Majburiyatlarning bekor bo'lishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Majburiyatlarning bekor bo'lishi

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Majburiyatlarning bekor bo`lishi Reja: 1. Majburiyatlarning bekor bo`lishi tushunchasi 2. Majburiyatlarning bajarilishi bilan bekor bo`lishi 3. Majburiyatlarni hisobga o`tkazish yo`li bilan bekor bo`lishi 4. Qarzdor bilan kreditor bir shaxs bo`lib qolganida majburiyatning bekor bo`lishi 5. Taraflarning kelishuvi bo`yicha va qarzdorni qarzdan voz kechishi bo`yicha majburiyatning bekor bo`lishi 6. Bajarish mumkin bo`lmaganligi tufayli majburiyatning bekor bo`lishi 7. Majburiyatning davlat organi hujjati asosida bekor bo`lishi

Har qanday huquqiy munosabat kabi majburiyat ham muayyan asoslar, ya'ni, muayyan yuridik faktlar mavjud bo`lgan vaqtda bekor bo`ladi. Majburiyatning bekor bo`lishi deganda vujudga kelgan yuridik fakt tufayli majburiyat ishtirokchilari huquq va burchlarining bekor bo`lishi tushuniladi. Majburiyat Fuqarolik kodeksida, boshqa qonunlarda yoki shartnomada nazarda tutilgan asoslarga ko`ra to`liq yoki qisman bekor bo`ladi. Majburiyatni taraflardan birining talabi bilan bekor qilishga qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan hollardagina yo`l qo`yiladi (FKning 340- moddasi). Amaldagi qonunchilikka ko`ra, majburiyat quyidagi hollarda bekor bo`ladi: 1)majburiyatning bajarilishi bilan; 2) voz kechish haqini berish bilan; 3) hisobga o`tkazish bilan; 4) talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechiish bilan; 5) qarzdor bilan kreditor bir shaxs bo`lib qolishi bilan; 6) majburiyat yangilanishi bilan; 7) qarzdan voz kechish bilan; 8) bajarish mumkin bo`lmaganligi tufayli; 9) davlat organi hujjati asosida; 10) fuqaroning vafot etishi bilan; 11) yuridik shaxs tugatilishi bilan. Yuqorida ko`rsatilgan umumiy asoslardan tashqari majburiyatlarni bekor qiladigan yana ba'zi asoslar ularning ayrim turlarini tartibga soladigan tegishli boblarida nazarda tutilgan. Jumladan, mulkni ijaraga oluvchi shartnomani istagan vaqtida bir tomonlama bekor qila olishi mumkinligi ko`rsatiladi. 24.2. Majburiyatlarning bajarilishi bilan bekor bo`lishi

FKning 341-moddasida ko`rsatilganidek, majburiyat, qoida tariqasida uning lozim darajada bajarilishi bilan bekor bo`ladi. Majburiyatlar bekor bo`lishining keng tarqalgan usullaridan biri – majburiyatni tegishli ravishda ijro etilishidir. Majburiyatlarning bekor bo`lishi uchun bajarish tegishli ravishda amalga oshirilmasa, majburiyatni bekor qilmay, balki uni buzganlik uchun mulkiy javobgarlik belgilanadi, ba'zi hollarda majburiyatni real ravishda bajarish vazifasi ham saqlanib qoladi. Ayrim majburiyatlar tegishli ravishda bajarilishi bilan bekor bo`ladi, shu bilan birga majburiyatni durust bajargan shaxsga shu shartnomani qayta tiklashda imtiyozli huquq beriladi. Masalan, biror mulkni ijaraga olgan shaxs o`z zimmasiga olgan majburiyatini durust bajarsa, shu mulkni ijaraga olish uchun yangi shartnoma tuzishda boshqa shaxslarga nisbatan imtiyozli huquqqa ega bo`ladi. Kreditor ijroni qabul qila turib, qarzdorning talabi bo`yicha unga ijroning to`la yoki qisman qabul qilinganligi to`g`risida tilxat berishga majbur. Agar qarzdor majburiyatni tasdiqlash yuzasidan kreditorga qarz hujjati bergan bo`lsa, kreditor ijroni qabul qila turib, bu hujjatni qaytarishi, agar uni qaytarish mumkin bo`lmasa, bu to`g`rida o`zi bergan tilxatda ko`rsatishi lozim. Tilxat qaytarilayotgan qarz hujjatiga ustxat yozish bilan ham almashtirilishi mumkin. Majburiyatning bajarilganligini isbotlovchi boshqa hujjatlar ham bo`lishi mumkin. Sotilgan ashyolarni oluvchiga jo`natish uchun transport tashkilotiga topshirilishi yoki oluvchiga yuborish uchun aloqa bo`limiga berilishi to`g`risidagi hujjat shular sirasiga kiradi. Qarz hujjatining qarzdor qo`lida bo`lishi, boshqa bir hol isbotlanmaguncha, majburiyatning bekor bo`lganligini tasdiqlaydi. Kreditor tilxat berishdan, q a rz hujjatini qaytarishdan yoki qaytarib berish imkoniyati yo`qligini tilxatda ko`rsatishdan bosh tortgan taqdirda, qarzdor ijroni to`xtatib turishga haqli bo`ladi. Bunday hollarda kreditor muddatni kechiktirgan hisoblanadi (FKning 258-moddasi). Qarz hujjatining qaytarilishi yoki uni qaytarish mumkin bo`lmaganligi to`g`risidagi tilxat o`rniga berilgan hujjat ustiga ijroning qabul qilinganligi haqida

