Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari - Huquqshunoslik - Referatlar

Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari Reja: 1. Majburiyatlarning lozim darajada bajarilishining ahamiyati. 2. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashga oid umumiy qoidalar. 3. Neustoyka, uning shakllari va qo‘llanishi. 4. Garov, uning tushunchasi va vujudga kelish asoslari. 5. Kafillik shartnomasi, uning tushunchasi va qo‘llanish shartlari. 6. Kafolat, uning tushunchasi, qo‘llanish asoslari va shartlari. 7. Zakalat, uning tushunchasi va qo‘llanilishi.

1. Majburiyatlarning lozim darajada bajarilishining ahamiyati. Bozor munosabatlari tizimida majburiyatlarni lozim darajada bajarish jamiyat manfaatlari hamda uning tobora o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy talablarini qondirishga qaratilgandir. Tadbirkorlik sohasida shartnomaviy aloqadorliklarning vujudga kelishi va ularni qonunlarda ko‘rsatilgan tartib—qoidalarga hamda o‘zlari tuzgan shartnomalarga rioya qilish va ularni lozim darajada bajarishga hamda shartnomaviy munosabatlarning prinsiplariga amal qilishga ham bog‘liqdir. Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi shartnomaviy munosabatlarning asosii prinsiplari nimalardan iborat deganda: — ular bilan bo‘ladigan xo‘jalik shartnomalarining erkinligi; — shartnomadan taraflarning o‘zaro manfaatdorligi; — shartnoma intizomiga rioya etish; — taraflarning o‘zaro mulkiy javobgarligi va boshqalar. Bundan tashqari, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan subyektlar harakatdagi qonun hujjatlarga zid bo‘lmagan kelishuvlardan foydalanishi mumkin. Fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgandan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqlidir yoki bo‘lmasam yuridik shaxs tashkil etmasdan yuqoridagi holat talablarni buzgan holda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan fuqaro tuzgan bitimlar xususida o‘zining tadbirkor emasligini vaj qilib ko‘rsatishga hakli emas, ya’ni o‘ziga olgan majburiyatni bajarishdan ozod qiladi, bekor qilishadi deyilgan narsani keltirib chiqarmaydi. Sud bunday bitimlarga FKning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq majburiyatlar to‘g‘risidagi qoidalarini qo‘llashi mumkin (FKning 24 — moddasi). Tadbirkorlik faoliyatida majburiyatga oid huquqiy munosabatlar fuqarolar va tashkilotlarning xilma xil ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash maqsadlarida o‘rnatiladi. Majburiyatlar to‘g‘risidagi normalar mulkning bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o‘tishini ishlab chiqarish va maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari orqali xilma xil xizmatlar ko‘rsatilishini tartibga soladi. Majburiyatlar vositasida mulk va mulkiy huquqlar qo‘riqlanishi ta’minlanadi. Fuqaroning sog‘ligiga zarar yetkazilganda, fuqaro o‘ldirilganda ko‘riladigan zararlar qoplanadi va hokazo. Majburiyat huquqi fuqarolar bilan fuqarolar o‘rtasidagi munosabatni ham, jumladan bozorlarda oziq—ovqat mahsulotlarini olishda, uy —joy sotib olish va boshqa hollarda bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni ham tartibga soladi. U tashkilotlar va fuqarolar, tadbirkorlik subyektlariga yetkazilgan mulkiy zararning to‘lanishini, shuningdek qonun yoki shartnomalar bilan belgilangan asoslar bo‘lmay turib olingan narsalarning qaytarilishini ta’minlaydigan huquqlarni ham o‘z ichiga oladi. Majburiyat huquqining tizimi ikki asosiy bo‘limdan: majburiyatlar to‘g‘risidagi umumiy qoidalar va majburiyatlarning ayrim turlariga oid maxsus qoidalardan iborat. Majburiyat to‘g‘risidagi umumiy qoidalarda (FKning 234 — 252 — moddalarida) majburiyatlarning kelib chiqish va bajarilishi, majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash, talab

qilish huquqini birovga o‘tkazish va qarzni ko‘chirish majburiyatlarini buzganlik uchun javobgarlik va nihoyat majburiyatlarning bekor qilinishi asoslari belgilanadi. Majburiyat — fuqarolik huquqiy munosabati bo‘lib, unga asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga, chunonchi: mol — mulkni topshirish, ishni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va hokazo yoki muayyan harakatdan o‘zini saqlashga majbur bo‘ladi, kreditor esa — qarzdordan o‘zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. (FKning 234 —moddasi) Majburiyatlarning bajarilishiga maxsus choralar yordam berib, ular majburiyatlarni bajarilishini ta’minlash usullari deb nomlanadi. Bu choralar qarzdor zimmasiga majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan bo‘lsa, qo‘shimcha majburiyatlarni yuklash yoki majburiyatni bajarilishiga erishish uchun qarzdor mulkini rezerv (zapas) qilib qo‘yish, (garov, zakalat) yoki majburiyatni bajarish uchun qarzdor bilan bir qatorda uchinchi shaxsni jalb etish (kafillik) yoxud muayyan pul summasini kreditorga to‘lash hakida tegishli organning yozma majburiyat berishi (bank kafilligi) bilan ifodalanadi. Majburiyatlarni bajarilishini ta’minlash usullari deyilganda asosiy majburiyatni bajarilishini yetarli darajada kafolatlovchi va qarzdorni tegishli harakatga da’vat qiluvchi maxsus choralar tushuniladi. Majburiyatlarni bajarilishini ta’minlash usullarining asosiy majburiyatga qaram (qo‘shimcha) bo‘lib va asosiy majburiyat haqiqiy emas deb topilsa yoki o‘z harakatini to‘xtatsa, qo‘shimcha majburiyat ham bekor qilinadi. Ammo qonunchilik bilan majburiyatlarni ta’minlashda mustaqil bo‘la oluvchi usullar ham nazarda tutilgan, masalan, bank kafolati. Majburiyatlarni bajarilishini ta’minlovchi usullar kreditor manfaatini ko‘zlab o‘rnatiladi. Bu usullarning barchasi ham sanksiya hisoblanmasada, ular qarzdor uchun bevosita yoki bilvosita qo‘shimcha majburiyatlarni yuklaydi. Masalan, garovda kreditor garovga qo‘yilgan mol—mulk hisobidan o‘z talablarini qondirishi mumkin. Ammo bu mol —mulk hisobidan, shuningdek, kreditorning qo‘shimcha talablari — neustoykani to‘lash, yetkazilgan ziyonni qoplash ham amalga oshirilishi mumkin. Tomonlar tomonidan tanlangan ta’minlash usuli yozma ravishda shu majburiyatda yoki qo‘shimcha (yoxud maxsus) kelishuvda rasmiylashtirilishi kerak. Ba’zi usullar nafaqat yozma, balki notarial tasdiqlangan, hattoki, maxsus ro‘yxatga olingan shaklda (garov, bank kafolati) tuziladi. Ta’minlashning barcha usullari majburiyatli — huquqiy xarakterga ega bo‘lib, o‘z oldiga majburiyatni bajarishga yordam berishni maqsad qilib qo‘ygan. Majburiyatlarni ta’minlash usullari. Amaldagi qonunga muvofiq majburiyatlarni bajarish neustoyka, garov, mulkni ushlab qolish, kafillik, bank kafolati, zakalat hamda qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta’minlashi mumkin. FK majburiyatlarni bajarilishini ta’minlash usullari doirasining bank kafolati va mulkni ushlab qolish hisobiga kengaytirdi. Tug‘ri mulkni ushlab qolish ilgarigi qonunda ham mavjud edi, lekin majburiyatlarning alohida turlariga nisbatan (masalan, komissiya va yuk tashish bilan bog‘liq majburiyatlarda) qo‘llanilar edi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, amadagi FK 1964 yilgi FKga qaraganda ta’minlash usullarining qat’i emas, balki namunaviy ro‘yxatiga ega. Shuning uchun qonunda nazarda tutilgan majburiyatlarni ta’minlash usullari bilan bir qatorda taraflar tomonidan o‘zgacha usullar ham belgilanishi mumkin, masalan, tovar neustoykasi.

