Менежер фаолиятини ташкил қилиш - Huquqshunoslik - Referatlar

Менежер фаолиятини ташкил қилиш

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

314 KB

Ko'chirib olish

Менежер фаолиятини ташкил қилиш Режа: 1. Бошқарувчилик меҳнатини ташкил қилиш ва унинг шароитлари 2. Раҳбарнинг ўзини ўзи бошқариши 3. Раҳбар фаолиятини ташкил этишдаги воситалар ва асбобанжомлар

Бошқарувчилик меҳнатини ташкил қилиш ва унинг шароитлари Бошқарувчилик меҳнати – ташкилотда маъмурий-бошқарув ходимлари томонидан бошқарув ишлари вазифаларини бажариш тури . Маъмурий-бошқарув ходимлари ишчилардан фарқли равишда ўз қўллари билан (меҳнат воситаларини ишлатиб) меҳнат қилмайдилар, моддий бойликлар яратмайдилар. Улар ишлаб чиқариш(савдо-сотиқ) вазифаларини бавосита бажарувчи одамларнинг самарали меҳнат қилишлари учун керак бўлган ташкилий-техникавий ва ижтимоий-иқтисодий замин яратадилар. Демак, бошқарувчилик вазифалари қанчалик сифатли бажарилса, ишлаб чиқариш объекти шунча ишончли ва самарали ишлайди. Бошқарувчилик меҳнати жараёнида муайян ресурслардан фойдаланилади – моддий, молиявий, меҳнат ва бошқалар, улардан самарали фойдаланиш ҳам ишлаб чиқариш фаолиятининг пировард натижасига таъсир қилади. Шу тариқа, бошқарувчилик меҳнати бу - жамоавий ишлаб чиқариш меҳнатининг кўринишларидан бири, чунончи, биргаликда етиштирилган маҳсулот ишчилар ва бошқарув ходимларининг фаолияти натижасидир. У ишчилар меҳнати каби зарурийдир. Бошқарувчилик меҳнати ниҳоятда турли-тумандир, шу билан боғлиқ равишда унинг операция ва процедураларини аниқ таснифлаб ва типлаштириб бўлмайди. Бундан ташқари, бошқарувчилик операциялари муттасил кенгайиб боради, операцияларнинг ўзи бир томондан, бошқарув усуллари ўзгариши, иккинчи томондан, янги техник воситалар ишлатилиши ортиши натижасида бошқа шаклларга киради. Шунга қарамай, бошқарувчилик меҳнатининг энг характерли (кўзга кўринган) операцияларини ажратиб кўрсатиш мумкин, улар, авваламбор, бошқарувчиликка оид қарорлар ишлаб чиқиш ва қабул қилиш жараёнида учрайди. Улар қуйидагилардир: - муаммони ўртага ташлаш;

- қўлда ва компьютер ёрдамида ахборот излаш; - ахборотни таҳлил қилиш; - ахборотни гуруҳлаш (қўлда ёки компьютер ёрдамида); - компьютерсиз энг оддий ҳисоб-китоблар; - компьютер ёрдамида ҳисоб-китоблар; - қарорни тайёрлаш; - қарорларни шахсий қабул қилиш; - қарорларни бамаслаҳат қабул қилиш; - ҳужжатларни расмийлаштириш, хатлар ёзиш ва ҳ.к.з. Маъмурий-бошқарувчи ходимларнинг биргаликдаги меҳнат маҳсулотига таъсири ахборотдан фойдаланиш ва уни тегишли қарорлар шаклига келтириш йўли билан амалга оширилади. Бу иш қўйилган мақсадларга эришиш йўлида объектнинг ҳолатини ўзгартириш учун бажарилади. Шунинг учун маъмурий-бошқарувчи ходим меҳнатининг асосий хусусияти улар меҳнати предмети ва маҳсулотининг ахборот харктерида эканлигидир. Бу эса меҳнат жараёнининг (унинг мазмуни ва натижаларига кўра) меҳнатнинг бошқа турларидан бутунлай фарқланишида намоён бўлади. Бошқарувчилик меҳнатининг яна бир хусусияти унинг ақлий меҳнатга асосланганлигидир. Бу меҳнат предмети ва маҳсулотининг ахборот характеридан келиб чиқади, шу боисдан, одатда, маъмурий-бошқарувчи ходимлар, айниқса, қарорлар излаш ва амалга оширишда кўп миқдорда асабий-ҳиссий куч ишлатишларига тўғри келади. Меҳнат фаолиятининг барча турларидаги каби бошқарувда ҳам меҳнатни тақсимлаш мавжуддир. У бошқарув объектлари фарқланиши билан боғлиқ равишда намоён бўлади. Бошқарув туркумлари, кўринишлари фарқлилиги бошқарувчиларнинг тармоқ, иқтисодий фаолият тоифаси, бошқарилаётган объект турига боғлиқ равишда ихтисослашувига зарурият туғдиради. Бошқарувчилик фаолияти турлари бўйича, бошқарувчилик ихтисослари

бўйича фарқланиш мавжуд, масалан, таҳлилчилар, режаловчилар, ҳисобчилар, менежерлар. Бошқарувчилик меҳнати билан шуғулланувчи ходимлар бажарадиган ишлар, операциялар, процедураларнинг аниқ мазмуни, уларнинг бошқарувчилик қарорлари қабул қилинишидаги аҳамияти нуқтаи назаридан олганда бошқарув ходимлари турли гуруҳларга ажратилади. Бундай фарқланиш алоҳида операцияларнинг мураккаблиги, касбий маҳоратга қўйиладиган талаблар, қарорлар қабул қилишдаги ваколатлар даражасини акс эттиради. Бошқарувда иштирок этувчи ходимлар бажарадиган вазифалари мазмуни ва хусусиятига кўра уч тоифага бўлинади: - бошқарув қарорлари қабул қилиш, бевосита бошқариш ваколатларига эга бўлган раҳбар ва менежерлар; - бошқарув хизмати аппарати ходимлари; бошқарув объекти тўғрисидаги ахборотни таҳлил қилувчи, бошқарув қарорларини тайёрлаш, муҳокама қилишда қатнашувчи, бошқарувчилар учун кўрсатмалар тайёрловчи амалдор- мутахассислар; - бошқарувчи ва мутахассисларга хизмат кўрсатувчи, бошқарув жараёни ва унинг қатнашчилари учун ёрдамчи вазифаларни бажарувчи техник ходимлар. Ушбу гуруҳларнинг ҳар бирида уларнинг меҳнати мазмуни ва ақлий юкламалари хусусияти нуқтаи назаридан ҳам, меҳнат жамоаси фаолияти натижаларига таъсири нуқтаи назаридан ҳам ўзига хос хусусиятлар мавжуд. Чунончи, ташкилотлар ва уларнинг бўлинмалари раҳбарлари фаолият мақсадлари ва йўналишларини аниқлайдилар; ходимларни танлайдилар ва жойлаштирадилар; ижрочилар, ишлаб чиқариш(савдо-содиқ) ва бошқарувчилик бўлинмаларининг ишини мувофиқлаштирадилар; тегишли жамоаларнинг аҳил, иноқ ва самарали меҳнат қилишларини таъминлайдилар. Улар меҳнатида ижодий ёндашувлар бўлади, ваҳоланки, раҳбарлар ҳам ҳар хил бўлиши мумкин. Бошқарувчи меҳнати жуда хилма-хил ва

масъулиятлидир. Унда шахсий, коллегиал ва жамоавий фаолият мужассам бўлади. Мутахассислар (муҳандислар, техниклар, иқтисодчилар) меҳнати бирмунча аниқ белгиланган - улар янги ёки такомиллаштирилган маҳсулот турларини, технологик жараёнларни, шунингдек, меҳнат ва бошқарувни ташкил қилиш шаклларини ишлаб чиқадилар ва жорий қиладилар; корхонани керакли ҳужжатлар, маетариаллар, таъмирлаш ва бошқа хизматлар билан таъминлайдилар; савдо-сотиқ ишларини бажарадилар, яъни маълум вазифа ёки унинг бир қисмини бажарадилар. Мутахассислар фаолиятида ижодий ва такроланувчи операциялар мужассам бўлади, лекин улар орасида ҳам сезиларли фарқланиш мавжуддир. Техник ижрочилар (котиб(а)лар, иш юритувчилар, ҳисобчилар ва б.ш.қ.) раҳбарлар ва мутахассислар фаолиятини таъминлаш билан боғлиқ турли ишларни бажарадилар. Уларнинг меҳнати энг оддий деб ҳисобланади ва кўпроқ такрорланувчи операциялардан иборат бўлади. Ваҳоланки, ахборот техникасидан фойдаланиш ортиши, бошқарув ахбороти ҳажмининг сезиларли кўпайиши натижасида уларнинг меҳнати тезкор мураккаблашади; тайёргарлик, билим, тажриба талаб қилади ва бошқарув жараёнлари сифатига тобора кўпроқ таъсир ўтказади. Ҳозирги шароитда бошқарувчилик меҳнатининг уч турини ажратиб кўрсатиш мумкин: эвристик (унумли ижодий фикрлаш), маъмурий ва операторлик. Эвристик меҳнат – аввало раҳбар ва мутахассислар меҳнати. У ижодий ва ақлий фаолият табиатини, унинг руҳий-жисмоний моҳиятини ниҳоятда тўлиқ акс эттиради. Ўз мазмунига кўра эвристик меҳнат икки турдаги операциядан ташкил топади: таҳлилий ва конструктив. Биринчиси қарор қабул қилиш учун зарур бўлган ахборотни олиш ва идрок қилишдан иборатдир. Кейингиси турли қарорлар тайёрлаш ва қабул қилиш билан боғлиқ.