yozib berishi majburiyatning ijro etilganligini isbotlash hujjatlaridan biri hisoblanadi. Qarz hujjati (tilxat) qarzdor tomonidan kreditorga beriladi. Bunday hujjat bilan ko`pincha maishiy pudrat shartnomalaridan kelib chiqqan majburiyatlar guvohlantiriladi. Qarz hujjati kreditor qo`lida bo`lishi – majburiyatning mavjudligini isbotlovchi dalil hisoblanadi va unga majburiyatning bajarilishini talab qilish huquqini, masalan, qarz pulining to`lanishini, buyurtma qilingan narsaning berilishini talab qilish huquqini beradi. Kreditor majburiyatning ijrosini qabul qila turib, qarzdorga qarz hujjatini qaytarishga majbur. Qarzdor esa majburiyatning bajarilganligini tasdiqlaydigan hujjatni o`ziga berilishini kreditordan talab qilish huquqiga ega. Ayrim hollarda majburiyatning bajarilganligi to`g`risida kreditordan alohida hujjat olmay, balki qarzdorning tilxati ustiga majburiyatning bajarilganligini, masalan, qarz pulining butunlay yoki qisman olinganligini yozish mumkin. O`z xarakteriga ko`ra qarz hujjati to majburiyat tegishli suratda bajarilgunga qadar kreditorda bo`lishi kerak. Qarz hujjatining qarzdorga qaytarilishi majburiyatning bajarilganligini bildiradi. Shuning uchun qarz hujjatining qarzdor qo`lida bo`lishi boshqa bir hol isbotlanmaguncha , majburiyatning bajarilganligini va shu bilan uning bekor bo`lganligini tasdiqlaydi. Basharti kreditor yo`q bo`lsa yoki u ijroni qabul qilishdan bosh tortsa, yoxud boshqa sabablarga ko`ra qabul qilish muddatini o`tkazib yuborsa, shuningdek muomala layoqatiga ega bo`lmasa yoki muomala layoqati cheklangan bo`lsa , ijroni qabul qilishga rozi bo`lgan vakil qog`ozni notarial idoraning depozitiga qo`yishi mumkin. Bunday hollarda pulni yoki qimmatli qog`ozni kreditor nomiga notarial idoraning depozitga qo`yish, majburiyatni lozim darajada bajarish bo`lib hisoblanadi. Yuridik shaxslar o`rtasidagi munosabatlarda majburiyatning bajarilishi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Yuborilgan tovarlar yoki ko`rsatilgan xizmatlar uchun to`langan summani tasdiqlaydigan schetlar yoki kvitansiyalar ana shunday hujjatlar hisoblanadi. Ular tashkilotlar mablag`lari hisobidan pul to`lovlari