Undan tashqari naqd pulsiz hisob—kitob qilishning ba’zi bir shakllari majburiyatni ta’minlash xususiyatlariga ega: akkreditiv, inkasso, cheklar bilan hisob—kitob qilish va hokazo. Shartnomalarning ba’zi turlari ham ta’minlashning muayyan sifatiga ega: xususan kredit, lizing, faktoring, sug‘urta shartnomalari. Asosiy majburiyatlarni ta’minlashda subyekt sifatida taraflardan tashqari, uchinchi shaxslarning ishtirok etish holatlari ham kengaytirilgan. Aynan shunday bank kafolati munosabatlari shakllanadi. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash deb, qarzdor tomonidan olingan va uning zimmasida bo‘lgan vazifani bajarishga majbur qiladigan choraga aytiladi. Bunday chora qonun yoki shartnomaga binoan asosiy majburiyatga qo‘shimcha qilib belgilanadi. Majburiyat bajarilishini ta’minlashning mohiyati shundan iboratki, qarzdor zimmasida bo‘lgan majburiyat belgilangan muddatda bajarilmasa yoki boshqacha tarzda buzilsa, kreditordan ziyonlarni undirishga bo‘lgan huquqdan tashqari majburiyatning obyektini tashkil etgan harakatni qilishga qarzorni majbur qiladigan boshqa mulkiy ta’sir choralarining qo‘shimcha ravishda tadbiq etilishini talab qilish huquqi paydo bo‘ladi. Majburiyatlarning bajarilishi har xil usullar bilan ta’minlanadi. Mazkur usullar yo qonun bilan belgilanishi yoki shartnomaga asoslangan bo‘lishi mumkin. Fuqarolik qonunchiligida majburiyatning bajarilishini ta’minlash neustoyka, garov, qarzdorni mol—mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta’minlanishi mumkinligi ko‘rsatilgan (FKning 259 — moddasi). Yuqorida qayd etilgan usullarning hech qaysisi o‘zicha mustaqil ravishda qo‘llanilmaydi. Bularning hammasi biron bir majburiyatning mavjud bo‘lishini ko‘rsatib, mazkur majburiyatning bajarilishi maqsadlari ko‘zlab belgilanadi. Bunday majburiyat asosiy majburiyat bo‘lib, uning bajarilishini ta’minlash usuli esa qo‘shimcha majburiyat hisoblanadi. Masalan, tadbirkorlar kredit olish uchun kredit shartnomasi tuzganda yoki mahsulot yetkazib berish bo‘yicha, biron narsani ishlab chiqarganda va boshqa holatlarda asosiy majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash uchun belgilangan neustoyka mazkur asosiy majburiyatning amalga oshirilishini ta’minlaydigan qo‘shimcha majburiyat hisoblanadi. Majburiyatlarni lozim darjada bajarishdan nafaqat majburiyat o‘z foydasiga bajarilayotgan subyekt, balki oxir — oqibatda jamiyatning har bir a’zosi manfaatdor bo‘ladi. Chunki barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar bir—birlari bilan o‘zaro aloqada bo‘lgani sababli qaysidir subyekt tomonidan o‘z majburiyatini lozim darajada bajarmasligi boshqa subyektlar uchun ham, garchi ular bevosita bunda kreditor sifatida qatnashmasalar—da, salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Majburiyatlarni lozim darajada bajarish ularni qonun hujjatlariga, shartnoma shartlariga, ish muomalasi odatlariga odatda qo‘yiladigan talablarga muvofiq ravishda shartnoma narsasining sifati, miqdori, hajmi bo‘yicha o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlashda ahamiyati kattadir. Majburiyatlarni lozim darajada bajarish, uni tegishli subyekt tomonidan, tegishli joyda, tegishli vaqtda, tegishli predmet bilan va tegishli ravishda bajarilishini nazard tutadi. Majbriyatlarni bajarishga qaratilgan ushbu qoidalar fuqarolik oborotining (muomalasining) barcha subyektlariga qaratilgandir (FK 21-bob). Undan tashqari fuqarolik muomalasida oddiy fuqarolar bilan bir qatorda tavakkalchilik asosida faoliyat yuritayotgan, tovar —pul munosabatlarida professional hisoblangan tadbirkorlar ham ishtirok etishadi. Va shuning uchun tadbirkorlarning majburiyatlarni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmaganligi bo‘yicha javobgarligi ularning tavakkalchiligiga asoslanadi. FKning 333-moddasi 3-qismida belgilanishicha, basharti, qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa,

tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxs majburiyatni lozim darajada bajarishga yengib bo‘lmaydigan kuch, ya’ni favqulotda va muayyan sharoitlarda oldini olib bo‘lmaydigan vaziyatlar (fors—major) tufayli imkon bo‘lmaganligini isbotlay olmasa, javobgar bo‘ladi. Buning mazmuni shundan iboratki, tadbirkorlar majburiyatlarni bajarishdan (lozim darajada bajarishdan) manfaatdor bo‘lishlari lozim, chunki ular tadbirkorlik faoliyatida ehtiyotsizlik orqasidan (aybsiz) majburiyatlarni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan bo‘lsa ham javobgar hisoblanadi. Agarda tadbirkor majburiyatda tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan asoslar bo‘yicha ishtirok etsa uning javobgarligi tavakkalchilik emas, balki ayblilik (ayb) asoslaridan kelib chiqadi. Bundan tashqari, majburiyat huquqidagi sanksiya masalasiga kelsak, fuqarolik huquqiy normalariga muvofiq qo‘llaniladigan majburlash choralari kupincha huquq buzilishida majburiyatlarni bajarmaslik yoki tegishli darajada bajarmaslik uchun qo‘llaniladi. Sanksiya fuqarolik huquqiy munosabatida ishtirok etayotgan taraflar o‘z zimmalaridagi majburiyatini bajarmaganlarida yoki lozim darajada bajarmaganlarida huquq normalariga muvofiq qo‘llanadigan majburlash chorasidir. Buzilgan majburiyatlar yuzasidan qo‘llaniladigan sanksiyalar har xil. Majburiy chora sifatida qo‘llaniladigan sanksiyalar umumiy xarakterga ega bo‘lishi hamda maxsus, ya’ni aniq bir huquqiy munosabatda yuzaga kelgan harakatlarga nisbatan qo‘llaniladigan bo‘lishi mumkin. Yuzaga kelgan harakatlarga nisbatan qo‘llaniladigan bo‘lishi mumkin. Umumiy xarakterdagi sanksiyalar majburiyatning bajarilishini kechiktirish, biror ashyoni topshirish majburiyatini bajarmaslik uchun qo‘llaniladi. Maxsus sanksiyalarga misol qilib, sotilgan ashyolarning sifati tegishli darajada bo‘lmasligi uchun sotuvchining javobgarligini ko‘rsatish mumkin. Sanksiya majburiyatlari ishtirok etuvchi va o‘z zimmalaridagi majburiyatlarni bajarmagan taraf-kreditor va qarzdorga nisbatan qo‘llaniladi. Majburiyat bajarmaganligi uchun qarzdorning javobgarligini belgilaydigan shart sifatida ko‘riladigan ayb qonunda nazarda tutilgan. Jumladan FKning 333—moddasida ko‘rsatilganidek, qarzdor aybi bo‘lgani taqdirda majburiyatni bajarmaganligi yoki uni lozim darajada bajarmaganligi uchun agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, javob beradi. Agar majburiyat har ikki tarafning aybi bilan bajarilmagan bo‘lsa, u holda sud yoki xo‘jalik sudi qarzdorning javobgarligini tegishlicha kamaytiradi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, majburiyatlarning tashkilotlar, tadbirkorlar tomonidan ham fuqarolar tomonidan ham lozim darajada bajarilishi uchun barcha moddiy shart—sharoitlar mavjud bo‘lsa, buning uchun qarzdordan o‘z ijodiy qobiliyatlari va irodasining muayyan darajada kuchaytirilishi talab etiladi. Majburiyatlarni lozim darajada bajarish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish, majburiyatlarni bajarishda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklarni yo‘qotish uchun har ikki tarafning qarzdor va kreditorning ham ma’lum darajada tashabbus ko‘rsatishi diqqat bilan ish qilishi faol harakat qilishlari zarur. Yana shuni ta’kidlash joizki, majburiyat subyektlari bo‘lgan taraflar, ya’ni tadbirkorlar o‘zlarida mavjud bo‘lgan hamma ichki imkoniyatlarni qidirib topish hamda majburiyatlarni lozim darajada bajarilishini ta’minlashi zarur bo‘ladi. Fuqarolik huquqi majburiyatlarni butunlay bajarmaslikda yoki lozim darajada bajarmaslikda va shu bilan huquq normalarining buzilishida aybli bo‘lgan fuqaro, tadbirkor, yakka tadbirkor va yuridik shaxslarga mulkiy javobgarlik yuklash yo‘li bilan tarbiyaviy vazifani amalga oshiradi.

2. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashga oid umumiy qoidalar. Majburiyatning bajarilishini O‘zbekiston Respublikasi FKning 259, 260, 312- moddalarida majburiyatlarni ta’minlashning umumiy qoidalari, usullari ko‘rsatilgan bo‘lib, yangi kodeksda majburiyatlarni ta’minlash usullariga xususiy mulk huquqi su’bektlarining tadbirkorlik soxasida erkin harakatda bulashlari hisobga olingan holda ma’lum darajada o‘zgarishlar kiritildi. Masalan, zakalat va kafolat majburiyat taraflari kimlardan iborat bo‘lishidan qat’i nazar majburiyatning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan usullar sifatida barcha xollarda qo‘llanishi mumkinligi nazarda tutiladi. Asosiy majburiyat bilan uning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan usul (usullar) ning o‘zaro bogliq bo‘lishiga aniqlik kiritildi. Bajarilishi ta’minlashga qaratilgan usulning haqiqiy emas deb tan olinishi asosiy majburiyatni haqiqiy emas deb hisoblashga olib kelmaydi. Agar asosiy majburiyat haqiqiy emas deb tan olinsa, uning bajarilishini ta’minlovchi usul ham haqiqiy emas deb hisoblanidi.3 Bundan tashqari, yuqoridagi moddada yangi usullar ham ko‘zda tutiladi, masalan, qarzdorning mol—mulkini kreditor tomonidan ushlab qolish va boshqalar. Biz o‘rganmoqchi bo‘lgan majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashning alohida turlaridan biri neustoykadir. Neustoyka majburiyatning bajarilishini ta’minlovchi usul sifatida qonun yoki shartnoma bilan belgilangan bo‘lishi nazarda tutiladi (260-modda). Qonuniy neustoyka bo‘yicha taraflarning kelishuvida nazarda tutilgan bo‘lishi yoki bo‘lmasligidan qat’i nazar, kreditor qonunda belgilangan neustoyka to‘lashni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. Qonuniy neustoykaning miqdori haqida ham aniqlik kiritiladi. Agarda qonun hujjatlari bilan ta’qiqlanmagan taqdirda bunday miqdorning ko‘paytirilishiga yo‘l qo‘yiladi, ammo uning kamaytirilishi mumkin emas. Navbatdagi majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashning alohida usuli garovdir. Garov mulkiy munosabatlarda eng ko‘p qo‘llaniladigan, turli xil bitimlar bo‘yicha vujudga keladigan majburiyatlarning to‘liq bajarilishini ta’minlashga, kreditorning manfaatlarini ishonchli ravishda himoya qilishga qaratilgan muhim vositalardan biridir. Garov bilan tartibga solinadigan munosabatlar uning predmeti (narsasi) bo‘lishi mumkin bo‘lgan mulkning asosan ikki guruhi, ya’ni ko‘chmas va ko‘char mulklarga bo‘linishi bilan belgilanadi. Garov to‘g‘risidagi qoidalar haqida Fuqarolik kodeksining 265, 276, 266, 165, 177, 267, 272, 227, 280, 281, 282, 289, 284, 287-moddalarida berilgan. Masalan, bino va inshootlarni yer uchastkasi bilan birgalikda, yer uchastkasining o‘zini alohida, yer uchastkasiga joylashgan bino va inshootlarni garovga qo‘yish bilan bog‘liq munosabatlar esa xususiyatlari hisobga olingan holda huquqiy tartibga solinadi. Bino va inshootni ipoteka qilish, ushbu bino va inshoot, ularni ta’minlaydigan va ijaraga berilgan qismlari joylashgan yer uchastkasini ipoteka qilish bilan bir vaqtning o‘zida bitta shartnoma bo‘yicha amalga oshiriladi. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashning alohida usullaridan biri kreditorga tegishli bo‘lgan mol—mulkning kreditor tomonidan vaqtincha ushlab turilishi majburiyatning bajarilishini ta’minlashda samarali chora vazifasini bajaradi. (Masalan, pudrat, yuk tashish, vositachilik, omonat va boshqa majburiyatlar bo‘yicha). Ba’zi shartnomalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini bunday usul yordamida ta’minlash qonunchilikdan oldin ham

ma’lum bo‘lgan. Endi ushbu ushlab turish haqidagi qoida umumiy norma sifatida turli majburiyatlar bo‘yicha birinchi marta FKga kiritildi (290 —291 — moddalar). Hozirgi vaqtda shartnomaviy munosabatlarda va ularning subyektlari bo‘lgan tadbirkorlar o‘rtasida ushbu yuqorida biz fikr yuritayotgan majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashning alohida usullari bo‘lgan garov to‘g‘risidagi munosabatlar haqida juda ham ko‘p misollar keltirishimiz mumkin, sababi hozirgi vaqtda ushbu usulga bo‘lgan talab oshmoqda. Navbatdagi majburiyatlarni ta’minlashning alohida usuli bo‘lgan kafillik to‘g‘risida to‘xtaladigan bo‘lsak: kafillik shartnomasi kelgusida vujudga keladigan majburiyatni ta’minlash uchun ham tuzilishi mumkinligi (292—modda, 2—qism), qarzdor uchun majburiyatni bajarmagan kafilning qarzdorga nisbatan huquqlari (295 —modda), shuningdek kafilning bekor bo‘lishi (298—modda) haqidagi qoidalar kodeksga kiritilgan yangiliklardan hisoblanadi. Bundan tashqari kafilning manfaatlarini himoya qilish maqsadida kafillikni bekor qilish uchun bir necha yangi asoslar nazarda tutiladi. Shuning bilan birga kreditor tomonidan kafilga nisbatan majburiyatni bajarish hakida qo‘zg‘atilishi mumkin bo‘lgan da’vo muddati uzaytiriladi. Kafilni qarzdorning majburiyatlari bo‘yicha solidar (sherik) yoki subsidar (qo‘shimcha) javob berishi tegishli ravishda o‘z aksini topadi (293—modda). Amaliyotda yuridik shaxslar, tadbirkorlar o‘rtasida ishlarning bajarilishi, mahsulotlarni yetkazib berilishi, qarzlarning olinishi va boshqa munosabatlarda kafillik shartnomasi kelgusida bo‘ladigan majburiyatlarni bajarilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashning alohida usuli bo‘lgan kafolat Fuqarolik kodeksiga mustaqil usul (vosita) sifatida kiritildi (FKning 299—310—moddalari). Kafolat bizning fuqarolik qonunchiligimiz uchun yangilik hisoblanadi. Lekin uning ayrim ko‘rinishlari garov va kafillikka oid qoidalarda ma’lum darajada o‘z aksini topgan edi. Kafolat bo‘yicha ikkita o‘zaro mustaqil bo‘lgan majburiyatlarning taraflari sifatida uchta shaxs qatnashadi: kafolat beruvchi (kafil), kafolatni iltimos kiluvchi (prinsipial), kafolatni oluvchi (benefitsiar) shaxslar. Bu uchala shaxslarning har birlari tadbirkorlar bo‘lishi mumkin, kafolat beruvchi sifatida ishtirok eta olishi ham mumkin. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlovchi boshqa usullardan kafolatga xos yana boshqa xususiyatlar shundan iboratki, u bajarilishini ta’minlashga qaratilgan asosiy majburiyat bilan yuridik jihatdan bog‘liq emas va kafil asosiy qarzdorning (prinsipialning) o‘z majburiyatlari uchun javobgar bo‘lishdan qat’i nazar u kafolat berilgan shaxs (benefitsiar) oldida olgan o‘z majburiyatini bajaradi (301, 308—moddalar). Shuning uchun ham kafolat kafil tomonidan chakirib olinishi mumkin emas (302—modda). Kafolat bo‘yicha huquqlarning boshqa shaxslarga o‘tkazilmasligi (303—modda), kafilning majburiyatlari doirasi belgilanishi (307—308—moddalar), kafolatni bekor qilish asoslari va boshqa qoidalar kafolatni ifodalovchi belgilardir. Majburiyatlarni bajarishning ta’minlashni alohida usuli bo‘lgan zakalat yangi Kodeksga muvofiq majburiyatning taraflari kim bo‘lishidan qat’i nazar, uning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan usullardan hisoblanadi. Shuningdek, yangilik sifatida yana shuni aytish mumkinki, agar zakalat to‘g‘risidagi kelishuv yozma ravishda tuzilmagan bo‘lsa va bu haqda shubha tug‘ilsa, zakalat deb berilgan summa bo‘nak (avans) sifatida to‘langan deb hisoblanadi (311— modda). Ilgarigi Kodeksga binoan zakalat faqat fuqarolar qatnashgan majburiyatlarga nisbatan qo‘llanishi mumkin edi (222 —modda). FK qarzdor tadbirkorni fuqarolik—huquqiy majburiyatlarini bajarishga majbur qiluvchi qator choralarni nazarda tutadi. Bunday choralar qatoriga birinchi navbatda, tadbirkor zimmasiga o‘z majburiyatini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun kreditorga yetkazilgan

