Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Тадбиркорлик фаолиятининг объекти сифатида мулк
Тадбиркорлик фаолиятининг объекти сифатида мулк
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
275.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари
Мулк ижараси ва прокатга оид тадбиркорлик
Тадбиркорлик фаолиятининг давлат томонидан тартибга солиниши
Интеграл микросхемалар топологиялари тушунчаси, уларнинг интеллектуал мулк сифатида
Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналарининг интеллектуал мулк сифатида қаралиши
![1. Тадбиркор эгалигидаги мулкнинг таркибий қисми ва унинг ҳуқуқий ҳолати Мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган бозор иқтисодиётига ўтишда хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришни турли хил шакл ва усулларда амалга ошириши муҳим аҳамиятга эга. Улар ичида тадбиркорлик фаолияти туфайли мулкчилик ҳуқуқий муносабатлари шаклланиб, мулкдорга даромад келтиради. ўарб иқтисодида «тадбиркорлик» тушунчаси XVIII асрда пайдо, бўлиб, у кўпинча «мулкдор» ибораси билан бир хилда тушунилган. Хусусан А.Смит тадбиркорни фойда олиш учун қандайдир тижорат ғоясини амалга ошириш мақсадини кўзлаб таваккалчилик билан иш кўрувчи мулкдор, деб характерлайди.[1] Бу фикрга тўлиқ қўшилиб бўлмаса-да, унда маълум даражада асос бор. Чунки тадбиркор даставвал ўз мулкига асосланиб, фаолият олиб боради. Ҳар қандай жамиятнинг иқтисодий асосини мулкий муносабатлар ташкил этади. Мулк иқтисодий категория бўлиб, жамиятнинг базисини ташкил этади. Мулк бирламчидир. Мулк моддий неъматларни ўзлаштириб олишнинг юридик шакли сифатида жамиятга катта таъсир кўрсатади. Ҳуқуқ эса, мулкни иқтисодий муносабатларда юридик мустаҳкамлайди. Мулкнинг ўзи нима? Бу саволга жавоб топишдан олдин мулкчилик муносабатларига қисқача тўхталиб, уни тавсифлаб бериш ўринлидир. Биринчидан, бу муайян ишлаб чиқариш муносабатлари, (яъни, ишлаб чиқариш жараёнида одамлар ўртасида вужудга келадиган, унинг дастлабки шарти ва натижасининг муносабатидир. Иккинчидан, одамларнинг моддий неъматларини, энг аввало ишлаб чиқариш воситаларини (унинг шарт-шароитларини), шунингдек ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини бевосита ўзлаштириб олиш соҳасидаги иқтисодий муносабатларидир. Учинчидан, мазкур муносабатларнинг моҳияти моддий неъматларнинг муайян шахслар ёки уларнинг жамоалари томонидан ўзлаштириб олинганлиги ва ўз ихтиёрига ўтказиб олганлиги ҳолатидан иборатдир. Мулкчилик муносабатларидан келиб чиқиб, мулк ҳам бир неча маъноларда қўлланилади. Биринчидан, мулк-табиат бойликларини ҳамда ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини шахслар томонидан ўзлаштиришнинг ижтимоий шакли; иккинчидан, мулк бирор ашёга нисбатан шахслар ўртасида бўладиган ўзаро](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-2.png)
![Тадбиркорлик субъектининг мол-мулкка бўлган ҳуқуқи мулк ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинади. Шундай экан, тадбиркорнинг эгалигидаги мол-мулк унга мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлганда, унинг объектлари таркибига мулк ҳуқуқининг объектлари киритилади. Улар жумласига ер, ер ости бойликлари, бошқа табиий захиралар, бинолар, иншоотлар, транспорт воситалари, механизмлар, асбоб-ускуналар, хом ашё ва маҳсулот, пул, қимматли қоғозлар ва бошқа мол-мулк, шунингдек интеллектуал мулк объектлари киради. Тадбиркорлик субъектларининг мулкий ҳуқуқининг яна бир кўринишига бу бошқа ашёвий ҳуқуқлар асосида унга тегишли бўлган мол-мулклар бўлган титул ҳуқуқидир. Унда тадбиркор мулкдор бўлмаган шахсларнинг ашёвий ҳуқуқларидан фойдаланади: хўжалик юритиш ҳуқуқи ва оператив бошқариш ҳуқуқи; мерос қилиб қолдириладиган ер участкасига умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи; ер участкасига доимий эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи; Хўжалик юритиш ва оператив бошқариш ҳуқуқлари ашёвий ҳуқуқнинг турларидан иборат бўлиб, мол-мулкка нисбатан татбиқ қилинади. Ушбу ҳуқуқларнинг субъектлари (корхоналар) ўз ихтиёридаги мол-мулкка нисбатан мулк эгаси ҳуқуқига эга эмаслар, лекин улар мулк эгаси тузган тартиб бўйича, ушбу мол-мулкдан фақат ўзларининг эмас, балки мулк эгасининг ҳам манфаатларини кўзлаб, уни эгаллайдилар, ундан фойдаланадилар ва уни тасарруф қиладилар.