va boshqa xarajatlarning to`g`ri sarflanganligini tasdiqlash hamda tegishli nazorat olib borish imkonini beradi. 24.3. Majburiyatlarni hisobga o`tkazish yo`li bilan bekor bo`lishi Hisobga o`tkazish – bu majburiyatni bekor qiladigan shunday usulki, buning vositasida muddati to`lgan yoki qisman muddati ko`rsatilmagan yoxud talab qilish payti bilan belgilangan muqobil o`xshash talab hisobga o`tkazilishi bilan majburiyat to`liq yoki qisman bekor bo`ladi (FKning 343-moddasi, chunonchi, kim oshdi savdosida g`olib chiqqan shaxs bilan shartnoma tuzishda u to`lagan zakalat summasi tuzilgan shartnoma bo`yicha majburiyatlarni bajarishda hisobga o`tkaziladi). Hisobga o`tkazish o`z-o`zicha avtomatik ravishda amalga oshirilmaydi. Fuqarolik huquqi nuqtai-nazaridan hisobga o`tkazish bir tomonlama bitim bo`lib ko`ringani tufayli bunga bir tomonning hisoblashish to`g`risidagi arizasi kifoya qiladi. Hisobga o`tkazish – majburiyatlarning bajarilishini osonlashtiradi, chunki bu usul taraflarni bir-birlariga pul to`lash bilan bo`lgan oshiqcha harakatlarni qilishdan ozod qiladi va har ikki kreditorning manfaatlarini yaxshi ta'minlaydi. Muqobil (qarshi) talabni hisobga o`tkazish fuqarolar ishtirok etgan munosabatlarda ham, tashkilotlar o`rtasidagi munosabatlarda ham qo`llaniladi. Tashkilotlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga muqobil (qarshi) talabni hisobga o`tkazish, bank orqali hisoblashish shaklida amalga oshiriladi. Bank tashkilotlar ixtiyoridagi pul mabl a g`larining aylanishini tezlatish maqsadida naqd pulsiz o`zaro hisoblashishni amalga oshiradi. Bank orqali hisobga o`tkazish FKning tegishli moddalaridan tashqari vakolatli organlar tomonidan chiqarilgan maxsus hujjatlar bilan ham tartibga solinadi. Qonun muqobil (qarshi) talab hisobi yo`li bilan majburiyatlarning bekor bo`lishi uchun quyidagi uch talabni qo`yadi:

1) majburiyatlar qaytarma bo`lishi, ya'ni, kreditorlar bir-biriga nisbatan qarzdor bo`lishi kerak. Masalan, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga ijara haqi uchun 20 . 0 00 so`m to`lashi kerak bo`lsa, ijaraga beruvchi undan 20 . 0 00 so`m qarz bo`lsa – muqobil talab hisobidir. 2) qarama-qarshi talab bir xilda, talab qilinadigan narsaning alomatlari ham shu turda bo`lishi kerak. Masalan, pulga pul, bug`doyga bug`doy kabi. Agar qarama-qarshi talabning narsasi bir xilda bo`lmasa , o`zaro muqobil talabni hisobga o`tkazish mumkin emas. Masalan, bir tomon bir ashyo yuzasidan vindikatsion da'vo qo`zg`atsa, ikkinchi tomon esa shartnoma bo`yicha ko`rsatilgan xizmatni talab qilsa, bunday talablar o`zaro qarshi talabni hisobga o`tkazish yo`li bilan bekor bo`lmaydi, ya'ni, muqobil (qarshi) talabni hisobga o`tkazish yo`li bilan hisoblashish mumkin emas; 3) bir xildagi qarama-qarshi talabni hisobga o`tkazishda ularni bajarish muddatlari to`lgan bo`lishi kerak. Agar bajarish muddati ko`rsatilmagan yoki talab qilish payti bilan belgilangan bo`lsa, majburiyatni bajarishning hisoblanishi har qachon talab etilishi mumkin. Shuning uchun bunday talabni o`zaro hisobga o`tkazishda bajarish muddati ahamiyatsizdir. Biroq kreditor bajarish muddati to`lmagan talabini, shu kreditordan talab qilish muddati to`lgan qarzdorning talabiga qarshi o`zaro hisobga o`tkazishga haqli emas. Muqobil (qarshi) talablarni hisobga o`tkazishga qo`yilmaydigan holatlar amaldagi qonun hujjatlarida belgilanganidek, –da'vo muddati o`tgan talablarni (da'vo muddatining o`tib ketishi talab qilish huquqini yo`qotadi); –fuqaroning sog`lig`iga shikast yetkazish yoki uning vafoti munosabati bilan yetkazilgan zararni to`lash to`g`risidagi talabini; –alimentlar undirish haqidagi talabni; –umrbod ta'minlash sharti bilan uy-joyni (kvartirani) boshqa shaxsga topshirish talabini (mehnatga qobiliyatsiz shaxslarni moddiy jihatdan ta'minlash maqsadida bo`lganligi tufayli);