zararni to‘lash majburiyatini yuklatish kiradi (FKning 324-m. 1 q.). Yetkazilgan zararni to‘lash zarurligi shu bilan izohlanadiki, u tadbirkorni fuqarolik muomalasida (tadbirkorlik faoliyatida) lozim darajada harakat qilishga undaydi. Ammo, zararlar har doim ham bo‘lavermaydi, ularni miqdorini hamda yetkazilgan zarar va majburiyatni bajarmaslik o‘rtasidagi salbiy bog‘lanishni aniqlashda va isbotlab berishda qiyinchiliklar tug‘iladi. Shuning uchun qonun bilan majburiyatni ta’minlovchi qo‘shimcha usullari belgilangan. FKning 259—moddasiga asosan, majburyatning bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorni mol—mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqacha usullar bilan ta’minlanishi mumkin. Ba’zi majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash maxsus qonunlarda nazarda tutilmagan bo‘lsa, bunday majburiyat, ta’minlash Fuqarolik kodeksida berilgan umumiy qoidalar bilan tartibga solinadi. Shu bilan birga muayyan majburiyatning bajarilishini ta’minlash usullari bir vaqtning o‘zida qonun bilan ham, shartnoma bilan ham belgilanishi mumkin. Masalan, neustoyka va garov bir vaqtning o‘zida shartnoma bilan ham, qonun bilan ham nazarda tutilishi mumkin. Boshqa usullar esa, masalan zakalat faqat kelishuv bo‘yicha belgilanadi. Fuqarolik huquqining mazkur instituti majburiyatlarning qarzdor tomonidan bajarilmasligi natijasida kreditorga kelishi mumkin bo‘lgan ziyon oqibatlarning oldini olishga qaratiladi. Neustoyka va zakalat qarzdor tomonidan majburiyatning asli holatda bajarilishini ta’minlaydi va majburiyat ijro etilmagan holda qarzdorga muayyan javobgarlik belgilanishini nazarda tutadi. Neustoyka va zakalat ba’zi hollarda majburiyatning bajarilmasligi tufayli yetkazilgan ziyonning kreditor tomonidan undirilishini yengillashtiradi. Majburiyatning bajarilishini ta’minlash to‘g‘risidagi kelishuvning haqiqiy emasligi ushbu majburiyatning (asosiy majburiyatning) haqiqiy emasligiga olib kelmaydi. Asosiy majburiyatning haqiqiy emasligi uni bajarilishini ta’minlaydigan majburiyatning haqiqiy emasligiga olib keladi. Ta’minlashning barcha usullari majburiy—huquqiy xarakterga ega bo‘lib, o‘z oldiga majburiyatni bajarilishiga yordam berishni maqsad qilib qo‘ygan. 3. Neustoyka, uning shakllari va qo‘llanishi. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash vositalaridan biri neustoykadir. Neustoyka - qarzdor o‘z majburiyatini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilangan tartibda kreditorga to‘lashi shart bo‘lgan pul summasidir. Ba’zi adabiyotlarda neustoyka atamasi "aybona", "burdsizlik to‘lovi" atamalari shaklida ham ishlatiladi. Neustoyka majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash vositasi sifatida amaliyotda keng qo‘llaniladi. Buning boisi shundaki, neustoyka shartnoma majburiyatlarini bajarmaslik oqibatida kreditorga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplashning eng qulay usuli hisoblanadi. Shu ma’noda neustoyka quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: shartnomada qatnashuvchi taraflar majburiyatni bajarmaslik oqibatida vujudga keladigan javobgarlik miqdorini oldindan aniq biladi; neustoykani majburiyatni buzish hollarining o‘zi uchun ham undirish mumkin, bunda kreditorga yetkazilgan zararning mavjudligini isbotlash talab qilinmaydi; shartnoma taraflari qonuniy neustoykadan boshqa hollarda neustoyka to‘g‘risidagi kelishuv shartlarini, xususan, uning miqdori, yetkazilgan zarar bilan mutanosibligi va uni hisoblashni o‘zaro kelishib olishlari mumkin.

Neustoyka majburiyatning bajarilishini ta’minlashning keng tarqalgan usullaridan biri bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birgalikda u fuqarolik-huquqiy javobgarlik chorasi hamdir. Chunki, neustoyka to‘lash burchining kelib chiqishi va qarzdorga fuqarolik-huquqiy javobgarlikni yuklashning asoslari bir-biriga mos keladi. Neustoykaning pul summasini hisoblash turlicha: shartnoma summasidan yoki shartnomaning bajarilmay qolgan qismidan foiz sifatida; shartnoma summasi yoki shartnomaning bajarilmay qolgan qismiga mutanosib hajmdagi jarima sifatida; pul birligida ifodalangan qat’i summa sifatida bo‘lishi mumkin. Fuqarolik qonunchiligida neustoykaning an’anaviy turlari sifatida jarima va penya qo‘llanib kelinadi. Qarzdor majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda to‘laydigan va qoida tariqasida, qat’i pul summasida hisoblanadigan neustoyka jarimadir. Penyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, u majburiyatning bajarish muddati kechiktirib yuborilganda qo‘llaniladi va o‘tkazib yuborilgan muddatning har bir kuni uchun majburiyatning bajarilmagan qismiga nisbatan foiz bilan hisoblanadi. Neustoykani qo‘llashda qonun uning ham shtraf, ham penya shaklini bir vaqtda qo‘llashni ta’qiqlamaydi. Lekin tajribada majburiyat buzilgan xollarda neustoykani undirishda ayrim muammolar kelib chiqishi mumkin. Shuning uchun bu masala yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi o‘zining 1999 yil 5 fevraldagi №77-sonli "Xo‘jalik sudlari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining javobgarlik to‘g‘risidagi qoidalarini qo‘llashning ayrim masalalari haqida"gi qarorida tushuntirish bergan. Unga ko‘ra, agar bitta majburiyat buzilgan bo‘lib, buning uchun shartnomada ham jarima shaklida, ham penya shaklida neustoyka to‘lash nazarda tutilgan xollarda, sudlar shuni e’tiborga olishlari lozimki, agarda qonunchilikda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, kreditor faqatgina bir shakldagi neustoyka qo‘llanilishini talab qilishga haqlidir. Neustoyka ikki xil asosda, ya’ni shartnoma hamda qonun hujjatlari asosida kelib chiqadi. Shartnomadan kelib chiqadigan neustoykaning miqdori, uni hisoblash tartibi va qo‘llanish shartlari faqat taraflarning kelishuviga binoan belgilanadi. Qonuniy neustoyka majburiyatlarning muayyan turlari uchun qonun bilan maxsus belgilangan neustoykadir. Bunga ko‘ra neustoyka, taraflarning kelishuvi nazarda tutilgan yoki tutilmaganidan qat’i nazar qo‘llaniladi. Bunday neustoykaning miqdori, uning undirilishi shartlari va tartibi ham qonun bilan belgilanadi. 1998 yil 29 avgustda qabul qilingan «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonunida shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun, ya’ni xo‘jalik shartnomalarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun taraflarning quyidagicha javobgarliklari ko‘zda tutilgan: tovarlarni yetkazib berish muddatlari kechiktirib yuborilgan, to‘liq yetkazib berilmagan, ishlar bajarilmagan yoki xizmatlar ko‘rsatilmagan xollarda, tovar yetkazib beruvchi (pudratchi) sotib oluvchiga (buyurtmachiga) kechiktirilgan har bir kun uchun majburiyat bajarilmagan qismining 0,5 foizi miqdorida penya to‘lashi ko‘zda tutilgan, biroq bunda penyaning umumiy summasi yetkazib berilmagan tovarlar, bajarilmagan ishlar yoki ko‘rsatilmagan xizmatlar bahosining 50 foizidan oshib ketmasligi lozim; agar yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar sifati, assortimenti va navi bo‘yicha standartlar, texnik shartlar, namunalarga (etalonlarga), qonun hujjatlarida yoki xo‘jalik shartnomasida belgilangan boshqa majburiy shartlarga mos kelmasa,