[2] Булардан ташқари, тадбиркорлик субъектларининг мол-мулкка бўлган ҳуқуқлари мажбурият ҳуқуқий муносабатлар асосида ҳам вужудга келиши мумкин. Яъни, улар билан бошқа шахслар, жумладан, хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида тузиладиган шартномалар асос бўлиши мумкин. Тадбиркор ҳам мулкдор каби мулк ҳуқуқининг муддатсизлик ҳуқуқидан фойдаланади. Яъни, тадбиркор ўз мулкидан абадий фойдаланиш, ўз мулк ҳуқуқини хоҳлаган вақтда тасарруф қилиш ҳуқуқига эга. ҳеч бир шахс тадбиркорнинг мулк ҳуқуқидаги мулкини эгаллаб туриш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш учун муддат белгилаш ҳуқуқига эга эмас. Тадбиркорлик субъектлари мулкий ҳуқуқнинг объектлари фуқаролик ҳуқуқи объектлари билан боғлиқдир. Уларнинг асосий турлари хусусиятига қараб, қуйидагича таснифланади:](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-4.png)
![ширкатлари ва жамиятларининг устав фондига ҳисса сифатида топширишга ёки бу мол- мулкни бошқача усулда тасарруф этишга ҳақли эмас. Корхонага қарашли бошқа мол-мулкни у мустақил тасарруф этади. Оператив бошқариш ҳуқуқининг субъектлари давлат унитар корхоналари ва муассасаларидан иборат (178-м.). Муассасалар давлатга, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига, юридик шахсларга тегишли бўлиши мумкин. Оператив бошқариш ҳуқуқининг объектлари давлат корхонаси ва муассасаларининг мол-мулки ҳисобланади. Оператив бошқариш ҳуқуқи мазмун жиҳатидан хўжалик юритиш ҳуқуқига нисбатан анча тор маънода тушунилади. Оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўлган шахс ўзига бириктириб қўйилган мол-мулкка нисбатан қонунда белгилаб қўйилган доирада, ўз фаолиятининг мақсадларига, мулкдорнинг топшириқларига ҳамда мол-мулкнинг тайинланишига мувофиқ ҳолда эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқларини амалга оширади. Ушбу мол-мулкка нисбатан мулкдорнинг ҳуқуқи эса аксинча - анча кенг. Мулкдор суд тартибида эмас, балки ўз хоҳиши билан ортиқча бўлган, фойдаланилмаётган ёки ноўрин фойдаланилаётган мол-мулкни давлат корхонаси ва муассасасидан олиб қўйиш ҳамда уни ўзи хоҳлаган тарзда тасарруф этиш ҳуқуқига эга. Мол-мулкнинг ортиқча эканлигини ва ундан ноўрин фойдаланилаётганлигини исботлаш вазифаси мулкдор ваколат берган орган зиммасига юклатилади.[3] Оператив бошқариш ҳуқуқи асосида унитар корхона, муассаса, мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқини қуйидагича амалга оширади: а) қонунда (ўрнатилган) белгиланган доирада; б) ўз фаолиятининг мақсадига мувофиқ равишда; в) мулкдорнинг вазифасига мувофиқ равишда; г) мол-мулкнинг тайинланишига мувофиқ ҳолда. Оператив бошқариш ҳуқуқи мол-мулкнинг унинг эгалигига ўтказилган пайтдан бошлаб вужудга келади. Мулкни оператив бошқариш учун корхона билан мулкдор ёки у ваколат](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-8.png)