–qishloq xo`jalik mahsulotlari kontraktatsiya shartnomalari bo`yicha majburiyatlarning bajarilmaganligi yoki zarur darajada bajarilmaganligi uchun tomonlarning mulkiy javobgarligi 1 ; –qonunda yoki shartnomada nazarda tutilan boshqa hollardagi talabni hisobga o`tkazishga yo`l qo`yilmaydi. Talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechilgan taqdirda qarzdor o`zining dastlabki kreditoriga muqobil talabni yangi kreditorning talabiga qarshi hisobga o`tkazishga haqli. Agar talab qarzdor bu talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechilgani to`g`risidagi bildirishni olgan paytgacha mavjud bo`lgan asosga ko`ra vujudga kelgan bo`lsa va talab qilish muddati ana shu bildirish olguncha kelgan bo`lsa yoki ushbu muddat ko`rsatilmagan yoxud talab qilish payti bilan belgilangan bo`lsa, hisobga olish amalga oshiriladi (FKning 345-moddasi). 24.4. Qarzdor bilan kreditor bir shaxs bo`lib qolganida majburiyatning bekor bo`lishi Qarzdor bilan kreditor bir shaxs bo`lib qolganida majburiyat bekor bo`ladi (FKning 346-moddasi). Ma'lumki, har qanday shaxs o`ziga o`zi ham qarzdor, ham kreditor bo`lishi mumkin emas. Bunday kreditor va qarzdorning bir shaxs bo`lib qolishi ko`pincha meros olishda uchraydi. Masalan, meros oluvchi shaxs o`z akasi yoki otasiga qarzdor bo`lsa, keyinchalik meros ochilishi natijasida kreditorning (marhum aka yoki otaning) talab qilish huquqlarini o`ziga oladi. Qarzdor bilan kreditorning bir shaxs bo`lib qolishi fuqarolar o`rtasidagina emas, balki yuridik shaxslar o`rtasida ham yuz berishi mumkin. Odatda, yuridik shaxslar qayta tashkil bo`lishi yoki bir nechasi qo`shilishi tufayli (universal huquqiy vorislik) qarzdor va kreditor bo`lgan tashkilotlar bir yuridik shaxs bo`lib qolishi – majburiyatni bekor qiladi. Agar bunda qo`shilish keyinchalik bekor bo`lsa, majburiyat yangidan paydo bo`ladi. Chunonchi, bir-biriga qarzdor bo`lgan 1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентя брдаги 383 - сонли қарорига 1- илова .

ikki xo`jalik qo`shila turib, keyinchalik yana ajralsalar – avvalgi qarzdor xo`jaliklarning majburiyati yangidan paydo bo`ladi. Taraflarning kelishuvi bo`yicha va qarzdorni qarzdan voz kechishi bo`yicha majburiyatning bekor bo`lishi Taraflarning kelishuviga muvofiq majburiyatlarning bekor qilinishida bunday kelishuv bajarilmagan majburiyatlarni kelgusida bajarishdan ozod qilishga qaratilgan bo`ladi va har ikki taraf majburiyatni bajarishga hali kirishmagan vaqtda yoki majburiyatning bir qismi bajarilgan paytda yuz beradi. Taraflarning kelishuvlari turlicha mazmunda, chunonchi, qarzni to`lashdan yoki biron-bir ishni bajarishdan ozod qilish to`g`risida bo`lishi mumkin. FKning 342-moddasiga asosan taraflarning kelishuviga muvofiq majburiyat uni bajarish o`rniga voz kechish haqini berish (pul to`lash, mol-mulk berish kabi) bilan bekor qilinishi mumkin. Voz kechish haqining miqdori, muddatlari va uni berish tartibini taraflar belgilaydilar. Kreditorning qarzdan voz kechishi ham majburiyatni bekor bo`lishiga olib keladi. Bu bir taraflama bitim bo`lib, unda taraflarning kelishuvi ro`y bermaydi. Biroq bunda kreditorning qarzdan voz kechishi boshqa shaxslarning kreditor mol- mulkiga nisbatan huquqlarini buzmasa, majburiyat bekor bo`ladi (FKning 348- moddasi). FKning 347-moddasida ko`rsatilganidek, taraflar o`z o`rtalaridagi dastlabki majburiyatni boshqa narsani yoki boshqacha ijro etish usulini nazarda tutuvchi yangi majburiyat bilan almashtirish (majburiyatni yangilash) haqida kelishib olsalar, majburiyat bekor bo`ladi. Chunonchi, biron-bir narsa nasiyaga olinganida oldi-sotdi shartnomasidan kelib chiqqan majburiyat taraflarning kelishuvi bilan qarz majburiyatiga aylantiriladi. Bunday holda taraflar o`rtasida qarz shartnomasi bilan tartibga solinadigan huquqiy munosabat kelib chiqadi. Bir majburiyatning boshqa bir majburiyat bilan almashtirilishi uchun qator shartlar talab qilinadi. Bunda, birinchidan, taraflar o`rtasidagi bir majburiyatni bekor qilish uchun boshqa turdagi majburiyat bilan almashtirish haqidagi kelishuv