sotib oluvchi (buyurtmachi) tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) qabul qilish hamda ularning haqini to‘lashni rad etib, yetkazib beruvchidan sifati, assortimenti va navi lozim darajada bo‘lmagan tovarlar (ishlar va xizmatlar) qiymatining 20 foizi miqdorida jarima undirib olishga, agar tovarlar (ishlar va xizmatlar) haqi to‘lab qo‘yilgan bo‘lsa, to‘langan summani belgilangan tartibda qaytarishni talab qilishga haqlidir; but bo‘lmagan tovarlar yetkazib berilgan taqdirda sotib oluvchi (buyurtmachi) yetishmayotgan qismlar qiymatini qo‘shgan holda, yetkazib beruvchidan but bo‘lmagan tovarlar qiymatining 20 foizi miqdorida jarima undirishga haqli; marka belgisi qo‘yilmagan yoki lozim darajada markirovkalanmagan tovarlarni, shuningdek idishsiz yoki o‘ralmagan tovarlarni yoxud tegishli idishga joylanmagan yoki lozim darajada o‘ralmagan tovarlarni yetkazib berganlik uchun yetkazib beruvchi sotib oluvchiga (buyurtmachiga) bunday tovarlar qiymatining 5 foizi miqdorida jarima to‘laydi; tovar yetkazib beruvchi (pudratchi) talabiga binoan qo‘yilgan akkreditiv u amal qiladigan muddat ichida foydalanilmasa, yetkazib beruvchi (pudratchi) sotib oluvchiga (buyurtmachiga) akkreditivning foydalanilmagan summasining 5 foizi miqdorida jarima to‘laydi; jo‘natilgan tovarlarga oid to‘lov yoki tovar-transport hujjatlarining nushasini belgilangan muddatda yubormaganlik yoki tovarlar jo‘natilganligi to‘g‘risidagi boshqa axborotni taqdim etmaganlik uchun yetkazib beruvchi sotib oluvchiga axborot taqdim etilmagan har bir holat uchun yetkazib berilayotgan tovar qiymatining 1 foizi miqdorida jarima to‘laydi; tovarlarni tanlab olmaslik, shuningdek yetkazib beruvchi shartnomada belgilangan muddatda (davrda) ularni yetkazib berganda tovarlarni olishni asossiz ravishda rad etganlik uchun sotib oluvchi yetkazib beruvchiga tanlab olinmagan (o‘z muddatida olinmagan) tovarlar qiymatining 5 foizi miqdorida, tez buziladigan tovarlar bo‘yicha esa - 10 foizi miqdorida jarima to‘laydi. To‘lov talabnomasi akseptini asossiz ravishda butunlay yoki qisman rad etganlik, shuningdek hisob-kitobning boshqa shakllarida tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘lashdan bosh tortganlik (bank muassasasiga to‘lov topshiriqnomasini taqdim etmaganlik, chekni bermaganlik, akkreditivni taqdim etmaganlik va hokazo) uchun sotib oluvchi (buyurtmachi) mahsulot yetkazib beruvchiga o‘zi to‘lashni rad etgan yoki bosh tortgan summaning 15 foizi miqdorida jarima to‘laydi. Yetkazib berilgan tovarlar haqini o‘z vaqtida to‘lamaganlik uchun sotib oluvchi (buyurtmachi) yetkazib beruvchiga o‘tkazib yuborilgan har bir kun uchun kechiktirilgan to‘lov summasining 0,4 foizi miqdorida, ammo kechiktirilgan to‘lov summasining 50 foizidan ortiq bo‘lmagan miqdorda penya to‘laydi. Shuni ta’kidlab utish lozimki, qonuniy neustoykaning qo‘llanish doirasida yoki uning taqdiri neustoyka qanday huquqiy normada nazarda tutilganiga ham bog‘liq, Masalan, qonun hujjatlarida neustoyka imperativ normalarda belgilangan bo‘lsa, uning qo‘llanishi majburiydir. Agar neustoyka dispozitiv normalarda berilgan bo‘lsa, unda taraflarning o‘zaro kelishuvida neustoyka miqdori aniqlanmagan bo‘lsa, shuningdek taraflarning kelishuvida ko‘rsatilgan neustoykani miqdori qonunda ko‘zda tutilgan neustoykaning miqdoridan kam bo‘lsa, qonuniy neustoyka qo‘llanilishini lozim. Qonuniy neustoykaning miqdori, agar qonunda boshqacha tarzda ifodalangan bo‘lmasa, taraflarning kelishuviga ko‘ra faqat kupaytirilishi mumkin. Qonuniy neustoykaning miqdori taraflar tomonidan ko‘paytirilishiga yo‘l qo‘yilmasligi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilishi mumkin. Bunga misol qilib, Temir yo‘l Ustavining 143-moddasini keltirish mumkin. Neustoyka miqdorini kamaytirish esa faqat sudning vakolatiga kiradi. Agar sud neustoyka miqdorini majburiyatning bajarmaslik oqibatida yetkazilgan zararga nomutanosib deb

topsa, neustoykani kamaytirish mumkin. Lekin neustoykani to‘lashdan qarzdorni ozod qila olmaydi. Bu normani qo‘llash bo‘yicha ham O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi yuqoridagi qarori bilan tegishli tushuntirish berib o‘tgan. Agar to‘lanishi lozim bo‘lgan neustoyka kreditorning majburiyatni buzish oqibatlariga nomutanosibligi aniq ko‘rinib tursa, sud neustoykani kamaytirishiga haqli. Mazkur qoidani amaliyotda qo‘llashda sudlar quyidagilarni e’tiborga olishlari lozim: agar talab qilingan neustoykaning miqdori asosiy qarz miqdoridan oshib ketmagan taqdirda, sud tomonidan zarar hajmini aniqlamasdan talab qilingan summada undirilishi mumkin. Agarda neustoykaning summasi asosiy qarz summasidan ortiq; bo‘lsa, sud da’vogardan zararning asosli ravishda zarar va neustoykaga mutanosibligini aniqlash uchun asoslantirilgan hisobni talab qilishi lozim. Ular mutanosib bo‘lmaganida sud, sud amaliyotidan kelib chiqib, qarzdor tomonidan majburiyatlarning bajarilish darajasini, majburiyatlarda qatnashuvchi taraflarning mulkiy holatini, shuningdek kreditorning manfaatlarini hisobga olib, neustoykaning miqdorini asosiy qarz miqdorigacha kamaytirishga xaqlidir. Bunda sud ayrim hollarda qarzdorning va kreditorning manfaatlarini hisobga olib, kreditorga to‘lanishi lozim bo‘lgan neustoykani kamaytirishga xaqlidir. Mazkur qoida amaliyotda quyidagi yo‘sinda qo‘llanilishi lozim: agar neustoyka asosiy qarz summasidan oshib ketmasa-yu, lekin uning qarzdor tomonidan to‘lanishi uning faoliyatini yomon oqibatlarga, hatto iqtisodiy jihatdan nochor ahvolga olib kelishi aniq bo‘lgan holatda neustoyka kamaytirilishi mumkin. Bunday holatda neustoykaning eng kam miqdori, Fuqarolik kodeksining 327- moddasida ko‘rsatilgan foizlar miqdoridan kam bo‘lmasligi lozim. Neustoykani kamaytirish javobgarning iltimosnomasi bo‘lishi yoki bo‘lmasligidan kati nazar, xo‘jalik sudi tomonidan hamma sud instansiyalarida amalga oshirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 263-moddasi 2-qismiga muvofiq taraflarning kelishuvi bilan qonunda belgilangan neustoyka (qonuniy neustoyka) miqdorining oshirilishi o‘z-o‘zidan undirilayotgan neustoykani kamaytirishga sabab bo‘lmaydi. Neustoykaning qo‘llanishi bir qaraganda oddiy tuyulsa-da, majburiyatni bajarmaganlik uchun neustoyka undirishda amaliyotda mutaxassislar ko‘p qiyinchiliklarga duch keladilar. Fuqarolik kodeksi neustoykaning to‘rt hil turini belgilaydi, bular: hisobga o‘tkaziladigan neustoyka, jarimali neustoyka, alohida neustoyka, muqobil neustoykadir. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 325-moddasiga muvofiq majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun neustoyka belgilangan bo‘lsa, zararning neustoyka bilan qoplanmagan qismi to‘lanadi. Bunday neustoyka tashkilotlar o‘rtasida mahsulot yetkazib berish, kapital qurilishiga oid pudrat shartnomalarida qo‘llaniladi. Jarimali neustoyka kreditorga qarzdordan neustoykaning o‘zini, shuningdek neustoykadan tashqari zararni ham to‘la hajmda undirishga imkon beradi (O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 325-moddasi). Alohida neustoykada yetkazilgan zarar emas, faqat neustoykaning o‘zi undiriladi. Masalan, elektr energiyasi hakining to‘lanishi yoki boshqa kommunal xizmatlar haqini to‘lash kechiktirilganda alohida neustoyka undiriladi. Odatda alohida neustoyka penya shaklida bo‘ladi. Muqobil neustoyka yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan neustoykalardan shu bilan farq qiladiki, u kreditorga qarzdordan belgilangan neustoykani yoki majburiyat bajarilmaganligi tufayli qurilgan zararlarni undirish huquqini beradi.