![Тадбиркорлик субъекти мол-мулкларининг хўжалик юритишида мавжуд асосий маблағлар ва номоддий активларнинг ҳамда айланма маблағларнинг ҳуқуқий режими бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчилик ва бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатлар, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан чиқарилган Ўзбекистон Республикасининг бухгалтерия ҳисоби стандартлари 5-сони «Асосий маблағлар» (1998 йил 23 сентябрда 491-сон билан Адлия вазирлигида рўйхатга олинган) ва 7-сонли «Номоддий активлар» (1998 йил 20 октябрда 506-сон билан рўйхатга олинган) билан тартибга солинади. “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуннинг 14- моддаси 2-қисмига асосан тадбиркорлик субъектлари тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишига асос ва восита бўлган мол-мулк, шу жумладан, мулкий ҳуқуқлар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ҳуқуқларнинг белгиланиши, ўзгартирилиши ва бекор бўлиши билан боғлиқ олди-сотди, гаров, ижара ва бошқа битимлар объекти бўлиши мумкин. 2 §. Тадбиркор мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш тартиби ва усуллари. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган тадбиркор ўзининг фуқаролик ҳуқуқларини ФКнинг 9-моддасига асосан амалга оширади. Тадбиркор фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ўз хоҳишига кўра тасарруф этади. Тадбиркорнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш усуллари маълум процессуал тартибда амалга оширилади. Фуқаролик ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг шакли деганда, шахсларнинг субъектив ҳуқуқи ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ўзаро мувофиқлаштирилган ташкилий тадбирлар, тартиблар тушунилади. Фуқаролик ҳуқуқи фанида ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг юрисдикцион ва ноюрисдикцион шакли мавжуд бўлиб, бу фуқаролик ҳуқуқларининг давлат ёки унинг ваколатли органлари томонидан ҳимоя қилинишидир. Ҳимоя қилишнинг юрисдикцион шакли фуқаролик ҳуқуқларини суд орқали ёки маъмурий тартибда ҳимоя қилиш мумкинлигини кўрсатади. Фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ноюрисдикцион (юрисдикцион бўлмаган) шакли, ҳуқуқи бузилган шахснинг фуқаролик ҳуқуқларини давлат ва бошқа ваколатли органларга мурожаат қилмасдан ўзи мустақил ҳимоя қилишидир.[4] Ушбу фуқаролик](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-10.png)
![Аммо бу ерда шуни қайд этиш лозимки, муомаладаги қоғоз пуллар, муомала учун зарур бўлган ҳақиқий пулларнинг қиймат белгилари бўлиб ҳисобланади. Айтайлик, агар муомалага 100 млрд. сўмлик реал пул зарур бўлса-ю, ҳақиқатда эса муомалага 200 млрд. сўмлик қоғоз пул қатнашаётган бўлса. У ҳолда 2 сўмлик қоғоз пул 1 сўмлик ҳақиқий пулнинг муомаладаги қиймат белгиси ҳисобланади. Муомаладаги қоғоз пулларнинг миқдори муомала учун зарур бўлган аниқ пул миқдоридан ошиб борган сари уларнинг қадрсизланиш даражаси ҳам юқорилаб боради ёки аксинча[5]. Пул - бу фуқаролик ҳуқуқининг махсус (специфик) объекти бўлиб, унга Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 94-моддаси бағишланган ва у пулнинг ҳуқуқ объекти сифатида бир қанча умумий қоидалари мужассамлаштирилганини билдиради. Ушбу модда Ўзбекистон Республикасида пул бирлиги бўлиб сўм ҳисобланишини ва у Ўзбекистонннинг барча ҳудудида унда кўрсатилган қийматда қабул қилиниши шартлигини белгилайди. Пулларнинг ҳуқуқий режими тўлиқ ҳолда Фуқаролик кодексининг махсус қисми ҳуқуқий нормалари ва бошқа қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг «Пул муомаласи тўғрисида»ги Қонуни ва ҳоказо. Пулнинг иқтисодий вазифалари жуда кўп бўлиб, у иқтисодиётга оид адабиётларда таҳлил қилинган. Пулнинг асосий мақсади унинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий тусга эгалигида намоён бўлади. Пулнинг ҳуқуқий режими унинг иқтисодий вазифалари, бажарадиган ишлари билан белгиланади. Пул тўлов воситаси, жамғарма тўплаш ва баҳо тусига эга. Пулнинг ҳуқуқий режими унинг иқтисодий вазифалари, бажарадиган ишлари билан белгиланади. Пул тўлов воситаси, жамғарма тўплаш ва баҳо ўлчови бўлиб хизмат қилади. Пулнинг нақд ёки нақд пулсиз ҳолда чиқиши Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилади. Пул белгиларини банкнот ва чақа пул ҳолатида чиқариш Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилади. Бу банкнотлар ва чақа пуллар Марказий банкнинг мажбуриятлари бўлиб, у банкнинг бутун активлари билан таъминланган.](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-29.png)
