадрлар бўлими билан ҳамкорликда иложи борича жамоатчилик ташкилотлари иштирокида ҳам бутун корхона, ҳам алоҳида таркибий бўлинмалар бўйича меҳнат интизомининг бузилиш ҳоллари ҳақидаги маълумотларни вақти-вақти билан таҳлил қилиши, бу нуқсонларнинг сабабларини аниқлаши ва уларни бартараф этишда ҳуқуқий воситалардан фойдаланиш борасида таклифлар киритиши керак. Юридик хизмат меҳнат интизомини бузувчиларга қонунчилик нормаларини қўллаш тажрибаларини умумлаштиришда иштирок этади. Бунда ҳуқуқий чораларни жамоатчилик таъсири тадбирлари билан моҳирона қўшиб қўллаш, ишга келмовчи ва бошқа меҳнат интизомини бузувчиларга интизомий чоралар қрнунчиликда (Мехнат кодексининг 181-моддасида) кўзда тутилган жазоларни (жумладан -"ҳайфсан","ўртача ойлик иш ҳақининг ўттиз фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима", «меҳнат шартномасини бекор қилиш") қўллашга, қўлланган чоралар ҳақидаги ахборотни жамоа аъзоларига етказилишига, яъни ошкораликка эътибор бериши лозим. Чунки, интизомий жазо чорасини нотўғри қўлланилиши ёки қонунда кўрсатилмаган чорани (масалан,"танбеҳ", "огоҳлантириш", "қаттиқ ҳайфсан» каби) қўлланиши, бундай чораларни бекор қилиш ёки ноқонуний деб топишга олиб келади. Натижада, меҳнат интизомини бузган ходим ҳақиқатда жазосиз қолиши мумкин, чунки кўпчилик ҳолларда интизомий жазо қўллашнинг бир ойлик муддати ўтиб кетади. Бу ўз навбатида жамоада меҳнат интизомини бўшашиб кетишига олиб келади.

Юридик хизмат томонидан ўтказиладиган маъруза ва суҳбатлар корхонада меҳнат интизомини мустаҳкамлаш, уюшқоқлик ва тартиб учун барча ҳуқуқий воситалар ҳамда қонун кучидан фойдаланиш зарурлигини ҳар томонлама таъкидлаш муҳимдир. Хулоса қилиб айтганда, меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя қилишни таъминлаш ходимлар, иш берувчилар, давлат манфаатларини эътиборга олган ҳолда, меҳнат бозорининг самарали амал қилишини, хавфсиз меҳнат шарт-шароитларини, ходимларнинг меҳнат ҳуқуқлари ва соғлиғининг ҳимояланишини таъминлайди, меҳнат унумдорлигининг ўсишига, иш сифати яхшиланишига, шу асосда барча аҳолининг моддий ва маданий турмуш даражаси юксалишига кўмаклашади.

O'xshashlar

Ахолига хизмат курсатиш соҳасидаги тадбиркорлик

Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш ( Хак эвазига хизмат курсатиш )

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хукуклари

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мажбуриятлари

Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари