Mulk ijarasi va prokatga oid tadbirkorlik - Huquqshunoslik - Referatlar

Mulk ijarasi va prokatga oid tadbirkorlik

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Mulk ijarasi va prokatga oid tadbirkorlik Tadbirkorlik faoliyatining bir turi sifatida mulk ijarasi bozor munosabatlariga o`tish sharoitida tobora rivojlanib, uning ko`lami yanada kengayib bormoqda. Lekin u bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida kelib chiqqan butunlay yangi huquqiy munosabat emas. Mulk ijarasi ilgari ham bo`lgan va tegishli qonun-qoidalar bilan tartibga solib turilgan edi. Ammo bozor iqtisodiyotiga o`tib borishi jarayoni mulk ijarasi bilan bogliq munosabatlarning yanada rivojlanishiga sabab bo`dsi. Hozirgi kunda «Ijara», »Ijarachm», «Ijaraga beruvchi» degan so`zlar va tushunchalar kundalik turmushimizda keng qo`llanilmoqda. Ayniqsa, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish shakllari orasida ijara munosabatlari sezilarli o`rin egallayapti. U yangicha mulkiy munosabatlarning vujudga keshshiga tub iqtisodiy islohotlar o`tkazishga, xo`jalikni har tomonlama samarali yurgizshpga yordam bermoqda. Darhaqiqat, ijara mehnat unumdorligini keskin oshirishga, ish haqini ko`paytirishga sabab bo`lmoqda. Eng muhimi shundakk, ijara munosabatlarida inson o`z mehnati natijasining haqiqiy egasiga aylanadi, ishlab chiqarishnnng asosiy kuch sifatida faoliyati yanada ortadi. Shaxs erkik mehnat qiladi, kuch- qudrati ortib boradi, tadbirkor bo`ladi, o`z qadr-qimmatini chuqur anglaydi. Ijara mulqsorning ishlab chiqarish vositalari va boshqa buyumlarini muayyan to`lozlar evaziga vaqgincha ishlatish yoki foylalanish uchun boshqa shaxsga o`zaro kelishuviga muvofiq topshirishga aytiladi. Ijara munosabatlarida ijaraga beruvchi ijaraga berilgan mulkning egasi bo`lib qolaveradi. Ijarachi esa vaqtincha, shartnomada ko`rsatilgan mudsat davomida mulqdor huquqini oladi va buning uchun ijara haqi to`laydi. Shu bilan birga

ijarachi o`z faoliyati davomida ijara mulkidan foydalanib olingan mahsulot va daromadlarning mustaqil egasi hisoblanadi. Ijara shartnomasiga asosan bir taraf ijaraga beruvchi, ma`lum bir mulkni ikkinchi tarafga — ijaraga oluvchiga haq baravariga vaqgincha foydalanish uchun topshirish majburiyatini oladi. Ijarachi shartnoma muddati tugashi bilan ijara mulkini qaytarishga majbur bo`ladi. Mulk ijarasi shartnomasi ijara yoki prokat deb ham ataladi. Ijaraning ana shunday atalishi shartnoma narsasining bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish mumkinlkgi yoki mumkin bo`lmasligiga qarab belgilanadi. Agar mulk bir joydan ikkinchi joyga ko`chirilmasa, masalan, turar joy bo`lmagan binolar, savdo binolari, saroy va boshqalar ijaraga olinganida odatda «arenda» shartnomasi deb ataladi. Ijara narsasi bir joydan ikkinchi joyga ko`chirilishi mumkin bo`lgan fuqarolarning maishiy extiyojini qondirishga qaratilgan anjomlar (ya`ni sport buyumlari, uy- ro`zg`or ashyolari va shunga o`xshash boshqa mulklar) ijaraga berilganda «prokat» deb ataladi. Bunday atalishlar huquqiy jihatdan bir-biridan tubdan farq qilmaydi. Ammo mulkdan vak^incha haq baravariga foydalanishda bo`ladigan munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishda ular o`ziga xos xususiyatga ega bo`ladi. Bu xususiyatlar yuqorida aytilganidek maishiy prokat shartnomasining tuzilishida yaqqol ko`rinadi. Chunki prokat shartnomasi orqali fuqarolarning turli maishiy ehtiyojlari ta`minlanadi. Shu sababli fuqarolarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish shakllaridan biri bo`lgan aholiga maishiy xizmat ko`rsatishga katta ahamiyat berilmoqaa. Keyingi paytlarda ijara shartnomasi qishloq xo`jaligi sohasida juda ko`p tuzshshoqsa. Qishloq xo`jaligida asosan, dehqonchilikda, chorvachilikda, ustaxonalarda, transport ishlarida, qurilish maydonchalarida, ishlash va xizmat ko`rsatish korxonalarida, yo`l qurish ishlarida, ishlab chiqarishga texnika

yangiliklari ilg`or tajriba va ratsionalizatorlik taklif-larini joriy etishda, shaxsiy yordamchi xo`jalikni yuritishga yordam berishda, moddiy-texnika ta`minoti va xo`jaliklarga xizmat ko`rsatishni tashkil etishda, mzhsulot tayyorlashda, xo`jaliklarda va qsshloklarda umumiy ovqatlanishni tashkil etishda, nogironlar, mehnat faxriylari va qariyalarga madaniy-maishiy xizmat ko`rsatishni tashkil etish singari ishlarda ko`proq ijara pudrati tuzilmoqsa. Ijara pudrati munosabatlarida ijarachi ishlab chiqarish vositalarini muayyan muddatga Ь lib, mahsulot yetishtirib berish majburiyatini oladi. Bunda har ikkala tomon o`zaro ijara va pudrat shartlari bilan bog`lanadi. Chunonchi, ijara shartlari ishlab chiqarish vositalarini yollash, ishlab chiqarishni mustaqil tashkil etish, daromadni mustaqil tasarruf etish bo`lsa, pudrat shartlarida buyurtma bo`yicha ishlash, mahsulotni buyurtma bo`yicha sotish, ma`muriyatga bo`ysunish kabilardan iboratdir. Ijara pudrati yoki xo`jalik ichki ijarasi juz`iy (qisman) ijaraning bir shaklidir. Ijarachi xo`jalikdan mahsulot yetishtirish hajmi bo`yicha topshiriqoladi. Topshiriqda yetishtirilgan mahsulotni qanday tartibda va qayerga topshirish haqida ko`rsatma berilada. Mulk ijarasi shartnomasining barcha muqim shartlari go`g`risida taraflar o`zaro kelishilgan va qonun bilan talab qilingan shaklda rasmiylashtirilgan vaqtdan boshlab tuzilgan hisoblanadi. Shartnoma narsasi, muddati va haqning miqdori, shuningdek taraflarning shartnoma shartlarini buzganda qo`llaniladigan javobgarliklar mulk ijarasi shartnomasining muhim shartlari hisoblanadi. Tomonlar shartnoma shartlariga rozi bo`lib o`zaro kelishganlaridan va uni belgilangan shaklda rasmiylashtirgan-laridan so`ng shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Mulk ijarasi shartnomasi o`ziga xos belgilarga ega. Ular shundan iboratki, ijara shartnomasi bo`yicha ijarachiga mulkka egalik qilishning ikki jihati: mulkni