![Тўловлар фуқаролик ҳуқуқий битимлар, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари ҳамда суднинг қарорлари асосида амалга оширилади. Фуқаровий ҳуқуқий битимлардан келиб чиққан ҳолда тўловлар эркин ҳолда амалга оширилади. Тўловлар нақд пул бериш ёки нақд пулсиз ҳолда амалга оширилади. Нақд пул кўринишидаги тўловлар пулни топшириш орқали амалга ошади. Нақд пул билан тўловни амалга ошириш пулни жисмоний тарзда тўловчи (қарздор) тўлаши шарт бўлган шахсга (мажбурияти бор шахсга) пулни бериш билан якунланади. Нақд пулсиз кўринишдаги тўловлар: 1) тўлашни кўрсатадиган, пул мажбуриятини ўз ичига олган тўлов ҳужжатларини бериш билан; 2) пул мажбуриятини ёки пулни тўлашни кўрсатаётган тўлов ҳужжатини кўрсатиш билан; 3) пулни тўлашни кўрсатаётган электрон топшириқномани ёки тўлов ҳужжатини беришда амалга оширилади. Пуллар икки асосий шаклда бўлади: пул белгилари шаклида (нақд пуллар) ва банкларнинг пул мажбуриятлари шаклида (ва уларнинг банк мижозларининг ҳисоб рақамларидаги ёзувлар кўринишида). Банк мажбуриятлари кўринишдаги пуллар нақд пулсиз пуллар ҳисобланади. Пул белгилари банкнот ва чақа пул кўринишида чиқарилиб, тўлов қийматига эгадир ҳамда улар сўм ва тийин кўринишида бўлади. Нақд пулсиз пуллар эса банк ҳисоб варақасидаги ёзувлар кўринишида бўлиб, пулнинг сони нақд ва нақд пулсиз сўм ва тийинларда ифодаланади. Шундай қилиб, нақд ва нақд пулсиз пул сони пул бирликлари билан ўлчанади. Нақд ва нақд бўлмаган пулларнинг ҳуқуқий режими ҳар хилдир. Масалан, нақд пуллар билан тўлов пулни бериш орқали амалга ошса, нақд пулсиз тўлов эса тўлов топшириқномаларини тақдим этиш, чеклар бериш, векселлар бериш ва индоссаментга қўл қўйиш, тўлов карточкаларидан фойдаланиш билан амалга ошади. Фуқаролик ҳуқуқи дарсликларида пулни кўпинча ашё кўринишидаги буюм шаклида кўришади ва улардаги нақд ва нақдсиз пулларнинг фарқига эътибор беришмайди[6]. Нақд ва нақд бўлмаган пулнинг фарқини алоҳида кўрсатадиган адабиётларда ҳам пулнинг ҳуқуқий режимига ва уларнинг ҳуқуқ объектлигига эътибор берилмайди[7]. Пуллар буюм](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-31.png)
![тариқасида қаралганлиги ва уларнинг ҳуқуқий режими дифференция қилинмаганлиги учун уларга умумий эквивалент сифатида қаралади. Аммо, пулнинг ҳуқуқий табиатида ва уларга бўлган ҳуқуқнинг фарқига қараб, муомалада пуллар олтин ёки кумуш тангалар сифатида қатнашаётганига қараб фарқ этади. Тўлов ўлчови сифатида пул ҳар доим фараз қилинадиган пул кўринишида намоён бўлиб келган. Шунинг учун олтин ва қоғоз кўринишидаги пуллар уларнинг ҳуқуқий табиати каби ҳар хил бўлиб, бир-биридан фарқ қилган. Пулнинг икки турлилиги уларни буюм (ашё) сифатида фуқаролик ҳуқуқ объектига (нақд пуллар назарда тутилади) ва талаб қилиш объектига пуллар «номоддий» кўринишда (нақд бўлмаган пуллар) бўлади. Ҳуқуқ субъектларининг юридик табиати нақд ва нақд бўлмаган пуллар учун ҳар хил. Нақд пулларга нисбатан мулкий ҳуқуқ, нақд бўлмаган пулларга эса мажбурият ҳуқуқи жорий этилади. Нақд пуллар махсус келиб чиқиш хусусиятига эга. Бундан пулларга бўлган мулкий ҳуқуқлар келиб чиқади. Нақд пулларга нисбатан бўлган мулкий ҳуқуқлар, бу ашёларнинг муайян бир кишида индивидуаллаштирилганидан бошлаб юзага келади. Муайян бир фуқародан ёки юридик шахсдан пулнинг чиқиб кетиши бу пулларга бўлган мулкий ҳуқуқлари уларнинг банкдаги пул маблағларига татбиқ этилмаслиги кўрсатилган. Уларнинг фикрича, ташкилот ёки корхона томонидан банкка қўйилган пул маблағлари ўзгартирилади ва банкда ҳисоб рақамига эга бўлган шахснинг (пул қўювчининг) банкка нисбатан фақат талаб қилиш ҳуқуқи сақланиб қолади[8]. Шу