4. Garov, uning tushunchasi va vujudga kelish asoslari. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda shartnomaviy munosabat ishtirokchilarining o‘z oldidagi majburiyatlarini lozim darajada bajarishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli ham majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullaridan biri bo‘lmish garov tajribada keng miqyosda qo‘llanib kelinmoqda. Milliy qonunchiligimizda, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida, 1998 yil 1 may kuni qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Garov to‘g‘risida»gi (yangi tahriri) Qonunida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashda garov bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar tartibga solingan. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 264-moddasida bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkini yoki unga bo‘lgan huquqni majburiyatlarni ta’minlash uchun berilishi garov hisoblanishi ko‘zda tutilgan. Garovga ko‘ra qarzdor garov bilan ta’minlangan majburiyatni bajarmagan taqdirda kreditor (garovga oluvchi) bu majburiyat bo‘yicha o‘z talabi garovga qo‘yilgan mol-mulkning qiymatidan ushbu mol-mulk egasi bo‘lgan shaxs (garovga qo‘yuvchi) ning boshqa kreditorlariga qaraganda imtiyozli suratda qanoatlantirilishiga, qonunda belgilab qo‘yilgan chegirishlardan keyin haqli bo‘ladi. Garov tufayli kreditor (garovga oluvchi) qarzdor majburiyatlarini bajarmagan taqdirda garovga qo‘yilgan mol-mulki qiymatidan o‘z qonuniy manfaatlarini qanoatlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Umumiy qoidaga ko‘ra, majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari asosiy majburiyatga nisbatan aksessorlik xarakteriga ega bo‘ladi. Shu bois, kreditorning haqiqiy talabigina garov bilan ta’minlanishi mumkin. YA’ni, asosiy majburiyatni keltirib chiqaradigan shartnoma haqiqiy emas deb topilsa, u holda garov to‘g‘risidagi shartnoma ham haqiqiy sanalmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida garovning aksessorlik xarakteriga egaligi aniq ko‘rsatilmagan, lekin, unda asosiy majburiyatning haqiqiy emasligi qo‘shimcha majburiyatning haqiqiy emasligiga olib kelishini ko‘rsatuvchi umumiy qoidalar o‘z aksini topgan (283-modda). Garov ashyoviy huquqning xarakterli xususiyati bo‘lgan - ergashish huquqiga ham ega. Ergashish huquqi - garovga qo‘yilgan ashyoning ketidan unga bo‘lgan huquqni ergashib yurishini anglatadi. Garov narsasi qayerda bo‘lmasin, kimning tasarrufida bo‘lmasin asosiy majburiyat bekor bo‘lguniga qadar garov narsasi bo‘lib qoladi. Garovning ushbu hususiyati O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 284-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasining «Garov to‘g‘risida»gi Qonunida ham shunday qoidalar o‘z aksini topgan. Garovning ergashish huquqi fuqarolik huquqida yanada rivojlantirilib, ashyoga nisbatan mulk huquqi yoki xo‘jalik yuritish huquqi mulkni garovga qo‘ygan shaxsdan boshqa shaxsga o‘tganida garov huquqi o‘z kuchini saqlab qoladi. Binobarin, garovga oluvchi shaxs - kreditor

garovga qo‘yilgan mulkning egasi yoki uni boshqaruvchi subyekt boshqa shaxs bo‘lganida ham o‘z huquqini garovga qo‘yilgan mulk hisobidan undirishga haqli. Garov - bozor munosabatlarini huquqiy jihatdan ta’minlovchi muhim vositalardan biridir. U yana, mulkiy masalalar bilan tadbirkorlarni nopok, noinsof hamkorlardan himoya qilishning dastlabki vositalari bilan bog‘liq bo‘lgani uchun ham muhimdir. Garov - qarzdorni shartnoma bo‘yicha olgan majburiyatlarini bajarishga majbur qilishga yordam beruvchi asosiy usul sifatida namoyon bo‘lmoqda. Shu bilan birga, qarzdordan yetkazilgan zararni to‘liq qoplashga undovchi zaruriy chora hamdir, chunki, ko‘p hollarda qarzdorda yetarli darajada mablag‘ yo‘qligi tufayli zararni undirishni imkoni bo‘lmaydi. Garov majburiyatning bajarilishini ta’minlashda bir necha afzalliklarga ega. Birinchidan, garov to‘g‘risidagi shartnoma qarzdor tomonidan o‘z qarzini to‘lash vaqtida garovga qo‘yilgan mulkning mavjudligi va uni saqlanishini ta’minlaydi. Shu bilan birga garovga qo‘yilgan mulkning baho si inflyatsiya darajasi bilan proporsional ravishda oshib boradi. Ikkinchidan, kreditor garovga qo‘yilgan mulk hisobidan o‘z talablarini qondirishga boshqa kreditorlarni oldida bir muncha imtiyozga ega bo‘ladi. Uchinchidan, mulkdan ayrilib qolish xavfining realligi qarzdorni o‘z majburiyatini lozim darajada bajarishga undovchi eng yaxshi omildir. Ko‘rinib turibdiki, garov qarzdor tomonidan o‘z majburiyatlarini lozim darajada bajarishi uchun kreditor talablarini garovga qo‘yilgan mulk hisobidan qondirishga kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Shunday mulkning mavjudligi garovni boshqa majburiyatni bajarilishini ta’minlovchi vositalardan ajratib turadi. Shu bois, garov majburiyatlarning bajarilishini ta’minlovchi ishonchli vosita hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida, shuningdek, «Garov to‘g‘risida»gi Qonunda garovning vujudga kelish asoslari bilan birga garov huquqining vujudga kelish asoslariga bagishlangan alohida normalar yoritilgan. Bu, albatta bejiz emas. Chunki, garovning vujudga kelishi bilan garov huquqining vujudga kelish asoslari o‘rtasida katta farq bor. «Garov to‘g‘ugrisida»gi qonunning 3-moddasida garov shartnoma yoki qonun hujjatlari asosida yuzaga kelishi ko‘zda tutilgan. Garov qonun hujjatlari asosida yuzaga kelsa, u holda qanday majburiyat tufayli va aynan qaysi mol-mulk garovda turgan deb e’tirof etilishi lozimligi qonun hujjatlarida qayd qilingan bo‘lishi kerakligi ko‘rsatilgan. Qonun asosida vujudga keladigan garov bir qator qonunlarda ko‘zda tutilgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 421-moddasi 7-qismiga ko‘ra, tovar sotib oluvchiga topshirilgan paytdan boshlab uning haqi to‘lab bo‘lingunga qadar nasiyaga sotilgan tovar sotib oluvchi tomonidan tovar haqini to‘lash majburiyatini bajarilishini ta’minlash uchun sotuvchida garovda turgan deb hisoblanadi. Qonun asosidagi garov taraflar erki va irodasidan qati nazar vujudga keladi va shu sababli ham taraflar uchun majburiy hisoblanadi. Qonun asosida vujudga keladigan garovni qo‘llash uchun qonun normasi imperativ xarakterga ega bo‘lishi shart. Agar qonunda bu o‘rinda dispozitiv norma qo‘llanilgan bo‘lsa, u holda garovni qo‘llash yoki qo‘llamaslik taraflarning erki va irodasiga bog‘liq bo‘ladi.

Garov huquqining vujudga kelishi bitimlar va uning asosiy shakli bo‘lgan shartnomalar bilan uzviy jixatdan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida hamda «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning 9-moddasiga binoan garov huquqi garov to‘g‘risidagi shartnoma tuzilgan paytdan yoxud basharti shartnoma notarial tasdiqlanishi shart bo‘lsa- notarial tasdiqlangan paytdan, shartnoma ro‘yxatdan o‘tkazilishi shart bo‘lganda esa - u ro‘yxatdan o‘tkazilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Ma’lumki, garov to‘g‘risidagi shartnoma faqat yozma tarzda tuzilishi kerak. Shuningdek, qonunlarda garovga tegishli ba’zi shartnomalarga alohida talablar qo‘yilgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi va «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning o‘zida ipoteka to‘g‘risidagi shartnoma, shuningdek, notarial tartibda tasdiqlanishi kerak bo‘lgan shartnomaga muvofiq olinadigan majburiyatni ta’minlash yuzasidan kuchar mol-mulk yoki mol- mulkga bo‘lgan huquqlarni garovga qo‘yish to‘g‘risidagi shartnoma notarial tasdiqlanishi shart, shuningdek, ipoteka to‘g‘risidagi shartnoma, tegishli mol-mulk haqida tuziladigan bitimlarni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilishi kerak. Yuqoridagi talablar bajarilgan holdagina garov huquqi vujudga kelishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlarida ham garov shartnomalari majburiy tarzda notarial tartibda tasdiqlanishi va davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi ko‘rsatib qo‘yilgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 1-fevraldagi 50-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Garov to‘g‘risidagi shartnomalarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish xaqida»gi vaqtinchalik Nizomda ko‘chmas mulkni garovga qo‘yish va unga bo‘lgan huquq haqidagi, shuningdek, oborotdagi va qayta ishlanayotgan tovarlarni garovga qo‘yish to‘g‘risidagi shartnomalar majburiy tarzda notarial tartibda tasdiqlanishi va davlat ro‘yxatidan o‘tishi shart deb ko‘rsatilgan. Agar, shartnomaga yoki qonun hujjatlariga muvofiq garov narsasi garovga oluvchida turishi lozim bo‘lsa, garov huquqi unga garov narsasi berilgan paytda, agar garov narsasi shartnoma imzolangunga qadar berilgan bo‘lsa, shartnoma imzolangan paytdan vujudga keladi. Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, garov huquqi vujudga kelishi garov bilan bog‘liq fuqarolik-huquqiy munosabatlarda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 265-moddasida hamda «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning 4-moddasida garov zakalat, ipoteka, shuningdek huquqlar garovi tarzida amal qilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Garov narsasi kimning qo‘lida saqlanishiga qarab zakalat, garovga qo‘yuvchida saqlanadigan garov, hamda uchinchi shaxslar qo‘lida saqlanadigan garov turlariga ajratiladi. Garov predmetlarining xususiyatlariga ko‘ra garovni ko‘chmas mol-mulk garovi, ko‘char mol-mulk garovi, qimmatbaho kog‘ozlar va pul garovi, mulkiy huquqlar garovi kabi turlarga bo‘lish mumkin. Vujudga kelish asoslari bo‘yicha garov qonun asosida hamda shartnoma asosida vujudga keladigan garovga bo‘linadi. Garov ashyosi fuqarolik muomalasidagi harakatlanish darajasiga qarab quyidagicha turkumlanishi mumkin: a) fuqarolik muomalasida faol harakat qiladigan garov -muomaladagi tovarlar garovi; b) fuqarolik muomalasida cheklangan doirada harakat qiladigan garov;