egallash va undan foydalanish huquqi o`tadi. Mulkni tasarruf etish huquqi esa mulk egasida qoladi. Mulk ijarasi shartkomasi mamlakatimiz iqtisodiy, xo`jalik va madaniy hayotining ko`p sohalarida: chunonchi, tashkilotlar o`rtasidagi qurilish uskunalari va qishloq xo`jalik mashinalarini prokatga berishdg, savdo binolari, maishiy xizmat va umumiy ovqatlanish, kino ustanovkalari va kinolentalarni ijarata olishda, shuningdek ishlab chiqarishning boshqa sohalarida qo`llanilmoqda. Bozor iqgisodiyoti sharoitida ijara shatnomasining ahamiyati shundan iboratki, davlat, kooperativ, jamoat tashkilotlari va fuqaroiar o`zlariga qarashli mulkdan to`liq foydalanishlariga qulay imkoniyatlar yarataladi. Bu bilan moddiy ishlab chiqarishning yanada rivojlanishiga ma`lum darajada xissa qo`shiladi. Tadbirkor ijaraga mulk topshirayotganida avvalo foyda olishni maqsad qilib qo`yadi. Ijarachi esa o`zining shu mulkka bo`lgan extiyojini ta`minlashni nazardatutib ixtiyoriy ravishda shartnoma tuzadi. Shartnoma ijarachi va ijaraga beruvchining o`zaro munosabatlari aks ettirilgan asosiy hujjatdir. Unda ijarachiga beriladigan yer, buyumlar ro`yxati, ularning qiymati, muddati, ijara to`lovi va boshqa to`lovlar, ijaraga olingan buyumlarga nisbatan tomonlarning majburiyati, ijara ishlab chiqarishni moddiy-texnika bilan ta`minlash shartlari, ishlab chiqarishni texnika bilan qayta qurollantirish va yangi texnika joriy etish tadbirlari, ijgimoiy rivojlanish masalalari, kadrlar tayyorlash masalalari, tuproq unumdorligini oshirish, chorva mollar zotini yahshilash va atrof- muhitni muhofaza qilish tadbirlari, tabiiy ofatdan kelgan zararni qoplash tartiblari, olingan o`zaro majburiyatlarni bajarmaganligi yoki uni buzganligi uchun tomonlarning modsiy javobgarligi turlari va boshqalar ko`rsatiladi. Iste`mol qilinmaydigan va xususiy alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar shartnomaga asos hisoblanadi. Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, uy-ro`zg`or buyumlari, sport buyumlari, muzika asboblari, transport vositalari, qurilish

mashinalari, turar joy bo`lmagan kichik uy-joylar, omborlar, garajlar, savdo binolari va boshqa inshootlar ijara ashyolari hisoblanadi. Respublikamizning ijara to`g`risidagi qonuniga muvofiq ijara obyektlari yanada ko`paydi. Jumladan, qishloq xo`jaligida yer, bog`lar va tokzorlar, o`rmonlar, hovuzlar, ko`llar, chorva mollari va parrandalar, korxona, birlashma, tashkilotlar, fermalar, asalari uyalari, ustaxonalar, garajlar, g`isht zavodlari, qayta ishlovchi sexlar, tegirmonlar, xirmonlar, yoqilg`i quyish joylari, omborxonalar, traktor, kombayn, avtomobillar, tirkama, osma mashinalar hamda mexanizmlar, dastgohlar, asbob-uskunalar, arava, chang`i, egar-jabduqlar, texnika jihozlari, inshootlar, binolar, yo`llar, madaniyat uylari, klublar, kutubxonalar, bolalar bog`chalari va yaslilar, o`yingoxlar, sport maydonchalari va boshkrlar ham ijaraga beriladigan bo`ladi. Ijara shartnomasining tomonlari Fuqarolar, shuningdek fuqarolar guruhi, ya`ni jamoa xo`jaligi, davlat xo`jaligi, brigada jamoasi, fermer jamoasi, ustaxona jamoasi, garaj jamoasi, bir guruhmexanizatorlar, bir guruh chorvadorlar, qo`dsa va ot-ulovda ish bajaruvchi bir guruh xodimlar, bir guruh mutaxassislar, jamoa xo`jaligi va davlat xo`jaligining ayrim xodimlari, qayga ishlash sexining jamoasi, kooperativ jamoasi, sanoat korxonasi jamoasi, qurilish tashkilotlari jamoasi, transporttashkiloti jamoasi, xo`jaliqsa ishlamaydigan ayrim fuqarolar ijara shartnomasida tomonlar sifatida qatnashishlari mumkin. Shuningdek, yuridik shaxslar, fuqarolar hamkorligida ishlovchi korxonalar, O`zbekiston va chet el yuridik shaxslari ishtirok etuvchi xalqaro tashkilotlar, chet el yuridik shaxslari va fuqarolari ijaraga beruvchi bo`lishi mumkin. Mulk ijarasi shartnomasi ma`lum bir muddatgatuziladi. Agar shartnomada mudsat belgilanmagan bo`lsa, shartnoma noaniq muddatga tuzilgan hisoblanadi. Bunday hodsa shartnomani bekor qilishni xoxlagan taraf ikkinchi tarafni bir oy odsin,