bo`lishi; ikkinchidan, harakatda bo`lgan, haqiqiy majburiyatningn bo`lishi (agar dastlabki majburiyat haqiqiy bo`lmasa yoki bekor qilingan bo`lsa, u holda majburiyatni boshqa bir majburiyat bilan almashtirish to`g`risida kelishuv ham bo`lishi mumkin emas); uchinchidan, yangi majburiyat haqiqiy bo`lishi va eski majburiyatdan biron-bir farqi bo`lishi kerak. Taraflarning bir turdagi majburiyatni boshqa bir turdagi majburiyat bilan almashtirish to`g`risidagi kelishuvi shartnoma sifatida ko`rsatilganligi tufayli kelishuv ham shartnomalarni tuzishga oid umumiy qoidalarga muvofiq bo`lishi lozim. Dastlabki majburiyatning yangi majburiyat bilan almashtirilishida dastlabki majburiyatning bajarilishini ta'minlash uchun belgilangan kafolat, zakalat va boshqa usullar ham bekor bo`ladi. Majburiyatlarning kelishuv yo`li bilan bekor qilinishi FKning 102-112- moddalariga rioya qilingan holda rasmiylashtirilishi lozim. Tashkilotlar o`rtasidagi majburiyatlarning kelishuvi faqat yozma shakldagina bekor qilinishi mumkin. Bajarish mumkin bo`lmaganligi tufayli majburiyatning bekor bo`lishi Fuqarolik huquqida majburiyatni bajarish mumkin bo`lmasligi deb shunday vaziyat tushuniladiki, bunda qarzdorga majburiyat mazmunini tashkil etgan harakatlarni bajarish imkoniyati bo`lmay qoladi. FKning 349-moddasida ko`rsatilishicha, agar taraflardan birontasi ham javob bermaydigan vaziyat tufayli majburiyatni bajarish mumkin bo`lmay qolsa, u bekor bo`ladi. Basharti, qarzdor majburiyatni kreditorning aybli harakatlari tufayli bajarishi mumkin bo`lmasa, kreditor o`zining aybli harakatlari tufayli bajarishi mumkin bo`lmasa, kreditor o`zining majburiyat bo`yicha bajarganlarini qaytarib berishni talab qilishga haqli emas. Bajarish mumkin bo`lmaslik tasodifiy holatlar tufayli bo`lishini birovning aybi bilan bog`liq bo`lishi holatidan ajratish kerak. Tasodifiy holat tufayli bajarish mumkin bo`lmasligi deb mazkur sharoitda, vaziyatda qaytara olmaydigan kuch,