билан бирга бир неча муаллифлар мулкий ҳуқуқлар объекти фақатгина мулк бўлиб қолмасдан, номоддий нарсалар бўлинишини ҳам кўрсатишган. Юридик шахсларга берилган пул маблағларини уларга бириктириш шакли тасарруф этиш ҳуқуқи (фойдаланиш ҳуқуқи эмас) мажбурият ҳуқуқининг мавжудлигидан далолат беради. Шунинг учун фуқаролар ва юридик шахсларга нақд бўлмаган пулларни тасарруф этиш ҳуқуқи берилган экан, қонун чиқарувчи банк ҳисоби шартномаси билан расмийлаштирилган мажбурият ҳуқуқининг мавжудлигини кўрсатади.](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-32.png)
![Қоғоз ва чақа пуллардан ташкил топган қиймат белгиси махсус (специфик) ашёлардан иборат бўлиб, нақд бўлмаган пуллар эгасининг, яъни, ҳисоб эгасининг нақд пул билан тўловни амалга ошириш истаги мавжуд бўлган пайтда пайдо бўлади. Бундай пайтда мажбурият ҳуқуқининг нақд пулларни олиниши билан мулкий ҳуқуқ юзага келади, хусусан мулк ҳуқуқи, хўжалик ҳуқуқи ёки оператив бошқариш ҳуқуқи ҳам шулар жумласидан, яъни моддий объектнинг мавжудлиги пайтида мулкий ҳуқуқ вужудга келади. Ушбу айтилганлар «электрон» пулларга ҳам тааллуқли, нега деганда охирги пайтларда ушбу атама компьютер базасида қайд этилган пулларга тааллуқли, лекин биз «электрон пуллар» нақд бўлмаган пулларнинг бир шакли, деган фикрдамиз. Бундан ташқари, ҳар қандай ашё ҳам умумий эквивалент қийматига эга бўлган олтинга алмаштирилмайди, лекин пуллар товарга ва яна товардан пулга айланиш хусусиятига эга. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар объекти сифатидаги пулнинг специфик ҳолати унинг товар айирбошланишидадир. Фақат ушбу хусусият ҳар бир ҳуқуқий тизимда қонун ҳужжатлари, суд амалиётида пул мажбурияти алоҳида ҳуқуқий категорияга эга. Пул мажбуриятлари бошқа мажбуриятлар каби вужудга келади. Ҳар бир мажбуриятнинг бузилиши натижасида у пул мажбуриятига айланиши мумкин. Агар унда мажбурият мужассамлашган пул бирлиги бир хилда бўлса у ҳолда тарафлар мажбуриятининг ўзгаришига олиб келмайди. Агар мажбурият пайдо бўлган пайт билан унинг тугаши пайтидаги вақт орасидаги пул бирлиги девальвация ёки ревальвацияга учраса, ўзининг олтин миқдорини йўқотади, шунда назарий ва амалий маънодаги муаммолар юзага келади ва сон жиҳатдан пул мажбуриятлари ўзгаради[9]. Пул тизими деганда, мазкур мамлакатда пул муомаласини қонуний ва мутаносиб равишда ташкил қилишда қўлланиладиган услублар мажмуаси тушунилади. Пул тизими тарихан шаклланган ва қонун асосида мустахкамланган бўлади. Ҳозирги пул тизими ХVI-XVII асрларда вужудга келган. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан кейингина, яъни, 1992 йилдан бошлаб ўзининг мустақил миллий пул тизимига эга бўлди. Пул тизимининг қуйидаги асосий унсур (элемент) лари мавжуд:](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-33.png)
![Банкнот бу марказий эмиссия банклари томонидан чиқариладиган фоизсиз кредит билетидир. Банк билетлари давлатнинг аҳолига сотадиган товарлари ва давлатнинг олтин заҳирасига асосланади. Мамлакатимизда банкнотлар 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200 500 ва 1000 сўм қийматида муомалага чиқарилади ва чақаларга майдаланади. Пул ҳаракати банкдан бошланади. Нақд пул банкдан чиққач, корхона, ташкилотлар кассасига ва аҳоли муомаласига ўтади. Олди-сотди ва тўлов ҳаракатлари бажарилгач, яна банкга қайтади. Нақд пул қўлланадиган пул муамаласи қуйидаги субъектлар ўртасида бўладиган пулли ҳисобларда намоён бўлади: Давлат ва корхона, ташкилотлар, муассасалар ўртасида (иш ҳақи, товарлар сотиб олиш, хизмат кўрсатиш учун тўловлар); Давлат ва аҳоли ўртасида (пенсия, нафақа, ютуқлар пулини тўлаш, бюджетга тўловлар, солиқлар ва бошқалар); кредит тизими билан аҳоли ўртасида (қарз олиш ва уни қайтариш, жамғарма қўйиш ва уни олиш); корхона ва ташкилотлар ўртасида ўзаро пулли ҳисоблар. Бундай