Тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари Режа: 1. Тадбиркорлик фаолиятининг субъекти сифатида фуқаролар 2. Давлат, кооператив ва бошқа корхоналарнинг меҳнат жамоаси тузган жамоа тадбиркорлари, тадбиркорлик фаолиятининг субъекти бўлишлиги 3. Кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари 4. Хусусий корхоналар ва бирлашмалар тадбиркорлик фаолиятининг субъекти

ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ СУБЪЕКТЛАРИ Тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари деганда белгаланган тартибда рўйхатдан ўгган ёки хусусий тадбиркор сифатида рўйхатга олиниб, фаолият юритишга рухсат этилган, ўзига хос мулкка эга бўлган, ўз номидан мулкий ва мулкий бўлмаган ҳуқукларга ҳамда мажбуриятларга эга бўла оладиган, судца хўжалик судида мустақил даъвогар ёки жавобгар бўла оладиган жисмоний ва юридик шахслар тушунилади. Тадбиркорлик билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўла оладиган субъектлар Ўзбекистон Республикасининг Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисидаги қонуннинг 4-моддасида белгалаб берилган. Унга кўра тадбиркорлик фаолияти субъектлари (тадбиркорлик субъектлари) белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган ҳамда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган юридик ва жмсмоний шахслардир. Давлат ҳокимияти ва бошқарув идоралари уларнинг мансабдор шахслари, шунингдектадбиркорликфаолияти билан шуғулланиши қонун ҳужжатларида ман этилган бошқа шахслар тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари бўлишлари мумкин эмас. 1. Тадбиркорлик фаолиятининг субъекти сифатида фуқаролар Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуни ва бошқа қонунларда белгиланганидек, тадбиркорлик фаолиятининг субъектларидан бири фуқаролардир. Фуқаролар тадбиркорлик фаолиятининг субъекти хисобланиши Ўзбекистон Республи-касининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги қонунида белгилаб берилган. Ушбу қонуннинг 5-моддасида кўрсатиб ўтилганидек, юридик шахс ташкил этмай ҳам тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган жисмоний шахслар кичик ва ўрта тадбиркорлик субъекти бўлиб ҳисобланадилар. Фуқаролар, чет эл фуқаролари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар тадбиркорлик фаолияти билак шуғулланишлари учун ҳуқуққа ва муомала лаёқатига эга бўлишлари шарт. Фуқароларнинг, яъни жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ лаёқати у туғилган пайтдан эътиборан вужудга келади ва вафот этиши билан тугайди. Ҳуқуқ лаёкатининг мазмунига кўра, «фуқаролар, мулк ҳуқуқи асосида мол-мулкка эга бўлишлари; мол-мулкни мерос қилиб олишлари ва васият қилиб қолдиришлари; банкда жамғармаларга эга бўлишлари; тадбиркорлик,

деҳқон (фермер) хўжалиги билан ҳамда қонунда таъқиқланмаган бошқа фаолият билан шурулланишлари; ёлланма меҳнатдан фойдаланишлари; юридик шахслар ташкил этишлари; битимлар тузишлари ва мажбуриятларда иштирок этишлари; етказилган зарарнинг тўланишини талаб қилишлари; машғулот турини ва яшаш жойини танлашлари; фан, адабиёт ва санъат асарларининг, ихтиронинг, қонун билан муҳофазаланадиган бошқа интеллектуал фалият натижаларининг муаллифи ҳуқуқига эга бўлишлари мумкин» (Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, 18-модда). Ана шу ҳуқуқ лаёқатинингдеярли барчаси тадбиркор фуқароларга ҳам тааллукли. Тадбиркор фуқаролар ҳуқуқ лаёқатидан тўлиқ фойдалана олишлари учун, албатга муомала лаёқатига эга бўлишлари шарт. Ҳеч бир киши муомала лаёқатига эга бўлмай туриб, тадбиркорлик фаолияти билан шуғуллана олмайди. Фуқароларнинг муомала лаёқати деганда, уларнинг онгли ҳаракатлари билан ўзларига ҳуқуқ ва бурч келтириб чиқара олиш лаёқати тушунилади. Муомала лаёқати ҳуқуқ лаёқатидан фарқланади. «Муомала лаёқатининг ҳуқуқ лаёқатидан фарқи