Маъмурий меҳнат – ақлий меҳнатнинг ўзига хос кўриниши бўлиб, унинг вазифаси инсонларнинг меҳнат фаолияти жараёнида уларнинг ҳаракати ва ахлоқ-одобини бевосита бошқаришдан иборат. Маъмурий меҳнат жараёни қуйидаги ташкилий-маъмурий операцияларни бажаришдан ташкил топади: хизмат-коммуникациявий, назорат-баҳолаш, мувофиқлаштириш. Операторлик меҳнати – асосан техник ижрочиларнинг бир турдаги операцияларни бажаришдаги меҳнати, у ишлаб чиқариш ва бошқарув жараёнларини ахборот билан таъминлаш учун керакдир. Шуни таъкидлаш лозимки, маъмурий-бошқарув ходимлари меҳнати моҳияти ўзгармасдир. Тадқиқотлар кўрсатишича, улар ҳисобга олиш, ахборот ва ҳужжатга оид операцияларга 70% иш вақтини сарфлайдилар. Бироқ техник воситаларни қўллаш, уларга баъзи вазифаларни юклаш, меҳнатнинг янги усул ва воситаларини яратиш, бошқарувни ташкил қилишни такомиллаштириш маъмурий-бошқарув ходимлари меҳнатининг моҳиятини ўзгартиради, уларнинг меҳнатида ижодий операцияларнинг ҳиссаси ошади. Бошқарув меҳнатини оқилона ташкил қилиш жуда муҳим амалий аҳамиятга эгадир. Бунда “бошқарув меҳнатини энг яхши ташкил қилиш” тушунчасидан фойдаланиш қабул қилинган. Маъмурий-бошқарув ходимлари меҳнатини илмий ташкил қилиш деганда илм-фан ютуқлари ва илғор тажрибадан, хўжалик юритишнинг тараққий топган шаклларидан фойдаланиш ҳамда техник воситаларни қўллашга асосланиш тушунилади. Бу ходимларнинг ўзаро ва ишчилар билан муносабатини ниҳоятда яхшилаш ва такомиллаштиришга имкон яратади. Шунингдек, бошқарув вазифаларини бажариш ҳамда ишлаб чиқариш(савдосотиқ)ни муҳандислик-техник ва иқтисодий таъминлаш жараёнларида қўлланадиган техник воситалардан фойдаланишни яхшилайди. Меҳнатни илмий ташкил қилишдан асосий мақсадлар қуйидагилардир: - меҳнат унумдорлигини ошириш; - ишчиларнинг соғлигини сақлаш.

Бошқарувчилик меҳнати ва унинг оқилона ташкил қилиниши – ташкилотдаги бизнес-жараёнлар амалга оширилувининг умумий самарадорлигини оширишнинг муҳим омили, шунинг учун бошқарувчилик меҳнатини такомиллаштириш масалалари айниқса долзарблик касб этади. Собиқ СССРда бошқарув жараёнларини такомиллаштириш фаолияти дастлаб “меҳнатни илмий ташкил қилиш” (НОТ – научная организация труда) деб аталган, бунда ишлаб чиқариш ва бошқарув жараёнлари фарқланмаган. Тахминан 60-йилларда “бошқарувчилик меҳнатини илмий ташкил қилиш” (НОУТ – научная организация управленческого труда) атамаси пайдо бўлди. Бошқарувчилик фаолиятини олдиндан ташкил қилишни талаб қилувчи кучли ҳисоблаш техникаси воситаларининг корхоналарда жорий қилиниши бунга анчагина имкон яратди. Бошқарувчилик меҳнатини илмий ташкил қилиш қуйидаги йўналишларни ўз ичига олади: - корхона миқёсида ҳам, ҳар бир бўлинма миқёсида ҳам ходимлар меҳнати фарқланиши ва кооперацияси; - ходимларни танлаш ва жойлаштириш ҳамда ихтисослик даражалари уларнинг хизмат вазифаларига мос келишини таъминлаш; - бошқарув ходимларининг ишлаб чиқариш жамоасини бошқариш ва муҳандислик-техник жиҳатдан таъминлаш фаолиятини ташкил қилиш; - иш жойларини ташкил қилиш ва жиҳозлаш; - ишнинг илғор усулларини қўллаш; - меҳнатнинг қулай шароитларини яратиш; - меҳнатни меъёрлаш; - шахсий ва жамоавий меҳнатни баҳолаш; - бошқарувнинг техник воситалари, ахборот техникаси, шахсий компьютерлардан фойдаланиш; - меҳнатни рағбатлантириш.

Шуни таъкидлаш лозимки, маъмурий-бошқарувчи ходимларнинг меҳнат шароитлари инсон организмининг функционал ҳолатига таъсир кўрсатувчи атроф-муҳитнинг физик, химик ва биологик унсурларининг ҳамда меҳнат жараёнлари бирлиги билан белгиланади. Меҳнат шароитларини белгиловчи омиллар сирасига санитар-гигиеник, эстетик , руҳий-жисмоний ва руҳий омиллар киради. Кейинроқ, (70-йиллар бошида) мамлакатимизда НОУТ ривожланиши тенденциясини акс эттирувчи “ташкилий режалаш” тушунчаси пайдо бўлди. Ташкилий режалаш бу – бошқарув аппарати ишининг самарадорлигини ошириш мақсадида бошқарувчилик меҳнатини рационаллаштириш лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш бўлиб, ушбу иш МИТ талаблари ва замонавий ташкилий ҳамда ҳисоблаш техникаси имкониятлари негизида амалга оширилади. Ташкилий режалашни қуйидаги асосий йўналишларда олиб бориш тавсия қилинди: - бошқарув аппаратининг ташкилий ва функционал тузилмасини оқилона ташкил қилиш; - асосий ва энг оммавий ишларнинг турларини бажариш технологияси ҳамда меҳнат шароитлари ва ходимларнинг иш вақти тасарруфини оқилона ташкил қилиш; - мазкур бошқарув аппарати фаолиятини ҳужжатлаштириш ва ҳужжатлар билан ишлашини оқилона ташкил қилиш; - бошқарув аппаратини ташкилий ва ҳисоблаш техникаси билан таъминлаш ҳамда ходимлар меҳнатини автоматлаштиришни юксалтириш. Хорижда ҳам худди шундай муаммолар билан шуғулланишади, бошқарув меҳнатини такомиллаштириш жараёнини характерловчи тегишли атамалар ишлатилади. Чунончи, АҚШда “Тизимлар ва усуллар”, “Тизимли лойиҳалаш”, “Бизнес-жараёнлар реинженеринги”; Буюк Британияда “Иш таҳлили” ва “ Ташкил этиш ва усуллар” атамалари ишлатилади.

Раҳбар, мутахассиснинг ишини оқилона ташкил қилиш бажарилаётган ишларни ҳисоблаш, иш вақтини кузатиш, вақт сарфи тузилмасини ўрганиш, иш вақтини” ютиб юборувчи”ларни аниқлаб боришни талаб қилади. Бу эса иш вақтидан фойдаланишни таҳлил қилиш, шахсий ишнинг ва ходимлар меҳнатини илмий ташкил қилиш тадбирларининг асосланган режаларини тузишга имкон беради. Раҳбар ва мутахассислар меҳнатининг моҳиятини ва иш вақтини сарфлаш тузилмасини ўрганиш учун қуйидаги усулларни қўллаш мумкин: - саволномалар ёки сўров , ходимнинг меҳнати қай даражада оқилона ташкил қилингани ҳақида унинг фикрини билиш мақсадида олиб борилади: ходим фикрича унинг вазифалари аниқ белгиланганми, ушбу вазифалар доирасига кирмайдиган ишларни(қайси ишлар ва қанча вақт давомида) бажаришига тўғри келадими, унинг иши режалаштириладими ва режадан ташқари ишларнинг миқдори қанча, иш вақти йўқотилиши борми (унинг миқдори, сабаблари); ишда механизация ва ташкилий техниканинг қандай воситалари қўлланилади (уларнинг ишлатилиши), ходимни унинг иш жойи ва меҳнат шароитлари ташкил қилиниши қониқтиридими, ва, ниҳоят, меҳнатни ташкил қилишни такомиллаштириш ва самарадорликни ошириш бўйича ходимнинг қандай таклифлари бор; - иш вақтини суратга олиш кузатувнинг мўлжалдаги даври мобайнида иш вақт сарфи тузилмасини белгилаш учун қўлланади. Бунда истисносиз барча вақт сарфларини уларнинг амалдаги кетма-кетлигида кузатиш ва ўлчаш йўли билан иш вақти сарфи тадқиқ қилинади. Иш вақтини алоҳида тайинланган одам суратга олади, бу узлуксиз (яъни бутун иш куни давомида) ёки танлаб олинган вақтда бўлиши мумкин. Охирги ҳолатда иш вақти сарфлари алоҳида, шу жумладан, такрорланувчи иш турлари бўйича, шунингдек, ишларнинг алоҳида даври ҳам ўрганилади; - иш вақтини ходимнинг ўзи суратга олишида бевосита ходимларнинг ўзлари НОТ хизмати раҳбарлигида иш вақти сарфини ҳисобга оладилар. Бу