v) garovga olingan mol-mulkni fuqarolik muomalasidagi harakatini to‘xtatib qo‘yadigan garov (bunda garov ashyosi xech kim tomonidan foydalanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi, garov narsasi garovga oluvchi tomonidan qulflangan va muhrlangan holda garovga qo‘yuvchi qo‘lida qoldiriladi) Garovni turli asoslar bo‘yicha yuqoridagi kabi turkumlashtirishni tugallangan deb aytib bo‘lmaydi. Chunki, bozor munosabatlari rivojlangan sayin xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi munosabatlarni huquqiy jix,atdan yanada takomillashtirish zarurati tug‘iladi. Shu sabali o‘z-o‘zidan fuqarolik-huquqiy munosabatlar doirasida garovni qo‘llash ham tobora kengayadi. Bu esa tabiiy ravishda garovni qo‘llash turlarini kengayishiga olib keladi. Garov turlari ichida zakalat alohida muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 265-moddasiga asosan garovga qo‘yiladigan mulk, garovga qo‘yuvchi tomonidan garovga oluvchiga o‘tkazilganda zakalat deb hisoblanadi. Aytish mumkinki, zakalat iborasi Fuqarolik kodeksida ikki xil ma’noda ishlatilgan. Birinchisi, yuqoridagi holatda Fuqarolik kodeksini 265-moddasi 2-qismida, shuningdek «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning 33- moddasida zakalat tushunchasi xuddi shunday ma’noda berilgan. Ikkinchisi, zakalat tushunchasi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 311-moddasida ham ishlatiladi. Bu moddada kursatiladiki, shartnoma tuzayogan taraflardan biri shartnoma tuzilganligini isbotlash va uning ijrosini ta’minlash yuzasidan beradigan pul summasi zakalat hisoblanadi. Binobarin, amaliyotda ikki turdagi fuqarolik-huquqiy munosabatni tartibga soluvchi me’yorlar bir xil iborada ishlatilmokda. Zakalat garov turi sifatida qo‘llanilganida garov ashyosi, ya’ni garov narsasi garovga oluvchi qo‘liga topshiriladi. Bu holda bu mol-mulkni saklanishi, uni himoya qilish va ayni paytda bu mol-mulkdan foydalanish muammosi kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 277-moddasida zakalat qo‘llanilganida, garovga oluvchi garov mol- mulkidan shartnomada ko‘zda tutilgan xoldagina foydalanishga haqli bo‘lib, garovga qo‘yuvchiga muntazam ravishda hisobot berib turishi lozimligi ko‘zda tutilgan. Ayni paytda, shartnomaga muvofiq garovga oluvchi zimmasiga asosiy majburiyatini bajarish maqsadida yoki garovga kuyuvchi manfaatlarini himoya qilish maqsadida garov narsasidan hosil olish burchlari yuklab qo‘yilishi mumkin. Masalan, sigir garovga qo‘yilganida garovga oluvchi bu sigirni sog‘ib, hosilidan foydalanib turishi lozim bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi «Garov to‘g‘risida»gi Qonunining 34-moddasida garovga oluvchining garovga qo‘yilgan mol-mulk yo‘qolgani yoki shikastlangani uchun javobgarlik asoslari va hajmlari belgilab qo‘yilgan. Ashyolarni lombardda garovga qo‘yilishi (Garov to‘g‘risidagi qonunning 35-moddasi) ham zakalatning o‘ziga xos turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Garov to‘g‘risdagi amaldagi qonunni taxlili shuni ko‘rsatadiki, ipoteka, huquqlar garovi, shuningdek muomaladagi tovarlar garovi zakalat bo‘la olmaydi. Garov turlari ichida ipoteka muhim o‘rin egallaydi. «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning 37-moddasida garov narsasi ko‘chmas mol-mulk bo‘lgan garov - ipoteka deb e’tirof etiladi. Ipotekada belgilangan mol-mulk garovga oluvchiga berib qo‘yilmasligi ko‘zda tutiladi. Qonunning 38-moddasi yer bilan bog‘liq mol-mulk, binolar, inshootlar, ko‘p qavatli uylardagi kvartiralar, korxonalar va boshqa mulkiy majmualar, yuridik va jismoniy shaxslar mulkida bo‘lgan savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi obyektlari, shuningdek turar joy xonalari, ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga, qonun hujjatlari bilan ko‘chmas mol-mulk sirasiga

kiritilgan boshqa mol-mulklar hamda yer uchastkasiga bo‘lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar ipoteka narsasi bo‘lishi mumkinligi belgilab qo‘ydi. Ipoteka narsasi bo‘lib, ko‘chmas mol-mulk hisoblanar ekan, shu munosabat bilan ko‘chmas mulk tushunchasini ko‘rib chiqish muhim ahamiyaxga ega. Ko‘chmas mulk tushunchasi Fuqarolik kodeksida berilgan bo‘lib, ko‘chmas mulk yer uchastkalari, yer osti boyliklari, ko‘p yillik dov-daraxtlar, shuningdek, binolar, inshootlardan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 269-moddasi 2-qismida ipoteka deb belgilangan mol-mulk, shuningdek garovga qo‘yilgan muomaladagi tovarlar ham garovga oluvchiga topshirilmasligi ko‘rsatilgan. Binobarin, ipotekada garovga qo‘yilgan mol-mulk garovga qo‘yuvchining o‘z qo‘lida qoldirilar ekan, bu holda savol tug‘iladi: garovga qo‘yuvchi garov mol-mulkidan foydalanish huquqiga egami? Ushbu savolga javob Fuqarolik kodeksining 277-moddasida ko‘zda tutilgan bo‘lib, bunda agar shartnomada o‘zgacha shart ko‘zda tutilgan bo‘lmasa yoki garovning mohiyatidan anglashilmasa, garovga qo‘yuvchi garov narsasidan uning vazifasi bo‘yicha foydalanishga, shu jumladan hosil va daromadlar olishga haqli deb ko‘rsatiladi. Ayni paytda, agar qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa va garovning mohiyatidan anglashilmasa garovga qo‘yuvchi faqat garovga oluvchining roziligi bilan garov narsasini ijara yoki bepul tarzda foydalanishga boshqa shaxsga topshirishga yoxud uni boshqacha tarzda tassarruf etishga haqlidir degan qoida ham belgilangan. Garovga qo‘yuvchining garovga qo‘yilgan mol-mulkidan foydalanishi haqidagi yuqoridagi qoidalar mantiqan olganda to‘g‘ri hisoblanadi. Ko‘chmas mol-mulkka bo‘lgan huquqlarni va u haqdagi bitimlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organ amalga oshirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish hamda ro‘yxatdan o‘tkazilgan huquqlar haqidagi axborotni hammaga berishi shart. Axborot ro‘yxatdan o‘tkazish qayerda amalga oshirilganidan qat’i nazar, ko‘chmas mol-mulkni ro‘yxatdan o‘tkazuvchi har qanday organ tomonidan beriladi. Ko‘chmas mol-mulkka bo‘lgan huquqni yoki u haqda tuzilgan bitimlarni davlat ro‘yxatidan o‘gkazishni rad qilish yoxud ro‘yxatdan o‘tkazish muddatlarini buzilishi ustidan sudga murojaat qilinishi mumkin. Demak, Fuqarolik kodeksining 84-moddasida ko‘zda tutilgan qoidalar ipoteka uchun ham joriy kilinadi. Bu haqda ipoteka garovi qoidalarini belgilovchi normativ hujjatlarda alohida ko‘rsatib qo‘yilishi shart emas. Ipotekaning o‘ziga xos xususiyatlari O‘zbekiston Respublikasi «Garov to‘g‘risida»gi Qonunining 40 va 41-moddalarida o‘z ifodasini topgan. Binolar yoki inshootlar ipotekasiga ysha shartnoma bo‘yicha bino yoki inshoot joylashgan yer uchastkasini yoki yer uchastkasini garovga qo‘yilayotgan obyekt ishlab turishini ta’minlaydigan qismini yoxud, bu uchastkani yoki uning tegishli qismining garovga qo‘yuvchiga tegishli bo‘lgan, ijaraga olish huquqini bir paytni o‘zida ipoteka qilgan holda yo‘l qo‘yiladi. Yer uchastkasi ipotekasida esa agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, garov huquqi garovga qo‘yuvchining shu uchastkada joylashgan yoki qurilayotgan binolari va inshootlariga nisbatan tadbiq etilmaydi. Korxona yoki o‘zga mulkiy majmuani to‘lig‘icha ipotekasida garov huquqi va uni tarkibiga kiruvchi barcha mol-mulkka, ko‘char va ko‘chmas mulkka, talab qilish huquqi va mutlak huquqni qo‘shgan holda shu jumladan agar qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, ipoteka davrida sotib olinganlarga nisbatan tadbiq etiladi. Korxonalar ipotekasining eng muhim xususiyati yana shundaki, ipoteka bilan ta’minlangan majburiyat bajarilmagan taqdirda, garovga oluvchi korxonaning moliyaviy ahvolini