шундаки, барча фуқаролар ҳам муомала лаёқатига эга бўлавермайди. Муомала лаёқатига эга бўлиш шарти шундан иборатки, муомала лаёкатига эга бўлган фуқаролар ақли расолик билан ўз ҳаракатларининг оқибатларини тушуниб, ҳаракат қиладилар»[4]. Фуқароларнинг тўла муомала лаёқати 18 ёшга тўлишлари билан бошланади. Қонунда белгиланган асослар мавжуд бўлганда фуқаролар 18 ёшга етмасдан аввал ҳам тўла муомала лаёқаТига етган деб ҳисобланиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси оила қонунчилигида белгиланган қоидалар бунга мисол бўла олади. Мамлакатимизда никоҳёши - ўгал болалар учун 18, қиз болалар учун 17 ёш белгиланган. Аммо узрли сабаблар мавжуд бўлганда никоҳ ёшини ҳокимият бир ёшга қисқартириб никоҳ тузишга рухсат этиши мумкин. Бундай ҳолда никоҳланаётганлар қонунда белгиланганидек никоҳ ёшига етмай ҳам никоҳ тузадилар, Шу билан улар тўла муомала лаёқатига эга ҳисобланадилар. Бундан ташқари фуқаролик қонунчилиги бўйича фуқаролар 18 ёшга етмасдан аввал ҳам тўла муомала лаёқатига эга деб ҳисобланиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексйнинг 28-модцасида белгиланганидек, ўн олти ёшга тўлган вояга етмаган шахс мехнат шартномаси, шу жумладан контракт бўйича ишлаётган бўлса ёки ота-онаси, фарзандликка олувчилари ёхуд ҳомийсининг розилигига биноан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган бўлса, у тўла муомалага лаёқатли деб эълон қилиниши мумкин.

Вояга етмаган шахсни тўла муомалага лаёқатли деб эълон қилиш ота- онанинг, фарзандликка олувчининг ёки ҳомийнинг розилиги билан васийлик ва ҳомийлик органининг қарорига мувофиқ ёхуд бундай розилик бўлмаган тақцирда, суднинг қарори билан амалга оширилади. Ота-она фарзандликка олувчилар ва ҳомий эмакскпация қшшнган вояга етмаганнинг мажбуриятлари бўйича, хусусан у еткачган зарар оқибатида келиб чиққан мажбуриятлар бўйича жавобгар бўлмайдилар. Ьаъзан тадбиркорлик муносабатида иштирок этиши лозим б)'лган айрим фуқаролар, гарчи тўла муомала лаёқати ёшига епан бўлсалар ҳам, ақлий ёки руҳий касаллиги сабабли суд юмоиидан муомалага лаёқатсиз деб топилади. Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар хусусий тадбиркор бўлиб шуруллана олмайдилар. Борди-ю, улар билан битим тузилган бўлса, муглақо ҳақиқий эмас деб топилади. Тадбиркорлик фаолияти субъекти бўлган фуқаро — якка тартибдаги тадбиркор давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим. Якка тартибдаги тадбиркорга давлат рўйхатидан ўтказилганидан ва бу ҳақда гувоҳнома берилганидан бошлаб ўз фаолиятини амалга оширишга ҳакли. Тадбиркорлик фаолияти субъектларидан бири шахслар гуруҳининг тадбиркорлиги (биргалиқцаги тадбиркорлик)дир. Биргаликдаги тадбиркорлик эса юридик шахс тузмасдай тадбиркорлик билан шурулланадиган фуқароларнинг уюшмасидир. Бундай тадбиркорлик: эр- хотиннинг оилавий тадбиркорлиги, юридик шахс ташкил этмаган ҳолда деҳқон хўжалигй, оддий ширкат шаклида олиб бориладиган фаолиятдир. Бу хилдаги тадбиркорлик шаклларини амалга ошириш фақат фуқароларнинг мулки асосида иқтисодий фаолият юргизишга асослайади. Биргаликдаги тадбиркорликнинг афзалликтомони шундаки, унга бирлашган фуқаролар фаолияти факат бир мақсадга, хусусан фойда олишни жамоа асосида ташкил этишга қаратилган бўлади. 2. Давлат, кооператив ва бошқа корхоналарнинг меҳнат жамоаси тузган жамоа тадбиркорлари, тадбиркорлик фаолиятининг субъекти бўлишлиги Юқорида айтиб ўтганимиздек фуқаролар билан биргаликда корхоналарнинг меҳнат жамоаси ҳам тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари сифатида иштирок этишлари мумкин. Тадб!фкорлик фаолиятини олиб бораётган меҳнат жамоаси, хоҳ давлатга, хоҳ аралаш шаклда бўлсин ёки фуқарога хусусий мулк шаклида тегишли бўлсин, қонунда белгиланган ҳуқуқлар ва бурчларга эга бўлган юридик шахс деб танилади.