иш ўзини суратга олишнинг махсус варақлари ёрдамида олиб борилади, уларда барча бажарилаётган ишлар ва танаффуслар қайд қилинади; - бир лаҳзалик кузатув усули муҳандис-техник ходимларнинг турли тоифалари ҳамда хизматчиларнинг меҳнати моҳиятини ва иш вақти сарфини ўрганиш учун қўлланади. Кузатув ўтказиш тамойиллари ва услублари асосан ишчи(ходим)лар меҳнат сарфини ўрганишдаги каби бўлиб, баъзи ўзига хосликлар мавжуд. Муҳандис-техник ходимлар ва хизматчиларнинг меҳнатидаги қайд қилинадиган лаҳза кузатувчи назарига тушган пайт ҳисобланади. Ходим иш жойида бўлмаган тақдирда кузатувчи унинг йўқлиги сабабларини ходим журналга белгилаган маълумотлардан билиб олиши мумкин. Меҳнат моҳияти ва вақт сарфи тузилмасини ўрганишнинг ҳар бир усули муайян шароитларда қўлланилиши мумкин бўлиб, тегишли афзаллик ва нуқсонларга эга (1-жадвал). 1-жадвал Маъмурий-бошқарув ходимлари(МБХ)нинг меҳнати моҳияти ва меҳнат вақти сарфи тузилмасини ўрганиш усуллари характеристикаси Усул Қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги Афзаллик лари Қўллашдаги қийинчиликлар ва нуқсонлари

Иш вақтини ходимнинг ўзи (меҳнат унсурларини санамаган ҳолда) суратга олиши Меҳнатни ташкил қилишни ўрганишнинг дастлабки даврида. Меҳнат нинг моҳияти ва иш вақти сарфи тузилмасини бир вақтда ўрганишда. Сўровнома унсурлари иштирокидаги кичик тадқиқотларда. Тежамкор Маълумотларни гуруҳлаш ва қайта ишлаш мураккаблиги. Натижаларнинг етарлича аниқ эмаслиги. Ходим айби билан иш вақти йўқотилишини тўлиқ ошкор қилмайди. Иш вақтини ходимнинг ўзи (меҳнат унсурларини санаган ҳолда) суратга Меҳнатнинг моҳиятини олдиндан ўрганиш шароитида. Тадқиқот кенг миқёсда олиб борилганда Кўп меҳнат талаб қилмайди , тежамкор, маълумотларн и қайта ишлашга қулай Натижаларнинг етарлича аниқ эмаслиги. Ходим айби билан иш вақти йўқотилишини тўлиқ ошкор қилмайди. олиши

Иш вақтини суратга олиш Меҳнатнинг моҳиятини олдиндан ўрганиш шароитида. Ходимни нг ўзи суратга олгандагига нисбатан натижалар аниқроқ. Бошқа усуллар билан олинган маълумотларн и қилиш учун ишлатилиши мумкин Тежамкор эмас. Олиб боришга кўп меҳнат сарфланади. Ходимларга қониқарсиз таъсир қилади. Бир лаҳзалик кузатув усули Оммавий кузатувларда танланма усул сифатида қўлланилади. Меҳнатни ташкил қилишни аввал бошқа усулларда текшириш мақсадга мувофиқдир. Бошқа усуллар ёрдамида олинган натижаларни Натижалар нинг етарлича аниқлиги. Тежамкор Кузатувчиларни нг юқори малакали бўлишини талаб қилади текшириш усули сифатида қўлланади

Саволно малар ёки оғзаки сўроқлаш Бевосита меҳнат қилувчиларнинг муаммолар ва уларни ечиш йўллари ҳақидаги фикрларини аниқлаш зарурати туғилганда Сўроқлана ётганлар тадқиқот предмети ва муаммоларни ечиш йўлларини чуқур биладилар Саволнома тузувчи юқори малакали бўлиши талаб қилинади. Сўроқланаётганларн инг шахсий фикрига асосланади. Бундан ташқари, шу мақсадларда алоҳида вазиятларда қуйидагилардан фойдаланилади: - хронометрлаш, бунда даврий такрорланувчи жараённинг қисми ўрганилади. меҳнатнинг илғор усул ва услубларини ўрганишда, амалдаги ёки янги ишлаб чиқилаётган меъёрларни текширишда қўлланади; - ходим томонидан ҳужжатларнинг маълум кўринишини ишлашга сарфланадиган вақтни белгилашдан иборат бўлган соддалаштирилган кузатувлар. Ҳужжатлар ўртача мураккабликда бўлиши, меҳнат шароити эса одатдагига яқинлашиши лозим. Операцияни тайёрлаш ва тугатишга сарфланадиган вақт уни бажариш вақтига таъсир қилмаслиги учун кузатув 30-40 дақиқа мобайнида олиб борилади. “Иш вақтини суратга олиш” ва “иш вақтини ходимнинг ўзи суратга олиши” усуллари билан текширув ўтказишда иш вақти мувозанатини асосланган ҳолда гуруҳлаш катта аҳамиятга эгадир. Бундай гуруҳлаш, масалан, қуйидагича бўлиши мумкин: - муаммоларни ўрганиш ва қарорлаш ишлаб чиқиш; - режа ва тадбирлар ишлаб чиқиш; - мажлисларни тайёрлаш ва ўтказиш;

- одамларга раҳбарлик қилиш (топшириқларни тақсимлаш, маслаҳат бериш, зиддиятларни ҳал қилиш ва ҳ.к.з.); - буйруқ ва фармойишларни тайёрлаш ва нашр қилиш; - телефон орқали суҳбатлар; - ташриф буюрувчиларни қабул қилиш; - хат-хабарлар билан танишиш. Тадқиқот ўтказилган давр мобайнида саволномалар, суратлардан олинган маълумотларни умумлаштириш асосида иш вақти сарфининг лавозимлар ёки бошқа кўрсаткичлар (тадқиқот мақсадига боғлиқ равишда) бўйича жадвалини тузиш керак. Ушбу маълумотлар таҳлилидан сўнг меҳнатни ташкил қилишни такомиллаштириш, аниқланган камчиликларни бартараф қилиш тадбирлари ишлаб чиқилади. Раҳбарнинг ўзини ўзи бошқариши Ўзини ўзи бошқариш – менежернинг шахсий фаолиятини ташкиллаштириш бўлиб, кундалик амалиётда замонавий иш услубларидан мақсадга мувофиқ ҳамда изчиллик билан фойдаланиш, шунингдек, унинг ўзини ривожлантиришидир. Ўзини ўзи бошқаришнинг асосий мақсадлари: - менежернинг вақтдан ва ўз имкониятларидан иложи борича кўпроқ фойдаланиши; - унинг ўз соғлиғини асраши ва мустаҳкамлаши; - ҳаёт оқимини онгли бошқариш; - ишдаги ва шахсий ҳаётдаги ташқи вазиятларни енгиб ўтиш. Менежмент соҳасидаги кўплаб мутахассислар томонидан айнан менежер фаолиятини ташкиллаштириш масалаларини ажратиб алоҳида кўриб чиқилишининг сабаби ушбу муаммонинг муҳимлигида бўлиб, булар қуйидагилардан иборат:

- менежер меҳнатини ташкил қилиш унинг фаолияти натижадорлиги ва самарадорлигини сезиларли миқдорда белгилайди; - менежер меҳнати унинг қўл остидаги раҳбарлар, мутахассислар ва бошқа ишчилар фаолиятининг натижадорлигига анчагина таъсир қилади; - менежер фаолияти у бошқараётган ташкилот ёки бўлинма ишлаши натижаларини сезиларли даражада белгилайди; менежер меҳнатига ҳақ тўлаш, одатда, бошқа ишчиларникидан анча юқори бўлади, бу эса унинг меҳнатидан самарали фойдаланишни тақозо этади; - ўзини ўзи бошқаришни қўллаш менежер фаолиятини оқилона ташкил қилишга ёрдам беради. Ҳар куни турли масалаларни ечиш асносида менежер ҳар хил вазифалар бажаради. Бу жараённи ўзини ўзи бошқариш доираси сифатида тақдим этиш мумкин, бунда алоҳида вазифалар орасидаги алоқа кўргазмали намойиш қилинади. Ташқи доирада бешта вазифа акс этирилган: 1) мақсадларни белгилаш; 2) режалаш; 3) келгусидаги ишларнинг энг аҳамиятлиларини аниқлаш; 4) кун тартибини тузиш ва меҳнат жараёнини ташкиллаштириш; 5) ўзини назорат қилиш ва мақсадларни тўғрилаб туриш. Ўзини ўзи бошқаришнинг ички доирасида бирлаштирувчи вазифа – ахборот билан ишлаш жойлашган. Унинг атрофида бошқа вазифалар маълум даражада “айланади”, чунки ахборот алмашинуви ўзини ўзи бошқаришнинг барча даврларида зарурийдир.