ko`chmas mulklar ijaraga berilgan bo`lsa, uch oy odsin ogoxlantirib, shartnomani bekor qilishi mumkin. Qonun yoki shartnomada noaniq muddatga tuzilgan mulk ijara shartnomasini bekor qilish haqida ogohlantirib qo`yishning boshqa muddatlari ham belgilanishi mumkin. Qonunda mulk ijarasiningayrim turlari uchun, shuningdek mol-mulkning ayrim turlarini ijaraga olish uchun eng ko`p (so`nggi) muddatlar belgilab qo`yilishi mumkin. Bunday hollarda, basharti ijara mudsati shartnomada belgilangan bo`lmasa va qonunda belgilangan oxirgi mudsat tugagunicha taraflardan hech qaysisi shartnomadan voz kechmasa, so`nggi muddat o`tishi bilan shu shartnoma bekor bo`ladi. Qonunda belgilangan oxirgi muddatdan ortiq muddatga tuzilgan bunday mulk ijarasi shartnomasi oxirgi muddatga teng mudsatga tuzilgan hisoblanadi. Ijaraga oluvchi va ijaraga beruvchilarning huquq va burchlari Ijaraga oluvchi ham, ijaraga beruvchi ham shartnomaga muvofiq ma`lum huquq va burchlarga ega bo`ladi. Ijaraga beruvchining asosiy burchi mulkni shartnoma shartlari va mol-mulkning vazifasiga muvofiq holatda ijarachiga topshirishdan iborat. Mol-mulkni ijaraga berish uchun uni tayyorlash, topshirish, agar dalolatnoma yozish va imzolash lozim bo`lsa uni taqsim etish ijaraga beruvchining zimmasida bo`ladi. Agar shartnomada boshqacha hol belgilangan bo`lmasa, mol-mulk, barcha ashyolar va unga aloqador hujjatlar (texnikaviy pasport, sifat ko`rsatkichi, sertifikat va h.) bilan birga ijaraga oluvchiga topshiriladi. Aloqador ".shyolar yoki tegishli hujjatlar ijara mulkiga qo`shib topshirilmasa va buning natijasida ijara mulkidan uning o`z vazifasiga muvofiq foydalana olinmasa, ijaraga oluvchi bunday ashyolar

va hujjatlarni o`ziga topshirishni yoki shartnomani bekor qilib, o`ziga yetkazilgan zararni qoplashni talab qilishga hakli. Agar ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga beriladigan mol-mulkni shartnomada belgilangan muddatda, basharti shartnomada bunday muddat belgilangan bo`lmasa, oqilona muddatda topshirmagan bo`lsa, ijaraga oluvchi Fuqarolik kodeksining 331-moddasiga muvofiq bu mol-mulkni undan talab qilib olish va ijroning kechikkanligi tufayli yetkazilgan Zararni qoplashni talab qilish yeki shartnomani bekor qilish va uning bajarilmaganligi sababli yetkazilgan zararni qoplashni talab qilish huquqiga ega. Ijaraga olingan mulkka nisbatan ijarachi faqat mulkni egallash va undan foydalanish huquqiga ega bo`ladi. Mulkni tasarruf etish huquqi ijarachiga o`gmaydi. Shu sababli Fuqarolik kodeksining 545-moddasida belgilanganidek ijaraga oluvchi ijara mulkidan shartnomaga muvofiq, shu mulkning tayinlanishiga qarab, maqsadga muvofiq ravishda foydalanishga majbur. Ayrim ashyolardan qay tartibda foydalanish lozimligi namunaviy shartnomalarda belgilangan bo`ladi. Masalan, prokatga olingan ashyoni topshirishda prokatxona xodimlari mazkur ashyodan foydalanish qoidalari bilan ijarachini tanishtirishga, maishiy texnikaga oid buyumlar topshirilishida esa bu ashyolardan foydalanish tartibi to`g`risidagi qo`llanmani qo`shib berishga majburdirlar. Agar mulk arendaga olinadigan bo`lsa, ijaraga oluvchi bu mulqdan k£y tarzda foydalanish zarurligi belgalangan qoidalar bilan tanishtirilishi, mulkni faqat shartnomada ko`rsatilgan maqsad uchungina foydalanish zarurligi, ijaraga beruvchining ruxsatisiz boshqa shaxslarga ijaraga berilmasligi ogohlantirilishi lozim bo`ladi.