Тадбиркорлик фаолияти олиб бораётган корхона, тайкилот, фирма ва бошқа шунга ўхшаш номлар билан аталувчи меҳнат жамоаси қонунда белгиланган асосда юридик шахс сифатида ташкил топади ва ҳаракат қилади. Юридик шахс тушунчаси Фуқаролик кодексининг 39-моддасида берилган. Унда айтшшшича, ўз мулкида, хўжалик юритишида ёки тезкор бошкэрувда алохдца мол-мулкка эга бўлган ҳамда ўз мажбуриятлари юзасидан ушбу мол-мулк билан жавоб берадиган, ўз номидан мулкий ёки Шахсий мулк бўлмаган ҳуқуқларга эга бўла оладигак ва уларни амалга оширадиган, мажбуриятларни бажара оладиган, судда даъвогар ёки жавобгар бўла оладиган ташкилот юридик шахс деб ҳксобланади. Ҳозирги шароитда корхоналарнинг меҳнат жамоаси бозор ик^исодиётига ўтиш шароитида тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиб, даромад олишга ҳаракат қилмоқда. Жамоа тадбиркорлиги мустақил юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган корхона тузиб, фаолият кўрсатмокда. Бу корхона қонун билан ман этилмаган ҳар қандай хўжалик фаолиятини амалга оширишга хақли. Жамоа тадбиркорлари ўз мулкларини бирлаштириш асосида ёки мукддцам давлатга ёки жамоа ташкилотларига қарашли бўлган корхоналарни хусусийлаштириш асосида ҳам ташкил этилган ҳолда фаолият кўрсатиб келмокда. Жамоа тадбиркорлигини олиб бораётган корхоналар юридик шахс ҳуқуқидан фойдаланадилар. Маълумки, ҳар қандай жамоа, уюшма юридик шахс ҳуқуқига эга бўлиш лаёқатига молик бўлмасдан туриб, тадбиркорлик фаолиятининг субъекти бўла олмайди. Ҳар қандай жамоа эмас, балки муайян талабларга жавоб берадиган жамоагина юридик шахс бўла олади. Юридик шахс фаолият олиб бориши учун улар ташкилий бирлик, мулкий мустақиллик, мустақил мулкий жайобгарлик, фуқаролик муомаласида ўз ноМидан ҳаракат қилиш ҳуқуқига эга бўлиши шарт. Ташкилий бирлик юридик шахснийг субъект сифатидйташкил бўлганлигани муайян ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга булишини билдиради. Юридик шахснинг ташкилий жйҳатдан тузилйшини кўрсатадиган устави бўлиши керак. Тадбиркорлик хуқу«^йинг субъекти бўлиш учун юридик шахс ҳисобланган жамоа корхЬнаси, жамоа (ширкат)нинг ўзига хос мулки бўлиши лозим. Алоҳида мулкка эга бўлмаган ёки мустақил равишда бошкдра олмайдиган ва шу сабабли бошқа шахслар билан хўжалик муносабатларида

бўла олмайдиган ташкилотлар тадбиркорлик фаолиятинийг субъекти хисобланмайди. Мустақил мулкий жавобгарлик шундан иборатки, юридик шахс ҳисобланган ташишот ўз мажбуриятлари юзасидан ўзига тегишли мулк билан жавоб беради. юридик шахс ҳисобланган жамой корхонасй ўз номидан турли битимлар туза олади. ҳуқукий муносабатларда қатнашиб, мулкий ва мулкий бўлмаган ҳуқукларга, мажбуриятларга эга бўла олади. юридик шахс мол-мулк эгаси (эгалари) ёки улар вакил қилган идора, ташкилот қарорига ёҳуд меҳнат жамоасинимг қароряга мувофиқ ёки таъсис этуйчилар гуруҳи ва айрим тйъсис этутвчи шахслар қарорига биноан корхоналар тўғрисидаги қонунда ва бошқа қонун ҳужжатларида кўзда тутилган тартибда вужудга келиши мумкин. Юридик