Биринчи вазифа – мақсадларни белгилаш . Ҳар бир бошқарув ходими ўз олдига мақсад қўйиши керак, бу эришилиши лозим бўлган нарсага куч ва фаолликни йўналтириш ҳамда жамлашни англатади. Шу тариқа, мақсад пировард натижани шакллантиради. У ҳаракатни “қўзғатувчи”, фаолликни белгиловчи омилдир. Агар мақсад қўйилса, шундай таранглик ҳолати вужудга келадики, у ҳаракатлантирувчи куч сифатида таъсир кўрсатади ва мақсадга эришилгандан кейингина барҳам топади. Менежернинг касбий мақсадлари мақсадларга қўйиладиган асосий талабларга жавоб бериши керак. Мақсадларни қўйиш жараёни бир неча босқичдан иборат бўлади. 1. Узоқ муддатга мўлжалланган ҳаётий(касбий) мақсадни белгилаш. Бунда, моҳиятан, меҳнатга рағбатни кучайтирадиган ва касбий интилишларни йўналтирадиган касбий мўлжал ажратилади. 2. Шахсий ресурсларни аниқлаш. Бу мақсадда, масалан, SWOTтаҳлил ўтказиш маъқул, бунинг учун қуйидагилар керак: - ўз фазилатларини аниқлаб олиш; - ўз камчиликларини аниқлаш. Бунда аввал рўй берган муваффақиятсизликлар рўйхатини тузиш ва уларга нима сабаб бўлганини қайд қилиш. Ушбу камчиликлардан қандай қилиб қутулиш ҳақида ўйлаб кўриш. - лавозим кўтарилишига ёрдам берадиган ташқи ижобий омилларни кўрсатиш; - ташқи салбий омил ва таҳдидларни кўрсатиш. Ушбу ҳолатда яқин йилларда нималар билан ҳисоблашиш кераклигини - масалан, энг яқин доирадагилар (ишдаги шериклар, ота-оналар, раҳбар, дўстлар ва ҳ.к.) билан – билиб олиш ва мақсадларни белгилашда шуни назарда тутиш керак бўлади. 3. “Мақсад-воситалар” таҳлили ўтказиш, шу аснода мавжуд ресурслар (шахсий, молиявий, вақтинчалик) мақсадга эришув учун зарурийлари билан

солиштирилади. Бунинг учун яна нималарга эришиш кераклиги ёки мақсадга эришиш учун нима ишга киришмоқ лозимлиги аниқланади. Бунинг учун эса мақсадга эришишга ёрдам берадиган омиллларнинг таъсири кучайишини ва бунга тўсқинлик қилувчи омилларнинг таъсирини камайтиришни кўзда тутиш керак бўлади. Зарурий малака ва маданий даражани белгилаб, реал амалий вазифа қўйиш лозим. 4. Аниқ мақсадни шакллантириш. Бунда ҳар бир мақсад амалга ошувининг аниқ муддати белгилангандагина маънога эгалигини ҳисобга олиш керак. Жуда кўп вазифага қўл уриш керак эмас, чунки нореал вазифалар бажарилмай қолиши мумкин. Ўз олдимизга қанча кўп вазифа қўйсак, аввалги ҳаётимизни шунча кўп ўзгартиришимиз ва фаолиятимизни шунчалик фаоллаштиришимиз лозим бўлади. Узоқ муддатга мўлжалланган йирик мақсаддан келиб чиқиб, ўрта муддатли ва қисқа муддатли мақсадларни белгилаш мумкин. Мўлжалдаги мақсад касбий (лавозим ўсиши) режада қайд қилинади ва у доимий равишда қайта текширилиб, актуаллаштирилиб ҳамда тўлдирилиб туриши керак. Қуйида мисол сифатида шундай режанинг бир қисми келтирилган(8.2-жадвал). Шу тариқа, мақсадларни белгилаш жараёни мақсадни топиш:” Мен нимани хоҳлардим?”; вазият таҳлили:” Менинг қўлимдан нима келади?”; мақсадларни шакллантириш:” Нимани амалга оширишга киришяпман?” босқичларини қамраб олади. Ўзини ўзи бошқаришнинг кейинги босқичи – менежернинг шахсий вақтини режалаштириш. Режалаштиришда вақтдан унумли фойдаланиш таъминланади: ёки мавжуд вақтни самарали фаолият учун сарфлаш (максимал мезон), ёки қўйилган мақсадларга камроқ вақт сарфлаб эришиш (минимал мезон).

2-жадвал. Касбий режа (лавозим ўсиши режаси) Мақс ад Аҳами ят М уддат (й ил) Амалий тадбирлар Муддат (қайси вақтга) Наз орат Йирик корхонани нг савдо бўйича ( коммерц ия ) директори бўлиш Юқори 20 27 Университетн инг “Менежмент” йўналишини битириш (“бакалавр” ихтисослиги) Амалий иш тажрибасини орттириш Савдо бўлими бошлиғи бўлиш 2019 2012 2023 Режалаштириш мақсадни амалга оширишга тайёргарлик ва вақтни тартибга солишни билдиради. Режалаштиришга вақт кўпроқ сарфланганда бажаришга керакли вақт қисқаради, бу охир оқибат вақтнинг умумий тежалишига олиб келади.

Режадаги давр (йил, ой, кун) нинг 1%га яқини режалаштиришга сарфланиши тавсия қилинади. Шуни таъкидлаш лозимки, амалда менежерлар ўз фаолиятларини режалаштиришнинг аҳамиятига етарли баҳо бермайдилар. Менежер иш вақтини режалаштиришнинг қуйидаги асосий қоидаларини ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Иш вақтининг 70-80%ини режалаштириб, қолган вақтни кутилмаган муаммолар учун қолдириш. 2. Реалистик режалаштиришни амалга ошириш. 3. Режаларда ҳаракатларни эмас, кутилаётган натижаларни қайд этиш. 4. Режадаги давр мобайнида режани ишларнинг тўлиқ ва ўз вақтида бажарилиши нуқтаи назаридан қайта кўриб чиқиш ва тўғрилаш. 5. Шахсий вақт сарфини ҳам режалаш. 6. Сафарлар ва кутиб қолишлардаги вақтни ҳам режалаш ва ундан самарали фойдаланиш. 7. Йирик вазифаларни бажаришга вақтнинг узлуксиз катта муддатини захирада тутиш. 8. Муқобил режалаш ва афзалроқ вариант излашга уриниш. 9. Режаларда малака оширишга вақт ажратиш. 10. Ўз режаларини котиб, ҳамкасблар ва қўл остидагилар билан мувофиқлаштирмоқ. 11. Шошилинч ишлар бўлмаса, аввалги даврда бажарилмай қолган ишларни маълум давр режасига биринчи навбатда киритиш. 12. Ишларни бажаришга қанча вақт талаб қилинса, айнан шунча вақт ажратиш. 13. Ишларни бажаришнинг аниқ муддатларини белгилаш. 14. Маълум муддатга иш режаси тузишдан аввал олдинги худди шундай даврда режа бажарилишини таҳлил қилиш. 15. Режаларнинг эгилувчанлигини таъминлаш.

16. Режалашда бир турдаги кичик ишларни ишчи б локларга бирлаштириш. 17. Режаларда дам олиш учун қисқа танаффусларни кўзда тутиш. 18. Кундалик режани кечқурун тузиб, эрталаб тўғрилаш. Вақтни режалаш узоқ муддатли (стратегик) мақсадга йўналтирилади. Вақтни режалаш ёпиқ тизим бўлиб, унда режанинг алоҳида кўринишлари ўртасидаги чамбарчас боғлиқлик кузатилади. Чунончи, режалаш жараёнининг бошланғич нуқтаси ҳаёт режасидир. Унинг асосида яқин йиллар режаси, унинг асосида эса йиллик режа тузилади. Шундан кейин чоракларга бўлинади. Йил мобайнида тенг вақт оралиғида ўтган давр ҳодисалари ҳақида мулоҳаза юритиб, зарур бўлганда ўзгартиришлар киритиш ва муддатни суриш тавсия қилинади (оралиқ назорат). Ҳар бир чорак охирида кейинги давр учун йўналишлар белгилаш зарур ва қайси вазифаларни олиб ташлаш, қайсиларини бошқа муддатга кўчириш, қайсиларини эса қўшиш кераклиги аниқланиши лозим. Ҳафталик режа келгуси даврнинг янада батафсил прогнозини назарда тутади. Ойлик режадан келиб чиқиб, бир ҳафтага ишлар тартиби тузилади ва уларни бажаришга кетадиган вақт кўрсатилади. Вақтни режалаш тизимидаги охирги ва жуда муҳим поғона кундалик режа бўлиб, у ҳафталик режа асосида тузилади. Унда кун давомида бажарилиши лозим бўлган ишлар кўрсатилади. Шундай қилиб, режалаш турли ҳаракатларни вақт мобайнида тақсимлаш учун умумий мақсадни аста-секин жузъийларга бўлишни назарда тутади. Барча режалар ёзма равишда тузилиши керак, чунки бошда сақланадиган режалар осонликча рад этилади, ёзма режалар эса хотирани енгиллаштиради ва ишга рағбатланишда руҳий самара беради. Раҳбар меҳнатни рационал ташкил қилиши учун энг муҳим ишларни ажрата билиши керак.