кўринишдаги пул обороти жуда кам ҳолларда бўлиб, улар ўртасида ҳисоб- китоблар асосан нақд пулсиз амалга оширилади. Корхона ва ташкилотлар томонидан товар айирбошлаш, хизматлар кўрсатиш ва товарсиз операциялар бўйича бир-бирига бўлган талаб ва мажбуриятларни нақд пул ишлатмасдан пул маблағларини ҳисоб рақамига ўтказиш орқали амалга оширадилар. Ҳозирги кунда пул айланмасининг (оборотининг) асосий қисми (90 фоиздан ортиқроғи) нақд пул иштирокисиз ҳисоб рақамдан бошқа ҳисоб рақамга ўтказиш орқали амалга оширилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобга ўтиш солиқ тизими фаолиятини аниқ амалга оширишга катта ёрдам беради. Чунки барча тўловлар ҳисоб рақамлари орқали олиб борилгани туфайли барча солиқ тўловчиларнинг хатти-ҳаракати қатъи назоратда бўлади. Вазирлар Маҳкамасининг «Нақд пулсиз ҳисоб-китобга ўтиш тўғрисида»ги қарорининг аҳамияти ҳам мана шунда[10]. 5 §. Қимматли қоғозлар тушунчаси ва турлари Қимматли қоғозлар - бу уларни чиқарган шахс билан уларнинг эгаси ўртасидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз муносабатларини тасдиқловчи дивиденд ёки фоиз кўринишида](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-35.png)
![даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чикадиган ҳуқуқларни бошқа шахсга бериш имкониятини назарда тутувчи ҳужжатлардир. Қимматли қоғозларнинг фундаментал хусусияти уларнинг айланувчанлиги ва ликвидлилигидир. Айланувчанлик - бу қимматли қоғозларнинг бозорда харид қилинишига ва сотилишига, шунингдек, кўпчилик ҳолларда бошқа товарнинг айланишини осонлаштирувчи мустақил тўлов воситаси сифатида қўлланишга қодирлигидир. Ликвидлилик эса қимматли қоғозларнинг бозор нархининг камроқ ўзгариб туриши ҳамда сотиш учун унчалик кўп бўлмаган ҳаражатлар билан, шунингдек қимматли қоғозлар эгаси учун деярли зарарсиз ҳолда тезда сотилиш ва пул маблағларига (нақд ва нақдсиз шаклда) айланиш қудратидир. Қимматли қоғозлар тушунчаси аниқ бир тарзда Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 96-моддасида берилган бўлиб, унга кўра: «Мулкий ҳуқуқларни белгиланган шаклга ва мажбурий реквизитларга амал қилган ҳолда тасдиқловчи ҳужжатлар қимматли қоғозлар ҳисобланиб, уларни тақдим этган тақдирдагина мазкур ҳуқуқларни амалга ошириш ёки бошқа шахсларга бериш мумкин бўлади. Қимматли қоғозлар бошқа шахсга берилиши билан улар томонидан тасдиқланадиган ҳамма ҳуқуқлар ҳам ўша шахсга ўтади»[11]. Қимматли қоғозларнинг асосий хусусиятларига қуйидагилар киради: 1. Ҳужжатнинг мулкий характери, яъни қимматли қоғоз ўз матнида қандайдир мулк ҳуқуқини ифодалаши керак. Лекин акция фақатгина мулкий ҳуқуқларни ўзида акс эттириб қолмасдан, у бундан ташқари, ўзида номулкий ҳуқуқни - яъни ташкилотни бошқаришда овоз бериш ҳуқуқини (корпоратив ҳуқуқни) ҳам ўзида мужассамлаштирган; 2. Қимматли қоғозда мужассамлашган ҳуқуқий ҳужжат матнининг аниқлилиги ва тушунарли эканлиги билан ажралиб турган бўлиши шарт. Бундан ташқари қоғозда фақатгина ҳуқуқ мужассамлашган бўлиб, ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг ифодаланиши ўринсиздир; 3. Қоғоз ва унда мужассамлашган ҳуқуқ узвий боғлиқ бўлиши шарт. Чунки қимматли қоғоз эгаси, қоғознинг субъекти ҳисобланиб, қоғоз бўйича ҳақни талаб қила олиш ҳуқуқига эгадир;](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-36.png)