Ijaraga olingan mulk yana ijaraga topshirilishi mumkin. Bu ikkilamchi ijara deb ham ataladi. Masalan, ijaraga olingan ishlab chiqarish vositalarining yoki boshqa mulklarning bir qismi yana boshqa ijarachiga beriladi. Ikkilamchi ijara ijarachilarni xo`jalik jihatdan bir-birlari bilan borlaydi. Bunday holda: ijaraga beruvchi, ijarachi, ijarachidan yana ikkilamchi ijaraga oluvchi o`zaro munosabatda bo`ladilar. Ikkilamchi ijarada ijarachining o`zi qisman ijaraga beruvchi sifatida ishtirok etadi. Mexnatsiz daromad olishga yo`l qo`ymaslik uchun ijaraga olingan buyumning hammasini ijaraga berishi man etiladi. Shuningdek, yer va tabiiy obyektlarni va maishiy prokat buyumlarini ikkilamchi ijaraga berilishiga ruxsat etilmaydi. Shartnoma shartlarini buzganlik uchun javobgarlik Tomonlarning javobgarligi qonun yoki shartnoma bilan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasiiing «Ijarato`g`risida»gi qonunining 32-moddasida tomonlarning javobgarligi belgilangan. Jumladan, shartnomatuzish tartibi va shartlarini buzishda, shartnoma majburiyatlarini bajarmaslikda, shargnomani bir tomonlama o`zgartirishdayoki bekor qilishda, shartnomani o`zgartirish va to`xtdtish tartibi hamda shartlarni buzishda aybdor tomonlar, shuningdek davlat idoralarining mansabdor shaxslari bu munosabatda aybdor bo`lsa, ularga ham qonunda belgalangan tartibda javobgarlik qo`llaniladi. Shuningdek yuridik shaxslar va fuqarolar o`zlari yetkazgan zararni, shu jumladan, boy berilgan foydani O`zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda to`lashlari shart. O`zbekiston Respublikasi FKning 541-moddasida ijaraga oluvchiga mol-mulkni topshirmaganligi yoki topshir-ishni kechiktirganligi uchun javobgarlik belgilangan.

Agar mulk ijarachiga topshirilmasa, ijarachi bu mulkni o`ziga topshirilishini talab qilish bilan birga ijroning kechiktirilishi tufayli ko`rgan zarar to`lanishini yoki butunlay shartnomadan voz kechib, ko`rgan zarari to`lanishini ham talab qilishga haqli bo`ladi. Korxona va tashkilotlar o`rtasidagi munosabatlarda kechiktirilgan ijroni qabul qilishdan bosh tortishga faqat qonun va shartnomada belgilangan hollardagina yo`l qo`yiladi. Ijaraga berilgan mol-mulkdagi kamchiliklar uchun ijarachi javobgar bo`ladi. Ijara mulkidagi kamchiliklar aniqlanganida, O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 542-moddasiga muvofiq ijarani o`z xohishiga ko`ra: ijaraga beruvchidan yo mol-mulqdagi kamchiliklarni tekinga bartaraf etishni yoki mol- mulqdan foydalanganlik haqini mutanosib kamaytirishni yoxud mol-mulqsagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun kdpingan o`z xarajatlarini qoplashni talab qilishga, ijaraga beruvchini oldindan ogohlantirilgan holda o`sha kamchiliklarni bartaraf etishga sarflangan xarajatlar summasini mol-mulkdan foydalanganlik uchun to`lanadigan .haqsan bevosita chegirib qolishga, shartnomani muddatidan oldin bekor qilishga haqli. Ijaraga berilgan mol-mulkdagi kamchiliklar xususida xabardor bo`lgan ijaraga beruvchi shu mulkni darhol tegishli holatda bo`lgan mol-mulkka almashtirib berishi yoki mol-mulkdagi kamchiliklarni tekinga bartaraf etishi lozim. Agar ijaraga oluvchining talablarini qanoatlantirish yoxud uning kamchiliklarini bartaraf etish xarajatlarini mol-mulkdan foydalanganlik uchun to`lanadigan haqdan chegirib qolish ijaraga oluvchi ko`rgan zararni qoplamasa, u zararning qoplanmay qolgan qismini to`lashni talab qilishga haqli. Shuningdek, ijaraga beruvchining yozma ogohlantirishiga qaramay ijaraga oluvchi mol-mulkdan shartnoma shartlariga yoki mol-mulkning vazifasiga nomuvofiq foydalansa, ijaraga beruvchi