Шу билан боғлиқ равишда айтиб ўтиш лозимки, менежер бажарадиган ишлар қуйидаги белгиларга кўра фрқланиши мумкин: - аҳамиятига кўра; - бажарилиш муддатига кўра; - унинг бажарилишида қатнашадиганлар сонига кўра; - асабий-ҳиссий куч сарфига кўра; - характерига кўра ва ҳ.к. Менежер учун келгуси ишларнинг муҳимлиги энг аҳамиятли белгидир. Кўпинча раҳбарлар бирданига катта иш ҳажмини бажаришга ҳаракат қиладилар ёки ўз вақтларини арзимаган, лекин кераклига ўхшаган ишларга сарфлайдилар. Натижада қизғин иш куни охирида кўп иш қилинганга ўхшаса ҳам, муҳим ишлар тугатилмай ёки умуман бажарилмай қолиши мумкин. Омадли менежерлар шу билан фарқланишадики, улар иш куни давомида кўплаб муҳим масалаларни ҳал қилишга улгурадилар, лекин муайян вақт мобайнида фақат биттагина масалани ечиш билан банд бўладилар. Бунинг заминида муҳим ишларнинг биринчи навбатдалиги ҳақида қатъий қарор қабул қилиш, уларнинг рўйхатини тузиш ва унга амал қилиш ётади. Ишларни бажаришдаги биринчиликни ҳисобга олиш қуйидагиларни тақозо қилади: - қўйилган мақсадларга мавжуд шароитда эришиш; - бошқалар бажариши мумкин бўлган ишларни мустасно қилиш; - режа даври (ҳафта, кун) охирида ҳеч бўлмаганда энг муҳим масалаларни ечиш. Шу билап боғлиқ равишда Парето тамойилига мурожаат қилиш ўринлидир. Парето тамойилини қўллашда “80/20 нисбати” тўғрисида сўзланади. Ушбу қонуният раҳбар ишига ўтказилса, иш жараёнида сарфланган 20% вақт мобайнида 80% натижага эришилади. Сарфланган вақтнинг қолган 80 фоизи 20% умумий натижага олиб келади.

Амалиётда ушбу қонуният билан боғлиқ равишда одатда менежер фаолиятини АВС-таҳлилидан фойдаланилади, ушбу таҳлил қуйидаги қонуниятларга таянади: - энг муҳим ишлар (А тоифаси) раҳбарнинг барча ишларининг 15%ини ташкил қилади. Ушбу ишларнинг аҳамияти (мақсадга эришувдаги ҳиссаси маъносида) тахминан 65%ни ташкил қилади; - муҳим ишлар (В тоифаси) га умумий сондан 20%и, шунингдек, ишлар аҳамиятининг 20%и тўғри келади; - унча муҳим бўлмаган ишлар (С тоифаси) ишларнинг умумий сонининг 65%ини ташкил қилади, лекин менежернинг барча ишлари аҳамиятида 15% улуш эгаллайди. Буни Лоренцнинг чизмасидан фойдаланиб кўрсатиш мумкин(2-расм.). 15% 35% 100% Ишларнинг умумий миқдоридаги ҳисса, фоизда (%) 2-расм . Ишларнинг аҳамияти тақсимланишининг чизмада акс этиши. 15 % 20 % 100 % %85 %65 A B C Жами натижа фоизи(%)да ишлар муҳимлиги ҳиссаси

Менежер ишларини АВС усулида таҳлил қилиш тавсия этилади, бунинг учун қуйидагиларга амал қилиш лозим: 1) муайян муддатда (ўн кун, бир кун ва ҳ.к.) ҳал қилиниши керак бўлган барча ишлар рўйхатини тузиш; 2) ҳар бир ишни А, В ёки С тоифасига биноан баҳолаш: - энг муҳим ишлар (барча ишларнинг 15%и – А тоифаси); - муҳим ишлар (барча масалаларнинг 20%и – В тоифаси); - унча муҳим ибўлмаган ишлар (барча ишларнинг 65%и – С тоифаси); 3) ишлар муҳимлиги учун ажратилган вақтга мос равишда вақт режасини текшириш: - режаланган вақтнинг 65%и (3 соатга яқин) – А тоифаси ишлари; - режаланган вақтнинг 20%и (1 соатга яқин) – В тоифаси ишлари; - режаланган вақтнинг 15%и (45 минутга яқин) – С тоифа ишлари; 4) тегишли тузатишлар олиб бориш. Ўз вақт режасини А тоифаси ишларини бажаришга йўналтириб, В ва С тоифалари ишларини бажаришга уларнинг аҳамиятига мос равишда вақт ажратиш лозим; 5) В ва С тоифасидаги ҳар бир ишни қўл остидаги ходимларга топшириш нуқтаи назаридан кўриб чиқиш. Менежер фаолиятининг муваффақияти унинг ишларни аҳамиятига мос равишда бажаришини тақозо қилади: аввал – озчилик “ҳаётий муҳим”, сўнгра – кўплаб “иккинчи даражали” ишлар. Шу муносабат билан энг кўп натижа берадиган А тоифаси ишларини биринчи навбатда бажариш тавсия этилади, бунда озгина ҳаракат билан самаранинг кўп қисмига эришилади. В тоифаси ишларига ҳам умумий натижанинг салмоқли қисми тўғри келади, ваҳоланки, унча муҳим бўлмаган ишларнинг кўпроқ миқёсини бажариш кам натижа беради. А тоифаси ишларини режалаш ва аниқлашда менежер қуйидаги саволларга жавоб бериши керак:

- қайси ишларни бажариш натижасида у асосий мақсадларга эришишга кўпроқ яқинлашади; - биттагина ишни бажариб бошқа бир нечтасини ҳам эплаши мумкинми; - қайси ишлар бажарилмаса, салбий оқибатлар келиб чиқади. Ҳақиқатан муҳим ишларни бажаришга керак бўлган вақт кўпинча шошилинч, лекин унча муҳим бўлмаган ишларга сарфланади. Эйзенхауэр қоидасига биноан ишнинг шошилинчлиги ва муҳимлиги мезонларига кўра устунлик белгиланиши керак. Шундан келиб чиқиб, қуйидагидар фарқланади: - шошилинч – муҳим ишлар. Уларни зудлик билан ўзи бажариши керак; - шошилинч – унча муҳим бўлмаган ишлар. Бу вазиятда шошиб қолиш “исканжасига” тушиб қолиб, натижада фақат шу масалалар ҳал этилиши хавфи бор. Бироқ агар улар унча муҳим бўлмаган тақдирда бошқаларга топширилиши керак; - унча шошилинч бўлмаган – муҳим ишлар. Улар, одатда, тўхтаб туриши мумкин. Бу ишлар шошилинч бўлиб қолганда қийинчилик пайдо бўлади. Шунинг учун уларнинг муҳимлик даражасини қайта текшириб, тўлиғича ёки қисман бошқа ходимларга топшириб кўриш лозим; - унча шошилинч бўлмаган – унча муҳим бўлмаган ишлар. Одатда уларни дарҳол бажариш ёки қўл остидагиларга топшириш, баъзиларини эса архивга ёки саватга жўнатиш керак. Бошқарувчилик ишининг самарадорлигини сезиларли даражада ошириш учун менежер ходимларни қизиқтириши, уларга фақат муҳим бўлмаган зерикарли ишларни топширмасдан, уларни ўз жавобгарлиги доирасига жалб қилиши лозим. Қўл остидагиларга вазифа ёки фаолиятни топшириш менежернинг муҳим вазифасидир. Шу билан бир вақтда махсус соҳадаги хабардорлик ва ваколат ҳам топширилиши керак. Бу ҳолда бошлиқ раҳбарлик учун жавобгарликни сақлаб қолади.

Бундай топширув бир неча ўта муҳим хусусиятларга эга, хусусан: - раҳбарнинг юкламаси камайиши ва муҳим вазифалар учун вақт бўшатишига ёрдам беради; - тегишли ходимларнинг касбий билимлари ва тажрибаларидан фойдаланишга ёрдам беради; - ходимларнинг қобилият, ташаббус, мустақиллик ва лаёқатларининг ошишини рағбатлантиради; - ходимларнинг ишга қизиқиши ва малакасининг ортиши, ўз ишидан мамнунлиги кўпайишига имкон яратади. Шу тариқа менежер ўз вазифаларининг бир қисмини ходимларга топшириши раҳбарга ҳам, унинг қўл остидагиларга ҳам тенг равишда фойдалидир. Одатда, раҳбар кўп топшириқ берса, ходимлар унинг раҳбарлик усулини ижобий баҳолайдилар. Ваколатларни топшириш узоқ муддатли бўлиши ёки бир марталик топшириқ бўлиши мумкин. Бундай топшириқ берилганда ходимлар ишларини ўзлари режалашлари, устун томонларини танлашлари, ишни бажариш усулларини аниқлашлаари мумкин. Вазифа топшириш даражаси раҳбарнинг ўз вазифаларини бажаришдаги билармонлигини акс эттиради. Ўз ваколатларини муваффақиятли топшира оладиган раҳбар самарали менежментни амалга ошириши аниқланган. Вазифаларни шароит ҳамда ходимлар имкониятига кўра иложи борича кўпроқ ва тез-тез топшириш керак. Корхона қайта ташкил этилган ва таркибий қайта тузилганда, янги фаолият турлари пайдо бўлганда буни назарда тутиш лозим бўлади. Вазифаларни фақат ўз қўл остидагиларгагина эмас, бошқа бўлинма ва сервис хизматларига ҳам топшириш керак. Менежер топшириқ берганда ўзига берадиган ёрдамчи саволлар ҳам мавжуд: - Нималар қилиниши керак? - Бу ишни ким қилиши керак?