![4. Қимматли қоғоз юридик ҳужжатларнинг бир тури бўлиб ҳисобланади ва у керакли реквизит (шарт)ларга тобеъ бўлмоғи шарт, яъни у керакли, шартли белгиларга эга бўлиши зарур[12]. Қимматли қоғозлар, уни ким чиқарган бўлса, ўша ва унинг эгаси орасидаги мулкий ҳуқуқнинг мавжудлигини ифода этувчи воситадир. Шундай қилиб юқорида кўрсатилган ҳуқуқий муносабатда ҳар доим икки тараф иштирок этади. Чек ва ўтказма вексель бундан мустасно. Уларда қимматли қоғозни ёзиб берувчи ва қимматли қоғоз эгасидан ташқари учинчи шахс - яъни тўловчи ҳам иштирок этади. Қимматли қоғозлар ҳуқуқ субъектларига тегишли бўлишига қараб, қуйидагиларга бўлинади: а) тақдим этувчига тегишли қимматли қоғозлар; б) номи (эгаси) ёзилган қиматли қоғозлар ва в) ордерли қимматли қоғозлар. 1. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғоз. Мулкий ҳуқуқларни уларга эгалик қилиш билан боғлиқ ҳолда рўёбга чиқариш учун қимматли қоғозни тақдим этишнинг ўзи етарли бўлса, қимматли қоғозлар тақдим этувчига тегишли ҳужжатлар деб ҳисобланади. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғозлар эркин муомалада бўлади. Бундай қимматли қоғозларни бошқага бериш, қимматли қоғозда мужассамлашган ҳақ-ҳуқуқни бошқа кишига ўтказиш, бундай қимматли қоғозни унга тақдим этиш билан тугаган ҳисобланади. Бундай қимматли қоғоз бўйича тўловчи вазифасини ўтаётган шахс қимматли қоғозни тақдим этаётган шахс ҳақ-ҳуқуқини текшириш ҳуқуқига эга эмас. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғознинг кўрсатилиши билан қарздор қарзини тўлаши шарт. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғозлар турига: облигация, акциялар (лекин, кўпинча акция номи (эгаси) ёзилган турда чиқарилади), коносамент ва тақдим этувчига тегишли чек киради. 2. Номи (эгаси) ёзилган қимматли қоғозлар. Мулкий ҳуқуқларни уларга эгалик қилиш билан боғлиқ ҳолда рўёбга чиқариш учун эмитент (қимматли қоғозни чиқарувчи) томонидан ёки унинг топшириғига биноан қимматли қоғозлар борасида касб фаолиятини амалга ошираётган ташкилот томонидан эгасининг номини қайд этиш зарур бўлиб ва бундай ёзув қимматли қоғозда киритилган бўлса қимматли қоғозлар номи (эгаси) ёзилган](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-37.png)
![Имтиёзли акциялар жамият устав фондининг 10 фоизидан ортиқ қийматида чиқарилиши мумкин эмас. Акциялар қуйидаги реквизитларга эга бўлиши шарт: акциядорлик жамиятининг номи ва унинг жойлашган манзили; қимматли қоғознинг номи - «акция»; акциянинг тартиб рақами, серияси, чиқарилган санаси; акциянинг тури (оддий ёки имтиёзли); акциянинг белгиланган қиймати; эгасининг исми (номи ёзилган акциялар учун); акциядорлик жамиятининг акциялар чиқарилган кундаги устав жамғармаси миқдори; чиқарилган акциялар миқдори; дивидендларни тўлаш муддати; акциядорлик жамияти бошқаруви раисининг ва бош ҳисобчисининг имзоси; акциянинг санаси ва рўйхатдан ўтказган идора томонидан берилган коди. Акциялар бир турдан бошқа бир турга, қимматбаҳо қоғозларнинг акцияга алмашиши мумкин. Бу ҳол акцияларнинг қимматбаҳо қоғозларнинг ичидаги энг нуфузли эканлигини кўрсатади[13]. Қимматли қоғозларнинг кенгроқ тарқалган иккинчи тури облигациялар ҳисобланади. Облигация чиқариш билан ташкилотлар ва бошқа давлат корхоналари ўзининг пулга бўлган эҳтиёжини қондиради. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида»ги Қонунни 5-моддасига кўра, облигациялар уларнинг эгаси пул маблағлари берганлигини тасдиқ этувчи ва қимматли қоғозларнинг белгиланган қийматини уларда кўрсатилган муддатда, қайд этилган фоиз тўланган ҳолда, башарти облигацияларни чиқариш шартларида ўзгача қоидалар назарда тутилмаган бўлса, қоплаш мажбуриятларини тасдиқловчи қимматли қоғозлардир. Облигация чиқарган ташкилот (эмитент) қарздор бўлиб, харидор (сармоядор) эса кредит берувчи сифатида қатнашади. Республикамизда қуйидаги турда облигациялар чиқарилади: - республика ички заёмларининг ва маҳаллий заёмларнинг облигациялари; - корхоналарнинг облигациялари. Облигациялар оддий ва ва ютуқли, фоизли ва фоизсиз (мақсадли), эркин муомалада юритиладиган ёки муомала доираси чекланган қилиб чиқарилиши мумкин. Мақсадли](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-40.png)