shartnomani muddatidan oldin bekor qilishni va zararning qoplanishini talab qilishga haqli. Ijaraga oluvchi shartnoma mudsati tugashi bilan ijaraga olingan mol-mulkni o`zigatopshirgan holatda, me`yoriy eskirishni hisobga olib yoki shartnomada belgilangan holatda qaytarishi lozim. Agar ijaraga oluvchi ijaraga olgan mol-mulkni qaytarmasa yoki kechiktirib qaytarsa, kechiktirib qaytarilgan barcha vaqg uchun ijara haqini to`lashni ijaraga beruvchi talab qilishga xaqli. Bu haq ijaraga beruvchining ko`rgan zararini qoplamagan taqdirda, zararni to`lashni talab qilishga haqli. Ijaraga olingan mol-mulk o`z vaqtida qaytarilmaganligi uchun shartnomada neustoyka undirish nazarda tutilgan taqsirda, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, neustoykadan tashqari zararni to`liq miqsorda undirishi mumkin (FKning 554-moddasi). Ijara shartnomasining bekor bo`lishi Mulk ijarasi shartnomasi shartnoma mudsati tugab, ijara mulki qaytarilishi bilan bekor bo`ladi. Ayrim hollarda `shartnoma ijaraga beruvchining talabi bilan: jumladan, Fuqarolik kodeksining 551-moddasida belgilanganidek, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchining ogoxlantirishiga qaramay mol-mulkdan shartnoma shartlarini yoki mol-mulkning vazifalarini jidsiy ravishda buzgan yoxud bir necha marta buzgan holda foydalansa: mol-mulkni jiddiy yomonlashtirsa; shartnomada belgilangan to`lov muddatini ketma-ket ikki martadan ortiq buzib, mol-mulkdan foydalanganlik uchun haqto`lamasa:

qonun hujjatlariga yoki shartnomaga muvofiq kapital ta`mirlash ishlarini bajarish ijaraga oluvchi zimmasida bo`lgan hollarda shartnomada belgilangan muddatlarda, shart-nomada bunday muddat belgilangan bo`lmasa, oqilona muddatlarda mol- mulkni kapital ta`mirlashni amalga oshirmasa, shartnoma muddatidan avval bekor qilinishi mumkin. Ijara shartnomasining yana bir muhim xususiyati shundaki, ijarachi ijaraga olingan mulkni sotib olishi ham mumkin. Fuqarolik kodeksining 563-moddasida va «Ijara to`g`risida»gi qonunning 18-moddasida belgilanishicha, ijarachi ijaraga olingan mulkni ijaraga beruvchining roziligi bilan butunlay yoki uning bir qismini sotib olishi mumkin. Sotib olish shartnomasida sotib olinayotgan mol-mulkning turi va bahosi, sotib olish shakllari va manbalari, sotib olish tartibi va muddatlari, sotib olishda uchinchi shaxslarning, jumladan, kreditorlarning qatnashuvi, kafolatlari, sotib olinayotgan mol-mulkning sifati va boshqa qoidalari belgilab qo`yilishi mumkin. Sotib olish bilan bog`liq shartnomani tomonlar bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi yoki .shartnomani bir toyonlama bekor qilganligi uchun O`zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan yoki shartnomada belgilab qo`yilgan tarzda javobgar bo`ladilar. Sotib olish shartnomasini tuzish va uni bajarish bilan bog`liq nizolar sud orqali hal qilinadi. Prokat shartnomasining huquqiy asoslari Aholiga xizmat ko`rsatish yuzasidan tuziladigan shartnomalardan biri prokat shartnomadir. Prokat shartnomasining tavsifi O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 558-moddasida berilgan. Unda belgilanishicha, «Prokat shartnomasi