- У бу ишни нима учун қилиши керак? - У бу ишни қандай қилиб бажариши керак? - У бу ишни нима ёрдамида бажариши керак? - У бу ишни қачон бажариши керак? Вазифани самарали топшириш учун меҳнатни тегишли равишда ташкил қилиш лозим: раҳбар ўз вазифаларини топширишни режалаши ва уларнинг ўз муддатида бажарилишини назорат қилиши керак. Менежернинг меҳнат жараёнини оқилона ташкил қилиш муҳим аҳамиятга эгадир. Бу унинг иш кунини шартли равишда уч қисмга бўлишни талаб қилади. Шунга кўра кун тартибининг ташкилий тамойилларини ҳам уч гуруҳга бўлиш мумкин. Мисол учун, куннинг бошланиши қоидаларини келтирамиз. 1. Кунни яхши кайфият билан бошланг. Ҳар куни ўзингизга савол беринг: бу кун мени мақсадларимга қанай қилиб яқинлаштириши мумкин? Шуниндек, қуйидаги жиҳатлар ҳақида ҳам ўйлаб кўриш керак: - Бугун ким билан учрашишим зарур? - Бугунги кун қандай қийинчилик ва муаммолар “келтириши” мумкин ва уларни қандай ҳал қилиш лозим? 2. Ишни имкон борича ҳар куни бир вақтда бошланг. 3. Ишни куннинг энг муҳим вазифаларини бажаришдан бошланг, чунки кун давомида кундалик ишлар билан шу даражада банд бўласизки, энг муҳим мсалаларга вақт ажратолмай қолишингиз мумкин. Куннинг асосий қисми қоидалари. 1. Ишга тайёргарлик кўриш ва режалаш йўли билан ўз иш вақтингизни тежанг. 2. Топшириқ бажарилишига мақбул муддат белгиланг, шунингдек, муқобил вариантлар топинг.

3. Кутилмаганда юзага келган шошилинч муаммоларни ечишга чалғиманг, чунки натижада режалаштирилган муҳим масалалар орқага сурилади, оқибатда қўшимча вақт ва воситалар талаб қилинади. 4. Агар иш вақтида бирдан бошқа иш қилмоқчи бўлиб қолсангиз, бу сизнинг шу кундаги ишингизга халал бермаслиги ҳақида ўйлаб кўринг. Агар қизиқарли ғоя ёки муҳим маълумот пайдо бўлса, қисқа қилиб ёзиб қўйинг ва кейинроқ унга мурожаат қилинг. 5. Мунтазам равишда (1 соат ишлагандан сўнг) қисқа (10 дақиқадан оширмай) танаффус қилинг. Танаффусларни қувват олиш деб ҳисобланг. 6. Бошланган ишни охирига етказишга ҳаракат қилинг. Асосий ишдан чалғишга кўп вақт кетади, чунки унга қайтганда бажарилган ишларни қайта қилишга тўғри келади. 7. Кутиш ва “бекорчи юришлар” натижасида пайдо бўлган режаланмаган вақтдан унумли фойдаланиб, тайёргарлик кўриш, режадаги ёки зерикарли ишларни бажаринг. 8. Маълум даврга боғланмай ишланг. Режаланган энг муҳим вазифаларни нисбатан тинч тушликкача бўлган вақтда, яъни бошқа ходимларда фаоллик юқори даражага чиқмаган ва ишдаги қизғинликавжига чиқмаган пайтда бажаринг. 9. Муҳим ишлар учун тинч ёки ёпиқ бир соатни захира қилиб қўйинг, бу пайтда ҳеч ким сизга халал бера олмасин. 10. Ўзингиз учун вақт (1 соат) белгиланг, уни кундалик иш режангизга киритинг ва муҳим, лекин шошилинч бўлмаган узоқ муддатли ишларга, масалан, малака оширишга ишлатинг. 11. Вақт ва режаларни назорат қилинг, шунингдек, ўз режаларингизни уларнинг бажарилиши нуқтаи назаридан қайта-қайта текширинг. Иш кунини якунлаш қоидалари.

1. Иш натижаларини назорат қилинг, яъни режада мўлжалланган ишларни ҳақиқатда бажарилганлари билан солиштиринг. 2. Эртанги кун режасини кечқурун тузинг. 3. Уйга яхши кайфият билан кетинг. Менежернинг ишчанлигини ҳам ҳисобга олиш керак. Ишчанлик – шахснинг жисмоний ва руҳий вазифаларни бажариши бўлиб, унинг маълум фаолиятни керакли самара билан, лозим бўлган сифатда ва талаб қилинган вақтда бажара олиш лаёқатидир. Ҳар бир менежернинг ишчанлиги бир қатор объектив ва субъектив омилларга боғлиқ бўлиб, муайян равишда ўзгариб туради. Унинг кун давомида ўртача миқдордаги ўзгаришларини 8.3-расмда кузатиш мумкин. Расмдан кўриниб турибдики: - энг юқори фаоллик инсон организми “асраб-авайлаш” режимида ишлайдиган икки соатлик танаффусларга ёндош бўлади; - ишчанлик куннинг биринчи ярмида авжига чиқади, шунинг учун А тоифаси масалаларини кун бошида ҳал этиш лозим; тушликдан сўнг, самарадорликнинг маълум пасайиши содир бўлганда, бу вақтни ижтимоий мулоқотлар ва зерикарли фаолият (С тоифаси масалалари) га бағишлаб, шундан кейин В тоифаси масалаларига киришиш керак. Менежерга ишчанликнинг кўрсатилган табиий тебранишларини ҳисобга олиб ишлаш тавсия этилади. Бунда 8.3-расмда тасвирланган ишчанликнинг тебраниши эгри чизиғи унинг шахсий ишчанлиги тебранишларидан фарқланиши мумкинлигини инобатга олиш лозим. Шунга кўра, тизимли кузатишлар асосида ўз” ишчанлик эгри чизиғи” ни чизиш керак.

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Кун вақти 3-расм. Ишчанликнинг ўртача статистик тебраниши Бундан ташқари, корхона иш куни тартибини ўз ишчанлик эгри чизиғи билан солиштириб, уларни қандай қилиб мослаштиришни ҳал қилиш лозим. Муваффақиятнинг муҳим омили иш услубларидир, улар биринчи галда инсоннинг феъл-атвори хусусиятлари, унинг иштиёқлари ва одатларига боғлиқ бўлади. Ўз иш усулларини яхшилаш учун, аввало, шу усулларнинг кучли ва кучсиз томонларини аниқлаш, иккинчидан, кучли томонларни мустаҳкамлашга рағбатга эга бўлиш, учинчидан, ўз камчиликларини енгишга интилиш керак бўлади. Муваффақиятли ишлашнинг муҳим дебочаларидан бири диққатни энг муҳим масалаларга жамлашдир. Агар барча масалаларга кераксиз ишларни соқит қилишга ёрдам берувчи саволлар қўйилса, ишни анчагина яхшилаш мумкин бўлади: Ишчанлик

буни нима учун қилиш керак? Бу баъзи бир ишлар ҳақиқатан кераксизлиги ёки фақат “умумий ҳолда” бажарилиши мумкинлигини англаб олишга ёрдам беради; - нима учун айнан мен? Бу савол ўзингиз бажаришингиз шарт бўлмаган ишларни бажаришдан тўхтатади; - нима учун айнан ҳозир? Бу савол муддат нотўғри танлангани учун ҳаддан ташқари кўп вақт йўқотишдан сақлайди; - нима учун шу шаклда? Доимо одатдаги иш усулларингизга шубҳа билан қаранг ва ишлашнинг янги, рационал усулларини топинг. Намунали чекланган иш куни тузиш тавсия этилади, гарчи бундай” баркамол” кун бўлиши амримаҳолдир. Шунга қарамай, кун режасини тузиш ва амалга оширишда ундан йўналиш сифатида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун куннинг намунали чекланган режаси вақт кундалигига ўтказилиши керак. Шунингдек, рамага оид ҳафталик режа тузиш тавсия этилади. Бунда “баркамол кун” ва “баркамол ҳафта” га шахсий ишларни ҳам сингдириш лозим. Ўзини ўзи бошқаришнинг охирги вазифаси натижалар назорати ёки ўзини назорат қилишдир, шунга кўра режаланган ишлар бажарилганлиги аниқланади ва керакли тузатишлар киритилади. Назорат уч вазифа бажаради: 1) жисмоний ҳолатни англаш. Назорат ўтказилиш пайтигача нималарга эришилди? 2) Режадаги ишларни эришилганлари билан солиштириш. Қўйилган мақсадга қай даражада эришилди? 3) Белгиланган оғишларни тузатиш. Назоратнинг вақти, давомийлиги ва мунтазамлиги бажарилаётган вазифалар ва қўйилган мақсадларга боғлиқ. У жараён, амалга оширилаётган фаолият ва натижалар назоратига (мақсадли назорат) бўлинади.