шахс давлат рўйхатидйн ўтшн кумдйН боШлаб вужуцга келган ҳисобланади ва юридик шахс ҳуқуқини олади. Ташкил бўлишда юрйДИк шахс, одатда, бир неча босқичдан ўтади. Чунончи: а) юридик шахсни ташкил этиш учун зарур бўлган моддий ва ташкилий тайёргарлик кўрилади, устав ИШлаб Чиқади, таъсис шартномаси тузилади; б) юридик шахс бўлиб ташкил топиш учун ваколатли давлат идораларининг қарори ёки ижозати олинаци; в) устав тасдиқланади, рўйхатдан ўтказилади. Юридик шахс ҳисобланган жамоат ташкилоти ижозат олиш тартибида пайдо бўлади. Юридик шахслар тугатилади ёки қайтадан ташкил этилади. Юридик шахс қайси идора қарорига асосан ташкил этилган бўлса, ўша идора қарорига асосан ёхуд қонун ёки уставда назарда тутилган бошқа асосларда, шунингдек, банкрот туфайли тугатилади. Юридик шахс тугатилиш йўли билан бекор бўлишида ташкилотнинг фаолияти бутунлай тўхтайди, унинг фаолияти ва мулки тугатилади. Давлатга қарашли ёки аралаш мулк шаклидаги юридик шахсни тугатиш билан махсус тузилган тугатиш комиссияси шугулланади. Тугатиш комиссияси муайян муддатга тузилади. Шу мудцат давомида тугатилаётган ташкилотда ҳаққи бўлган шахслар ўз талаблари билан тугатиш комиссиясига мурожаат қилишлари мумкин.

Тугатилаётган юридик шахснинг қарзлари у бекор қилиниши даврцда тузилган балансда кўрсатилган мулк ҳисобидан тўланади. Юридик шахс фаолияти ва мулки тугатилмай бекор бўлиши қдйта ташкид этиш дейилади. Қай-к) тлшкил этишда мазкур юридик шахснинг фаолияти унинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини оладиган бошқа юридик шахс томонидан даэрм этгирилади. Чунки қайтадан ташкил этилаётган юридиқ шахенинг мулки, мулкий ҳуқуқлари ва мулкий мажбурияздари унинг ҳуқувдни олган юридик шахсга ўтади. Ўзбекистон Республикарининг Фуқаролик кодекси 49-мрддасига кўра юридик шахснинг қайтадан ташкил бўлиши қўшиб юбориш, қўшиб олиш, бўлиш, ажратиб чиқариш, ўзгартириш каби тартибда амалга оширади. Юридцк 1цахсни қайта ташкил этиш (қўшиб юбориш, қўшиб олиш, бўдаш, ажратиб чиқариш, ўзгартириш) унинг таркибий бўлинмалари иштирокчилари ёки таъсис ҳужжатларида шунга вакил қилинган юридик шахс идораси қарорига мувофиқ амалга оширилади. Қонунда белгиланган ҳолларда юридик шахсни бўлиш ёки унинг таркибидан бир ёхуд бир неча юридик шахсни ажратиб чиқариш шаклвда уни қайта ташкил этиш вакил қилинган давлат идоралари ёхуд суд қарори билан амалга оширилади. Агар юридик шахс муассис (иштирокчи)лари улар вакил қилган идора ёки юридик шахснинг ўз таъсис ҳужжатлари билан қайта ташкил этишга вакил қилинган идораси юрчдик шахсни ваколатли давлат идорасининг қарорида белгиланган муддатда қайта ташкил этилаётган бўлса, суд мазкур давлат органининг даъвоси бўйича юридик шахснинг бошқарувчисини тайинлайди ва унга ушбу юридик шахсни қайта ташкил этишни топширади. Бошқарувчи тайинланган пайтдан бошлаб унга юридик шахснинг ишларини бошк^риш ваколатлари ўтади. Бошкэрувчи судда юридик шахс номидан ҳаракат қилади, тақсимлаш балансини тузади ва уни юридик шахсларни қайта ташкил қилиш натижасида вужудга келадиган таъсис ҳужжатлари билан бирга кўриб чиқиш учун судга топширади. Суд тасдиқидан ўтган ушбу ҳужжатлар янгидан вужудга келаётган юридик шахсларни рўйхатдан ўтказиш учун асос бўлади. Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 14 февраль кдрори билан тасдиқланган Хусусий тадбиркорлик тўгрисидаги Низомнинг 5-бандида кўрсатилишича, хусусий корхона, яъни юридик шахс мулк эгасининг қарори бўйича ёки суд томонидан таъсисчиларнинг корхонани ташкил этиш тўкрисидаги ҳужжат-ларни қонуний кучга эга эмас, деб топилганда: юридик

$шахс банкрот бўлганда, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига зид фаолиятини амалга оширганда хўжалик суди қарори билан тугатилади. Юридик шахс давлат рўйхатидан чиқарилган пайтдан бошлаб тугатилган хисобланади. Аммо шуни ҳисобга олиш зарурки, давлатга қарашли юридик шахсяар банкротлик асосида бекор бўлмайди. Юридик шахс тугатилганвда, унинг ҳукуқ ва бурчлари ҳуқукрй ворислик тартабида бошқа шахсга ўтмасдан бекор ^шинади. 3. Кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари Тадбиркорлик фаолиятининг субъектларвдан бири кичик ва ўрта тадбиркорликдир. Кичик ва ўрта тадбиркорлик ҳозирги бозор муносабатлари жараёни тобора чуқурлашиб бораётган бир даврда, республикамизнинг иқгисодий тараққиётига сезиларли даражада ҳисса қўшмокда. Шу туфайли кичик ва ўрта тадбиркорликнк сифат жиҳатдан янги босқичга кўтариш шу куннинг долзарб вазифаларидан бири бўлиб қолмоқца. Чунки, кичик ва ўрта тадЬиркорлик қанчалик ривожланса, уларнинг сони кўпайиб, ишлаб чиқариш ва сифат ошиб борса, мамлакатимизнинг иқтисодий қудрати тобора ошади, халқфаровонлиги юксалади. Бугунги куцда кичик ва ўрга корхоналарнинг фаодияти воқе-ликка айланди. Биргмна 1997 йилнинг бошида хусусий ва кмчик корхоналар 200 мингдан ошди. Қцшлоқ жойларда 19,5 мингдан оргақ деҳқон (фермер) хўжалиги твшкия этилган. Аммо бу ҳали етарли эмас, чунки ўлкамизнинг ўзитв яос хусусюпм, мехнат ресурсларининг ошиқчалиги, ривожланген цишлоқ хўжалиги ва хомашё базаси, хапқимизнингтурмуш ва тафакхуртарзи кичик ва оилавий бизнесни, хусусий тадбиркорликни янада фаол ривожлангиришни гақоэо эчзди. Бу масалага алоҳида эътибор қаратилиб, унинг ҳуқуқий асосини белгиловчи қонунлар чиқарил-моқда, кичик ва ўрта тадбиркорликнинг қонуний манфаатлари ҳимояси белгилаб берилмокда. «Биз, - дсйди И. А. Каримюв Вазирлар Маҳкамасининг Ўзбекиетоннинг 1996 йилдага ижтимоий-иктисодий тараққиёти якунлари \амда 1997 йилдагн иқгисооий ислоҳотларнинг устувор йўналишларига бағишланган мажлисидаги маърузасида, - хусусий тадбиркорликнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи қонун ва тартибларга ҳокимиятнинг жамики бўганлари томонидан оғишмай амал этиладиган қатъий ва мажбурий муҳитни вужудга келтиришимиз шарт. Кимки бу ишга халақит бераётган бўлса, тўрачилик, таъмагарлик, юлғичлик билан шуғулланаётган бўлса, шафқатсиз суръатда жазоланиши зарур. Расмиятчиликни ўзига қалқон қилиб олиб, амалда кичик$