chunonchi, suv toshqini, zilzila, yong`in kabi tabiiy ofatlar tufayli bajarish mumkin bo`lmasligi tushuniladi. Bajarishning mumkin bo`lmay qolishi qarzdor aybi bilan bo`lgan deb hisoblash uchun bajarish imkoniyatini bermagan holatlar qarzdor qasddan yoki ehtiyotsizlikdan yo`l qo`ygan bo`lishi yoxud uning oldini olmagan bo`lishi kerak. Agar bajarishga imkoniyat bermaydigan holatlar qarzdorning aybi bilan sodir etilgan bo`lsa , u holda qarzdor majburiyatni bajarishdan ozod bo`lmaydi, bunday holda majburiyat bekor bo`lmay o`z kuchida qolib, faqat uning mazmuni yuz bergan holatga qarab o`zgarishi mumkin. Qarzdorning o`z aybi bilan ijro etib bo`lmaydigan holat sodir qilingan bo`lsa, majburiyat bajarilmasligi uchun neustoyka yoki zararni to`lash burchidan ozod qilinmaydi. Qonun majburiyatni bajarish mumkin bo`lmasligi faktlarini turlarga bo`lib ko`rsatmaydi. Majburiyatni bajarib bo`lmasligi faktlari o`z xarakteriga ko`ra bir necha turga, chunonchi, jismiy, huquqiy va iqtisodiy faktlarga bo`linadi. Jismiy jihatdan bajarib bo`lmaslik deganda, bajarilishi lozim bo`lgan majburiyat narsasining nobud bo`lishi natijasida bajarish mumkin bo`lmasligi tushuniladi. Masalan, ijaraga berilayotgan binoning yong`in tufayli yaroqsiz bo`lib qolganligi sababli majburiyat narsasini berib bo`lmaydi. Huquqiy jihatdan bajarib bo`lmaslik deganda, majburiyat mazmunini tashkil etgan harakatni qilishni vakolatli organ tomonidan chiqarilgan huquqiy hujjat bilan man qilinishi tushuniladi. Masalan, dori tayyorlash zavodi dori yetkazib berish majburiyatini olsa, lekin tayyorlangan dorining zararli xususiyati ma'lum bo`lib qolib, vakolatli organ fuqarolik muomalasidan chiqarish to`g`risida buyruq bersa, huquqiy asos bo`yicha bajarib bo`lmaydigan holat ro`y beradi. Iqtisodiy jihatdan bajarib bo`lmasligi shu bilan xarakterlanadiki, qarzdor majburiyatni bajarish jarayonida oshiqcha xarajatlar qilishi lozim bo`lsa, bunday xarajatlar tufayli xalq xo`jaligiga zarar yetkazilishi sababli bajarilmasligi mumkin. Bundan tashqari, majburiyatni butunlay yoki qisman, shuningdek muttasil va vaqtincha bajarib bo`lmaslikni bir-biridan farq qilmoq kerak.

Qisman ijro etib bo`lmaslik, masalan, shartnomaga asosan topshiriladigan bir necha ashyoning biri yoki birmunchasining buzilishidan kelib chiqishi mumkin. Butunlay ijro etib bo`lmaslik esa, topshirilishi lozim bo`lgan mulkning tasodifiy holat sababli iste'molga yaroqsiz bo`lib qolishi tushuniladi. Vaqtincha bajarib bo`lmaslikka vakolatli organ tomonidan berilgan buyruqqa asosan majburiyat bajarilishi kechiktirilishini misol qilib ko`rsatish mumkin. Vaqtincha ijro etib bo`lmaslikda majburiyat butunlay bekor qilinmay, balki bajarilishi vaqtincha to`xtatilib turiladi. Muttasil ijro etib bo`lmaslikda biron tasodifiy holat tufayli majburiyatni hech qachon bajarish mumkin bo`lmaydi. Masalan, yong`in tufayli vayron bo`lgan muayyan binoni ijaraga berish majburiyati muttasil, hech qachon bajarilmasligi mumkin. Majburiyatning davlat organi hujjati asosida bekor bo`lishi FKning 350-moddasiga asosan agar davlat organining hujjati chiqishi natijasida majburiyatni bajarish to`liq yoki qisman mum-kin bo`lmay qolsa, majburiyat to`liq yoki uning tegishli qismi bekor bo`ladi. Masalan, O`zbekistondagi mis kombinati xorijdagi korxonaga mis yetkazib berish haqidagi shartnoma bo`yicha majburiyatga ega bo`lishi mumkin. Bordi-yu, O`zbekiston Respublikasi Hukumati xorijga mis eksport qilishni cheklash haqida qaror qabul qilguday bo`lsa, ushbu majburiyat bekor bo`ladi. Buning natijasida zarar ko`rgan taraflar FKning 12- va 15-moddalariga muvofiq uni to`lashni talab qilishga haqlidirlar. Davlat organining majburiyat bekor bo`lishiga asos bo`lgan hujjati belgilangan tartibda haqiqiy emas deb topilganda, agar taraflarning kelishuvida yoki majburiyatning mohiyatidan boshqacha tartib kelib chiqmasa va majburiyatni bajarish kreditor uchun o`z ahamiyatini yo`qotmagan bo`lsa, majburiyat tiklanadi.