Менежер назоратни амалга ошириши учун мунтазам равишда ўз режасини ва меҳнатни ташкил қилишини текшириб, ўзига қуйидаги саволларни бериши керак: Мен ҳақиқатан зарур масалаларни ечаяпманми? Мен келгусидаги фаолиятимга унинг устунлигига мос равишда ёндашяпманми? Режалаштирилган вазифаларни белгиланган вақтда бажара оламанми? Ишларни етарли миқдорда бошқа ходимларга топширяпманми? “Вақт ютгичлар” билан кураш олиб боряпманми? Шунингдек, фаолият ва вақт таҳлили ҳам зурур бўлади. Бунда кун ва ҳафта мобайнида ҳақиқатан ишлатилган ва режалаштирилган вақтни солиштириш назарда тутилади. Бунинг учун муайян давр ажратилади (кун ёки ҳафта), шу даврда бажарилган барча ишлар ва сарфланган вақт қайд қилинади. Сўнгра меҳнат жараёнини оптималлаш имкониятлари нуқтаи назаридан ва вақтни тежаш мақсадида ҳар бир жараён кўриниши таҳлил қилинади: - Агар ушбу фаолиятдан воз кечилса, нималар содир бўлади? - Агар ушбу фаолият тўлиғича ёки қисман бошқа ходимларга топширилса, нима содир бўлади? - Агар ушбу фаолият қисқароқ вақт оралиғи мобайнида амалга оширилса, нима содир бўлади? Агар ҳеч нарса содир бўлмаса ёки сезиларли оқибатлар бўлмаса, бу фаолиятдан воз кечиш, бошқаларга топшириш ёки қисқароқ муддатда бажариш мумкин. Меҳнат натижаларини мақсадга эришув нуқтаи назаридан назорат қилиш вазифа бажарилгандан сўнг (якуний назорат), йирик лойиҳалар амалга оширилганда эса оралиқ босқичларда (оралиқ назорат) олиб борилади. Қуйидаги саволларга жавоб бериб, йиллик, ойлик, ҳафталик, кундалик режаларни мунтазам равишда назорат қилиш зарур: Қандай натижаларга эришилди?

- Нималар бажарилмай қолди ва нима учун? - Вақт қаерда зое кетди? - Келгуси даврни режалаш учун қандай хулосалар чиқариш мумкин? Шундай қилиб, менежернинг шахсий иши пухта режаланса, унинг фаолият самарадорлиги ортади, жамоага муваффақиятли раҳбарлик қилиш учун шароит вужудга келади. Раҳбар фаолиятини ташкил этишдаги воситалар ва асбобанжомлар Юқорида баён этилганлардан маълум бўлдики, менежер ишини режалаш ва уюштиришда муайян мураккабликлар мавжуд бўлиб, улар махсус воситалар ва асбоб-анжомлардан фойдаланишни талаб қилади. Жаҳон амалиётида мазкур масалада бой тажриба тўпланган. Масалан, кўпгина мамлакатларнинг менежерлари ўз фаолиятларини режалаш ва бошқариш мақсадида вақт кундаликларидан жуда кенг фойдаланадилар. Вақт кундалиги – ишни бошқаришнинг самарали воситаси бўлиб, ишларнинг бажарилишини соатма-соат режалаштириш, кундалик вазифаларни умумий ишнинг бир қисми сифатида белгилаб, улар орасидан энг муҳимларини алоҳида ажратиб олиш имконини беради. Бундай кундалик папка шаклидаги махсус тикма тўпламдан иборат бўлиб, эгасининг хоҳишига кўра унга махсус карточкалар, графиклар, жадваллар ва молиявий ҳисоботлар жойланиши мумкин. Карточкаларда йиллик режалар (махсус бўлмаларга ажратилган катакларга ҳар ҳафтада узоқ муддатли режалар), кундалик режалар бўлиб, уларда ҳамма ишлар ярим соатгача аниқликда кўрсатиб қўйилади. Шу тариқа кунлик дастурнинг ҳар бир бандини узоқ вақтга мўлжалланган вазифалар билан таққослаш мумкин бўлади. Аввалига тегишли бандларни тўлдириш ва зарур ишлар рўйхатини тузиш учун қатъият ва интизом талаб қилинади. Аммо мазкур рўйхатни тузиш, қўйилган вазифалар ва фаолият турларини белгилаш меҳнатни ташкил этишни яхшилаш ва вақтдан оқилона фойдаланишга ёрдам беради.

Вақт кундалиги шахсий иш картотекаси бўлиб, унга алоҳида варақлар тикилган ва ҳамма нарса яққол кўриниб турадиган жуда қулай воситадир. Шу билан бирга у доимо стол устида турадиган тақвим, шахсий кундалик, зарур маълумотлар ёзиб қўйилган китобча, режа ва назорат қуроли, манзиллар ёзилган рўйхат, сўровнома, фикр ва ғоялар картотекасидир. Шунингдек, у барча режа, формуляр ва варақларнинг ҳар куни ишлатиладиган тўпламидир. Унинг ёрдамида барча қисқа ва узоқ муддатли вазифларгина эмас, ҳамма режалар ва лойиҳалар тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Вақт кундалигининг тузилиши қуйидагича: тақвим қисмига ойлик, ҳафталик ва кундалик режалар учун турли формулярлар жойлаштирилади. Кунлик режага алоҳида аҳамият берилади: ҳар кунга бир варақ. Шу жойнинг ўзида тегишли ойлар ва ҳафталарга оид ёзувлар учун варақчалар бўлади, улар муддатларнинг вақтини ўзгартиришни осонлаштиради. Кейин бу варақчаларни тикиб, архив қилиш мумкин. Янги кунлик “кириш” варақларида ҳафталик ва ойлик варақлардаги барча муддатлар кўрсатилиши керак. Уларга тегишли варақлардан барча саналар – тўлов кунлари, таътилга кетиш, туғилган кунлар (шу жумладан, ходимларники ҳам) ўтказиб қўйилади. Шу тариқа, кундалик мунтазам тўлдириб борилган тақдирда, ҳеч нарса йўқотилмайди ёки унутилмайди. Хизматга оид ва хусусий ишлар бўлимида (тегишли варақлар ва формулярларда) қуйидаги маълумотларни ёзиб бориш ва доимо ёнда олиб юриш мумкин: - ярмаркалар ўтказиш муддатлари; - китобларнинг рўйхатлари; поезд ва самолётларнинг жадвали; - туғилган кунлар рўйхати; - режалаш учун универсал варақлар; - фикр ва ғояларни ёзиб юриш учун карточкалар ва ҳ.к. Манзиллар ва телефонлар бўлимига тез-тез фойдаланиладиган телефон рақамлари ва манзиллар ёзиб қўйилади.

Умумий қисм ҳамён шаклида бўлиб, унга почта маркалари, фотосуратлар, чек карточкалари ва қоғоз пуллар жойланади. Вақт кундалигидан фойдаланиб, ҳар бир кун (ҳафта, ой) даги ишлар осонгина режаланади, ишлар кўнгилдагидек уюштирилади. Ундан фойдаланиш туфайли иш сифати ошади, ҳар куни камида бир соат иш вақти тежалади. Вақтни белгилаш усули вақт кундалигининг бир туридир. У ўз вақтини бошқаришнинг жуда аниқ тизими бўлиб, вақтдан унумли фойдаланиш имконини беради. Бундай кундаликни тузиш учун тоқат ва вақт талаб қилинади. Лекин унга сарфланган вақт ўзини оқлайди. Бу кундалик йил, ой, ҳафта ва ш.к.б. ларни ўз ичига олган, сим халқаларга ўрнатилган буклетлардан иборат бўлади. Бундан ташқари, ҳар кунги иш ярим соатдан тақсимланади. Бундай тизимнинг афзалликлари қуйидагича: - каттароқ даврга (йилга) мўлжалланган ҳаётий режалар ва иш режаларини пухта ўйлаб, тартибга солиш ва уларнинг босқичма-босқич бажарилишини (ойлар, ҳафталар ва ҳ.к.) режалаш; - бошқа ишларга чалғимай, белгиланган режаларга аниқ амал қилиш. Шу мақсадда катта шахсий “Фолифакс” дан фойдаланиш мумкин. Маълумотларнинг ихчам базасидан иборат бўлган “Фолифакс” да қуйидаги бўлимлар бўлади: - шахсий маълумотлар (ҳисоб рақамлари, машина, суғурта рақамлари ва ҳ.к.); - йилнома (бутун тақвим йили учун); ёзув дафтарчаси –блокнот; - ахборот; - шахсий молия(пуллар); - манзил дафтарчаси; - ташрифнома, ҳужжатлар ва пуллар учун пластик ҳамён. Шу тариқа, “Фолифакс” менежер ҳаётининг ҳамма соҳаларини қамраб олади ва муаммоларни ҳал этишда унга ёрдам беради. Шу билан бирга,