![ҳолда кейинчалик оддий акцияларга алмаштириладиган облигациялар чиқарилади. Акциядорлик жамияти устидан назоратни сақлаган ҳолда маблағ билан таъминланишни кенгайтириш керак бўлган пайтда облигациялар ёки имтиёзли акцияларни чиқаришга тўғри келади. Қимматли қоғозларнинг ёпиқ (хусусий) жойлаштириш ёпиқ - эълонларсиз, рекламаларсиз, эмиссия рисоласини рўйхатдан ўтказмасдан ҳамда эълон қилмасдан, сармоядорларнинг олдиндан маълум бўлган чекланган доираси ичида ўтказилади. Қимматли қоғозларни очиқ (оммавий) жойлаштириш эса сармоядорларнинг потенциал чекланмаган доираси ичида очиқ эълонлар билан, реклама компаниялари ўтказилган ҳолда, шунингдек, эмитент тўғрисида кераклича ахборотга эга бўлган эмиссия рисоласини рўйхатдан ўтказиш билан кузатилади. Эмитентлар ўзларининг қимматли қоғозларини банклар, инвестиция компаниялари ва молиявий брокерлар орқали бевосита мукофотлар эвазига сотиши мумкин. Қимматли қоғозларнинг очиқ жойлаштирилиши тез ва самарали ўтказиш учун эмитент томонидан, одатда, қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчилари - воситачи фирмалар жалб қилинади. Инвестиция компаниялари ҳамда молиявий брокерлар қимматли қоғозлар бозорида воситачи фирма сифатида қатнашиши мумкин[19]. 6. Қимматли қоғозлар муомаласи ва бозорларнинг турлари . Қимматли қоғозлар муомаласи деганда, уларни сотиш ёки харид қилиш, шунингдек, қонунчиликда назарда тутилган қимматли қоғозлар эгасининг алмашувига олиб келувчи бошқа ҳаракатлар тушунилади. Қимматли қоғозлар дастлабки ва иккиламчи бозорларда муомалада бўлади. Дастлабки бозор - бу қимматли қоғозларнинг биринчи ва қайта эмиссиялари бозори бўлиб, унда сармоядорлар ўртасида қимматли қоғозларни дастлабки жойлаштирилиши амалга оширилади. Қимматли қоғозларнинг дастлабки бозорида давлат ва муниципал облигацияларнинг, шунингдек, молия ва молияга алоқаси бўлмаган ихтисосликдаги турли акциядорлик компаниялари томонидан чиқариладиган акциялар ва облигацияларнинг эмиссияси амалга оширилади. Дастлабки бозорнинг энг муҳим вазифаси саромоядорларга пул маблағларини сарфлаш учун қимматли қоғознинг турини асосли равишда танлашга имконият яратувчи ахборотларни тўлиқ равишда очиб беришдан иборатдир.](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-52.png)
![7 . Инвестиция институтлари. Жаҳон тажрибаларидан келиб чиққан ҳолда шуни таъкидлаш мумкинки, инвестиция институти - бу юридик шахс бўлиб, қуйидаги вазифаларни амалга оширади: воситачилик фаолиятини, қимматли қоғозлар чиқаришни ташкил қилишни ва уларни учинчи шахс фойдасига жойлаштириш бўйича кафолат беришни, сармоядорларнинг пул маблағларини сафарбар қилиш мақсадида акциялар чиқариш ва уларни турли эмитентларнинг қимматли қоғозларга сарф қилиш, қимматли қоғозларни чиқариш ва уларнинг муомаласи бўйича маслахат хизматларини кўрсатиш ва ҳоказолар. Инвестиция иститутлари сафига молия брокерлари, инвестиция компаниялари, инвестиция маслаҳатчилари, инвестиция фондлари ҳамда хусусийлаштириш инвестиция фондлари киради. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида»ги Қонунида инвестиция институтларининг қуйидаги турлари фаолият кўрсатиши мумкинлиги кўрсатилган. Улар: -инвестиция воситачиси (молия брокери ва дилери) -инвестиция маслаҳатчиси; -инвестиция компанияси; -инвестиция фонди; -бошқарувчи компанияси; -депозитарий; -ҳисоб-китоб-клиринг палатаси (ташкилоти); -қимматли қоғозлар эгаларининг реестрини сақловчи; -қимматли қоғозларни номинал сақловчи; -инвестиция институтларининг бошқа турлари мавжуддир. Хусусийлаштириш инвестиция фондлари (ХИФ) инвестиция фондларининг бир тури ҳисобланади. Хусусийлаштириш инвестиция фондлари аҳолининг кенг қатламларини хусусийлаштириш жараёнига жалб этиш мақсадида ташкил этилади ва уларнинг вазифаси аҳолининг пул маблағларини жамлаб, хусусийлаштирилаётган давлат корхоналари акцияларини сотиб олишга сарфлашдан иборат[20].](/data/documents/6ba56d06-870a-4bb5-aa61-f2b19f8f06de/page-54.png)