bo`yicha doimiy tadbirkorlik faoliyati sifatida mol-mulkni ijaraga beruvchi haq evaziga ijaraga oluvchiga vaqtinchalik egalik qilish va foydalanish uchun ko`char mol-mulkni topshirish majburiyatini oladi. Prokat shartnomasi bo`yicha topshirilgan mol-mulkdan, agar shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo`lsa yoki u majburiyat mohiyatidan kelib chiqmasa, iste`mol maqsadlarvda foydalaniladi. Prokat shartnomasi yozma shaklda tuziladi. Prokat shartnomasi ommaviydir». Xususiy alomatlari bilan belgilangan va iste`mol qilinmaydigan har xil ashyolar prokat shartnomasining asosi bo`la oladi. Bular sport anjomlari, muzika asboblari, mashinalar, uy-ro`zg`or buyumlari, turar-joy hisoblanmaydigan binolar va inshootlar, turli xildagi texnika vositalari, qisqasi bir marta foydalanish bilan o`ziningdastlabki qimmatini yo`qotmaydigan hamda iste`mol qilinmaydigan ko`char mulklardir. Prokat shartnomasining muddati Fuqarolik kodeksining 559-moddasida belgilangan. Bu shartnoma bir yilgacha muddatga tuzilishi mumkin. Mulk ijarasi shartnomasi aniq belgilanmagan muddatga qaytadan tuzish va ijaraga oluvchining mulk ijarasi shartnomasini qaytadan tuzishga imtiyozli huquqi haqidagi qoidalar prokat shartnomasiga nisbatan qo`llanilmaydi. Bundan tashqari ijaraga oluvchi prokat shartnomasini istagan vaqtda bekor qilishi mumkin. Shartnomada barcha hollarda, tadbirkor mulk egasi, ya`ni fuqarolar yoki tashkilotlar buyumlarini ijaraga beruvchi, fuqarolar ijaraga oluvchi sifatida qatnashadi.

Shartnomaga muvofiq fuqaro ashyoni olish uchun prokat beruvchiga.o`z pasportini yoki pasport o`rniga o`tadigan boshqa hujjatini, agar shunday hujjatni ijarachi talab etsa, faqat ko`rsatishi mumkin. Avtomashina, mototsikl yoki moped prokatga olinadigan bo`lsa, fuqaro boshqara olish huquqi borligi to`g`risidagi guvohnomasini ham ko`rsatishi lozim. Prokat shartnomasi bo`yicha mol-mulqsan foydalanganlik haqi vaqt-vaqti bilan yoki bir yo`la to`lanadigan qat`iy summadagi to`lovlar shaklida belgilanadi. Ijaraga oluvchi mol-mulkni muddatidan oldin qaytargan takdirda ijaraga beruvchi unga mol-mulqsan foydalanganlik uchun olingan haqsan mulkdan foydalanmagan kunlar uchun tegishli qismini mol-mulk amadda qaytarilgan kunning ertasidan boshlab hisoblab qaytarishga majbur bo`ladi. Prokat shartnomasiga muvofiq, tomonlar ma`lum huquq va burchlarga ega bo`ladilar. Ijaraga beruvchi tadbirkorning burchi, shartnomaga muvofiq foydalanish uchun yaroqli ashyoni taqdim etishn, prokatga berilgan nareaning foydalanishga yaroqli ekanini ijaraga oluvchi huzurida tekshirish, ashyodan foydalanish usullarini, qoidalarini tushuntirish, prokatga olingan ashyo buzilganida, yo`qotilganida yoki but bo`lmagan holda qaytarilganida mulkiy javobgarlik to`g`risida ijarachini ogohdantirish kabilardan iborat. Ijaraga beruvchi prokatga olingan narsa prokatga oluvchining aybi bilan bog`liq bo`lmagan holda buzilib qolsa, bu to`g`rida xabardor bo`lgach tezlik bilan boshqasiga almashtirib berishi shart. Prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga topshirilgan mol-mulkni kapital va joriy ta`mirlash ijaraga beruvchining burchidir (FKning 563-moddasi). Agar ijaraga oluvchi ashyodan noto`g`ri foydalanayotgan