“Фолифакс” тутишнинг хавфли томони ҳам бор – агар менежер уни йўқотиб қўйса, кўп ахборотни қўлдан бой беради. Менежер вақтини режалаш ва бошқаришнинг бир неча аниқ тизимлари мавжуд. Дунёда кенг расм бўлган бундай тизимлардан бири Европада 1рейтингга эга бўлган “Тайм Менежер” тизимидир. У 1975 йилда Данияда асос солинган, менежмент ва шахсий ривожланиш соҳасида Европада етакчи бўлган Time Manager International компанияси томонидан ишлаб чиқилган. “Тайм Менежер” да ҳамма ишнинг мазмуни ҳам, шакли ҳам икирчикиригача пухта ўйлаб белгиланган. Унинг уч хил асосий нусхаси мавжуд: стандарт, махсус ва “раҳбар”. Уларга кирадиган бланк ва ашёларни ўзгарти- риб ва тўлдириб, ана шу асосий нусхаларнинг ҳар бирини муайян фаолият тури учун, масалан, савдо вакили, котиб, лойиҳа раҳбари, илмий ходим учун мослаштирса бўлаверади. “Тайм Менежер” нинг ҳар бир асосий нусхаси тўплами бешта асосий таркибий қисмдан иборат: - халқасимон қисқичли папкалар; - бланкларнинг стандарт тўпламлари жойланган қутичалар; - “Тайм Менежер” дан фойдаланиш ҳақидаги “Шахсий самарадорлик калити” қўлланмаси. Халқасимон механизмли папкада қуйидагилар бор: - 17 та хатчўп; алифболи телефон дафтарчаси ва 18 ойлик тақвим – ёзув дафтарчаси жойланган ажралувчан муқова. Бу муқовада чек дафтарчаси, блокнот ва кичкина қалам учун ҳам жой бор; - автомат қалам; - “Тайм Менежер” стандарт бланклари тўпламига кирувчи ҳар бир бланкдан бир нусха. “Тайм Менежер” тизими қуйидаги имкониятларни беради: - ишда юқори натижаларга эришиш; - асосий вазифаларни белгилаш;

- вазиятни тўғри баҳолаш; - муҳим ишларни унутмаслик; - вақтдан самарали фойдаланиш; - бошқа кишилар билан яхшироқ ҳамжиҳат бўлиш; - ўз ижодий имкониятини ошириш; - вазифаларни тўғри тақсимлаш; - ўзгаришларга эгилувчанлик билан осойишта муносабатни ривожлантириш. Кўриб чиқилган тизимлардан ташқари режалаш учун ёрдамчи воситалар ҳам бор. Магнит тахталари, модул тахталари, ёпишқоқ тахталар ва ҳ.к. шу жумлага киради. Ана шу ёрдамчи воситалардан жуда кўп соҳаларда: ҳисобот статистикасини, ишлаб чиқариш режаларини, иш графикларини тузиш ва юритиш; ишлаб чиқариш самарадорлигини, турли режалар тузилишини назорат қилишда фойдаланиш мумкин. Уларда харид қилиш ва етказиб бериш кўрсаткичларини ҳам қайд этса бўлади. Улар ёрдамида ташкилотнинг ташкилий тузилмасини такомиллаштириш ва иш хоналарининг чизмаларини тузиш мумкин. Ишни самарали ва ўз вақтида бажариш, иш вақтидан унумли фойдаланиш имконини берадиган яна кўпгина ёрдамчи техник воситалар ҳам мавжуд. Раҳбар ва унинг яқин ёрдамчилари шу воситалардан фойдаланадилар. Булар, жумладан, шахсий компьютерлардир. Кейинги йилларда идораларда ишлатиладиган кўпгина турли ЭҲМ лар яратилди. Улар ёрдамида барча зарур ҳужжатлар, далиллар, рақамли маълумотлар, билдиргилар бевосита фойдаланишга тезкорлик билан тайёрланади. Идора ЭҲМлари кўмагида ташкилотга тегишли маълумотларни олиш ва ташкилот материаллари билан ишлаш мумкин. Бунда махсус компьютер дастурларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Чунончи, Lotus Organizer (Лотус Органайзер) дастури машҳур шахсий ахборот тизимларидан бири ҳисобланиб, менежернинг вақт

кундалиги ва органайзер билан ишлашига мутлақо ўхшайди. У қуйидаги бўлмалардан иборат: Calendar (Календарь) ёки кундалик вақтни ва турли тадбирларни режалашга мўлжалланган. Ундаги бўлимга режаланаётган барча воқеалар тўғрисидаги ахборотни киритиш, яқинлашаётган воқеалардан хабардор қилиш, турли ахбортларни, масалан, ҳаражатлар тўғрисидаги ахборотни белгиланган тадбирлар билан боғлаш, такрорланадиган воқеаларни, масалан, ҳафталик кенгашлар кунини белгилаш, бўш вақт топиш имкони бор; Address (Манзиллар) бўлими манзилнома дафтарчаси вазифасини бажаради. Бу бўлим иш юзасидан мулоқотда бўладиган одамларнинг манзиллари, телефон рақамларини, унинг оиласи тўғрисидаги маълумотларни ёзиб бориш, исм-шарифлар ва компанияларга оид ёзувларни саралаш имконини беради; To Do (Ишлар) бўлими ишларни режалашга мўлжалланган. Бу бўлим мўлжалдаги ишлар тўғрисидаги маълумотни қайд этиш, вазифаларни саналари ва муҳимлигига кўра саралаш, режаланаётган вазифалар тўғрисида хабар тарқатиш, қайси ишлар бажарилди-ю, қайсилари орқага сурилганини кузатиб бориш, қайси ишларни қачон бажаришни ёзиб бориш имконини беради. Anniversari (Муҳим саналар) бўлими ҳар йили эслаб турилиши лозим бўлган муҳим саналар (туғилган кунлар, фирма ташкил топган кун ва б.ш.қ.) рўйхатини юритиш учун мўлжалланган. Бу бўлим йиллар, ойлар бўйича ёзувларни саралаш ва кўздан кечириб бориш, сана яқинлашганини эслатиб туриш имконини беради. Calls (Телефон қўнғироқлари) телефон қўнғироқларини режалаш ва автоматлаштириш учун мўлжалланган. Бу бўлим режадаги қўғироқлар ҳақидаги маълумотни телефон дафтарчасига ёзиб бориш, зарур қўнғироқларни эслатиш, кириш қўнғироқларини вақти билан бирга қайд этиш, абонентга модем ёрдамида қўнғироқ қилиш имконини беради;

Notepad (Блокнот) оддий қоғоз блокнот вазифасини ўтайди. Бу бўлим форматлаш функцияларидан фойдаланиб эслатмалар қилиш, автоматик равишда мундарижа шаклланадиган боблар тузиш, бошқа дастурларда яратилган объектларни матнга қўшиш имконини беради; Planner (Режаловчи) бўлими бир кунда ёки кўпроқ вақтда бажариладиган узоқ муддатли ишларни режалашга мўлжалланган. Lotus Organizer тизими бўлим ичида ҳам, бошқа бўлимларда ҳам турли унсурлар (воқеалар, манзиллар, ишлар) ўртасида алоқа боғлаш имконини беради. Яқинлашиб қолган воқеалар ва муҳим саналарни эслатиб туради. Ишлар, телефон қўнғироқлари, муҳим саналарни кундаликда, кундаликдаги воқеаларни Режаловчида кўздан кечириш имконини беради, масалан, ишлар рўйхатидаги вазифани кундалик ишлар нуқтаи назаридан кўриб чиқиш мумкин. Бу тизим турли-туман ахборотларни – ёзув дафтарчасидан тоифалар ёрдамида танлаб олинган унсурлар: лойиҳалар, ғоялар, хизмат сафарлари ва ш.к.б. ларни бирлаштириш имконини беради. Масалан, ёзув дафтарчасининг муайян лойиҳага тааллуқли унсурларини гуруҳлаш мумкин. Тоифалар ёрдамида турли бўлимларга мансуб унсурлар гуруҳини бошқариш, масалан, фақат танлаб олинган унсурлар гуруҳини кўздан кечириш ва у билан ишлаш мумкин бўлади. Ўзига тегишли тоифалар яратиш имкони ҳам бор. Мазкур дастурнинг бой функционал имкониятлари ва фаҳмлаш учун тушунарли интерфейси ишларни ташкил қилишни анча осонлаштириш ва менежер меҳнатининг унумдорлигини ошириш имконини беради. Кейинги йилларда мамлакатимиз ташкилотларида Майкрософт Офис дастурлари тўпламидан турли йилларга оид нусхаларни ишга солиш одат тусига кирган.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000. Глухов В.В. Менеджмент: Олий ўқув юртлари учун дарслик. – 3-нчи нашр. – СПб.: Питер, 2010.

O'xshashlar

Ички ишлар органларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини ташкил этиш

Нотариат фаолиятини ташкил этиш

Адлия органларининг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича фаолиятини ташкил этиш

Ўзбекистон Республикаси адлия вазирлиги органларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини ташкил этиш

Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги суд департаментининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини ташкил этиш