Fuqaroning vafot etishi yoki yuridik shaxsning tugatilishi sababli majburiyatning bekor bo`lishi Majburiyat ishtirokchisi bo`lgan fuqaro vafot etishi tufayli majburiyatlar barcha hollarda ham tugatilmaydi, chunki qonun bilan belgilangan ba'zi hollarda marhumning huquq va burchlari uning vorislariga o`tadi. Jumladan, merosni qabul qilgan voris meros qoldiruvchining qarzlari yuzasidan o`ziga o`tgan meros mulkining haqiqiy qiymati doirasida javobgar bo`ladi. Meros mulki vorislar bo`lmagani uchun davlatga o`tgan bo`lsa, davlat ham shu tartibda marhumning qarzlari uchun javob beradi. Agar majburiyatni qarzdorning shaxsiy ishtirokisiz bajarish mumkin bo`lmasa yoki majburiyat boshqacha tarzda qarzdorning shaxsi bilan chambarchas bog`liq bo`lsa, qarzdor vafot etishi bilan bekor bo`ladi (FKning 351-moddasi). Chunonchi, vakil vafot etsa, u tomondan olingan majburiyat ham bekor qilinadi, chunki vakillik shaxsiy ishonchga asoslanib belgilangan huquqiy munosabat hisoblanadi. Agar majburiyatni bajarish shaxsan kreditor uchun mo`ljallangan yoki majburiyat boshqacha tarzda kreditorning shaxsi bilan bog`liq bo`lsa, kreditor vafot etishi bilan majburiyat bekor bo`ladi. Chunonchi, sog`lig`iga shikast yetkazganligi tufayli zarar haqini olib turgan fuqaroning vafot etishi bilan unga nisbatan belgilangan majburiyatlar ham bekor bo`ladi va hokazo. Majburiyat qarzdor yoki kreditor bo`lgan yuridik shaxs tugatilishi bilan ham bekor bo`ladi (FKning 352-moddasi). Yuridik shaxsning qaytadan tashkil bo`lishida – tashkilotning ishlari va mulkini tugatmay bekor qilinganda, ya'ni, barlashish, bo`linish yoki qo`shilishlari hollarida majburiyatlari tugamaydi. Ikki yoki bir necha tashkilot birlashganda yoki bir tashkilot bir necha tashkilotlarga bo`linganda ularning huquq va majburiyatlari yangidan vujudga kelgan tashkilot (yoki tashkilotlar)ga o`tadi. Bir tashkilot boshqa bir tashkilotga qo`shilganda uning huquq va majburiyatlari qo`shib olayotgan tashkilotga o`tadi. Yuridik shaxs bankrot bo`lgani sababli tugatilganda, uning majburiyatlari bekor bo`ladi. Ayrim majburiyatlar, masalan, yuridik shaxs fuqaroning hayoti yoki sog`lig`iga zarar yetkazgani uchun

to`lovlar bo`yicha majburiyatda qarzdor bo`lsa, bekor bo`lmaydi. Bunda FKning 247-moddasiga va bankrotlik haqidagi qonunchilikka asosan tugatilayotgan yuridik shaxs mablag`lari kapitallashtirib qo`yiladi va majburiyatning ijrosi boshqa shaxs zimmasiga yuklanadi. Yuqorida ko`rsatilgan usullar majburiyatni bekor qiladigan umumiy asoslar bo`lib, ba'zi hollarda majburiyatlar boshqa asoslarda ham bekor bo`lishi mumkin.

O'xshashlar

Majburiyatlarning bajarilishini ta'minlash

Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari

Huquqning paydo bo'lishi, mohiyati

O`lim jazosini bekor qilish bosqichlari

O`lim jazosini bekor qilishning huquqiy asoslari