yoki shartnoma shartlarini boshqacha tarzda buzayotgan bo`lsa, ijaraga beruvchi ashyoni muddatidan oldin qaytarib olishga haqli bo`ladi. Prokat shartnomasiga muvofiq, ashyoni ijaraga oluvchi ham huquq va burchlarga ega. Prokatga oluvchining burchlari ijara haqini to`lash, mulkdan tayinlanishiga muvofiqfoydalanish, prokatga olingan ashyoni o`zboshimchalik bilan ta`mirlamaslik, narsani boshqa shaxsga foydalanish uchun bermaslik, muddati tugashi bilan ashyoni butun holda ijaraga beruvchiga qaytarib togtshirishdan iborat. Prokat shartnomasiga ko`ra, o`z zimmasidagi burchlarni bajarmagznlik uchun tomonlarga mulkiy javobgarlik yuklatiladi. Jumladan, prokat oluvchining ixtiyorida bo`lgan mol-mulk unga bog`liqbo`lmagan hodsa zararlansa, uni ta`mirlash bilan borliq barcha xarajatlar ijaraga beruvchi zimmasida bo`ladi. Agar prokatga olingan narsa ijarachining aybi bilan yaroqsiz holga kelsa, u xuddi shunday narsani qaytarishga yoki qiymatini to`lashga majbur. Prokatga olingan narsalarning ayrim qismlari qaytarilmasa, ijaraga oluvchi buiday qismlarning ^ymatini to`liq miqsorda to`laydi. Agar chinni, billur yoki shunga o`xshash idishlar singan, almashtirilgan, yo`qolgan bo`lsa, bu haqda mulk egasi dalolatnoma tuzib, uni ijaraga oluvchiga taqsim etadi. Ijaraga oluvchi xuddi shu turdagi buyumni prokat punktiga topshirishi shart. Agar kelishilgan muddat ichida yangisini topshirsa, singan idishlarning chakana qiymati undiriladi. Agar ijaraga oluvchi ana shu buyumlarning singanini prokatga taqdim etmasa, uning qiymati uch baravar miqdorda undirib olinadi. Prokat shartnomasi tomonlarning xohishi bilan mudsatidan oldin bekor bo`lishi mumkin. Masalan, ijaraga olingan mulqdan shartnomaga yoki belgilangan maqsadga muvofiq foydalanilmasa, ijaraga oluvchi qasddan yoki beparvoligi

orqasidan mulkni sifatsizlashtirsa, ijara haqini to`lgsh muddati o`tgandan so`ng bir oy davomida to`lamasa ijaraga beruvchining talabi bilan bekor qilinishi mumkin. Ijaraga oluvchi shartnomani muddatidan avval bekor qilsa, ijaraga beruvchi olingan ijara haqidan tegishli qismini qaigarishga majbur. Agar ijaraga topshirilgan mol-mulkdagi kamchiliklar ijaraga oluvchi tomonidan mol-mulkdan foydalanish va uni sakutash qoidalarining buzilishi natijasida vujudga kelgan bo`lsa, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga mol-mulkni ta`mirlash va transportda tashish xarajatlarini to`laydi (FKning 561-moddasi). Prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga oluvchiga topshirilgan mol-mulkni ikkilamchi ijaraga berishiga, ijaraga oluvchi, prokat shartnomasi bo`yicha o`z huquq va majburiyatlarini boshqa shaxsga o`tkazishiga, bu mol-mulkning bepul foydalanish uchun berib qo`yilishiga, ijaraga oluvchining huquqlarini garovga qo`yishiga va ularni xo`jalik shirkatlari va jamiyatlarining ustav fondiga hissatariqasida, ishlab chiqarish kooperativlariga pay badallari tariqasida qo`shishga yo`l qo`iilmaydi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Barqaror taraqqiyotga erishish — ustuvor vazifa, «Ishonch», 1998 yil 26 fevral. 2. Qyarang Abdusalomov M., Otaxonov F. Kontraktatsiya shartnomalari, tnlabnoma va da`vo arizalari. T, «Adolat», 1998, 30-31-6. 3. «Xalq so`zi», 1998 yil 23 aprel. 4. www.akadmvd.uz.

O'xshashlar

Tadbirkorlik faoliyatining obyekti sifatida mulk

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Mulk huquqi

Xususiy mulk huquqi

Umumiy mulk huquqi