sog‘lomlashtirish yuzasidan ipoteka shartnomasida nazarda tutilgan chora-tadbirlarni ko‘rishga, shu jumladan korxona rahbar organlariga ishlab-chiqarilgan mahsulotni hamda korxonaning boshqa mol-mulkini tassarruf etish huquqi cheklangan vakillar tayinlashga xaqlidir. Garovga oluvchi tomonidan ko‘rilgan ushbu sog‘lomlashtirish tadbirlari kutilgan natija bermasa, garovga oluvchi qonunda belgilangan tartibda undiruvni ipotekada turgan korxonaga karatishga xaqlidir. Garovga oluvchi tomonidan ushbu huquqlarni amalga oshirilishi garov mol-mulkini mulkdori yoki unga nisbatan xo‘jalik yurituvchi xo‘jalik yuritish huquqi asosida yoki operativ boshqarish huquqi asosida ashyoviy huquqni amalga oshiruvchi subyektning huquqlarini birmuncha cheklaydi va uning faoliyatiga ma’lum darajada aralashishi mumkin. Garovni turlaridan yana biri - huquqlar garovidir. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida faqat mol-mulk emas, balki unga bo‘lgan huquqlar ham garovga qo‘yilishi mumkinligi e’tirof etilgan. «Garov to‘g‘risida»gi Qonunda huquqlar garoviga alohida bob ajratilgan. Qonunning 43-moddasida huquqlar garovi garov narsasi sifatida qanday tartibga solinishi belgilangan. Bunga asosan garovga qo‘yuvchiga tegishli egalik qilish va foydalanish huquqi, shu jumladan ijarachining huquqlari, majburiyatlaridan kelib chiqadigan boshqa hujjatlar (talablar) va o‘zga mulkiy huquqlar garov narsasi bo‘lishi mumkin. Kreditorning shaxsi bilan uzviy bog‘liq talablar, xususan hayot va sog‘liqqa yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risidagi talablar, alimentlar hakidagi yoki boshqa shaxs foydasiga voz kechish bilan man qilingan o‘zga talablar huquq garovi bo‘lishi mumkin emas. Yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni, shuningdek o‘zga tabiiy resurslarga bo‘lgan huquqlarni garovga qo‘yishga qonun hujjatlarida yo‘l qo‘yilgan me’yor va shartlarda yo‘l qo‘yiladi. Muddatli huquq uni amal qilish muddati tugangunga qadar garov narsasi bo‘lishi mumkin. Garovga qo‘yuvchi o‘z qarzdorini amalga oshirilgan huquqlar garovidan xabardor qilishi shart. Agar shartnomada boshqacha shart belgilanmagan bo‘lsa, garovga qo‘yuvchiga nisbatan qarzdor bo‘lgan shaxs garovga oluvchi oldida garovga qo‘yuvchini majburiyatini bajarishi lozim. Yuqoridagi modda mazmunidan anglashilishicha, huquqlar garovga qo‘yilgan paytda bunday huquq albatta mulkiy mazmundagi huquq bo‘lishi kerak. Shaxsni o‘zidan begonalashtirish mumkin bo‘lmagan, boshqa shaxsga o‘tkazish mumkin bo‘lmagan huquqlar garov narsasi bo‘la olmaydi. Garovga qo‘yilgan mulkiy huquq o‘zining iqtisodiy mazmuniga, qiymatiga, bahosiga ega bo‘lishi shart. Ayni paytda garovga qo‘yilgan mulkiy huquq ushbu mulkiy huquqni amalga oshirishi lozim bo‘lgan o‘z qarzdoriga ega bulmog‘i lozim. Bunday qarzor sifatida garovga qo‘yuvchilar ham, uchinchi shaxslar ham qatnashishlari mumkin. Masalan, muallif o‘z asariga nisbatan mutloq huquqini garovga qo‘ygan holda ushbu asarni nashr etuvchi noshirlar garovga qo‘yilgan mulkiy huquq bo‘yicha qarzdor hisoblanadi, ya’ni garovga qo‘yuvchi muallif garovga oluvchi oldidagi o‘z majburiyatlarini bajarmagan taqdirda noshirlar muallifga to‘lashi lozim bo‘lgan gonarar xaqi hisobidan garovga oluvchini talablarini qanoatlantirishi lozim bo‘ladi. Garovga qo‘yiladigan huquqni egasi bo‘lgan shaxsgina huquqni garovga qo‘yishi mumkin. Qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, mulkdorning roziligisiz ashyoviy huquqni garovga qo‘yishga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 266-moddasi 3-qismida mustaxkamlangan huquqlar garovi haqidagi

masala yuridik adabiyotlarda juda kam tadqiq qilingan. Shu sababli ham amaliyotda huquqlar garoviga extiyotkorlik bilan munosabatda bo‘linmoqda va deyarli qo‘llanilmaydi. Vaxolanki, quyidagi huquqlar garovini u yoki bu darajada qo‘llash mumkin, ya’ni: - ijarachining huquqlari; - intelektual mulk obyektlariga bo‘lgan mutloq huquqlarni tasdiqlovchi hujjatlar, masalan, patent, guvohnomalar asosidagi mutloq huquqlar; - ma’lum mulkiy manfaat olinishini guvohlantiruvchi huquqlar, shu jumladan aksiyalar bo‘yicha dividendlar olish huquqi. Huquqlar garovida odatdagi shartlar bilan bir qatorda garovga qo‘yuvchiga nisbatan kim qarzdor bo‘lib hisoblanishi albatta o‘z ifodasini topishi lozim. Garovga qo‘yuvchi qarzdorga o‘z huquqini garovga qo‘yilganligini xabardor qilishi shart. Garovga qo‘yuvchi, shuningdek o‘zini garovga qo‘yilgan huquqini to‘liq yoki qisman bekor bo‘lishiga olib keluvchi biron harakatlarni sodir etmasligi, boshqa biron kishi foydasiga bu huquqdan voz kechmasligi, garovga qo‘yilgan huquqni uchinchi shaxslar tomonidan qilinadigan turli tajovuzlardan himoya qilishi lozim. Masalan, ixtiroga berilgan patent huquqi garovga qo‘yilgan taqdirda, ushbu ixtiroga nisbatan boshqa shaxs tomonidan shu patent huquqiga da’vo qilib sudga talab qo‘yilganida, patent egasi albatta o‘z patent huquqini himoya qilish choralarini ko‘rishi shart. Ayni paytda huquq egasi o‘zi garovga qo‘ygan huquq bo‘yicha sodir bo‘lgan har qanday uzgarishlar haqida, uchinchi shaxslar tomonidan bu huquqni buzilishi haqida va ushbu huquqka nisbatan uchinchi shaxslarni turli da’volari haqidagi garovga oluvchini xabardor qilib turishi shart. Huquqlar garovga qo‘yilganida yana bir narsaga e’tibor berish lozim, ya’ni, ba’zi mulkiy huquqlar ma’lum bir muddat davomida amal qiladi. Masalan, ixtiroga berilgan patent yigirma yil davomida amal qiladi. Binobarin, garovga oluvchi bu o‘rinda ushbu huquq qachon vujudga kelganligini, qachon tugashini hisobga olishi lozim. Kelajakda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan huquqlar ham garovga qo‘yilishi mumkinmi? Bu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, kelajakda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan mulkiy huquqlar ham garovga qo‘yilishi mumkin. Eng asosiysi, garovga oluvchi tomonidan kelajakda vujudga keladigan mulkiy huquqlarni garovga olishga tavakkalchilik asosida rozilik berilishidir. Chunki, kelajakda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ayrim mulkiy huquqlar ba’zi sabablarga ko‘ra vujudga kelmasligi ham mumkin. Masalan, ixtirochi o‘zi yaratgan ixtirosiga patent olish uchun talabnoma beradi. Ma’lumki, bunday talabnoma davlatning tegishli idorasi tomonidan ma’lum bir muddat ichida ko‘rib chiqiladi va ushbu ixtirochiga patent berilishi mumkin. Ba’zi xollarda esa patent huquqi ushbu ixtirochidan oldin boshqa shaxsga aynan ushanday patent berilganligi natijasida vujudga kelmasligi ham mumkin. Demak, bunday holatda garovga oluvchi vujudga kelishi extimolidan uzoq bo‘lgan mulkiy huquqni garov narsasi sifatida rasmiylashtirgan bo‘ladi. Shu sababli ham garovga oluvchi kelajakda vujudga keladigan mulkiy huquqni garovga olishdan avval ushbu huquqning kelajakda vujudga kelishi qay darajada realligini hisobga olib tegishli xatti-harakatalar qilishi lozim. Ba’zi, soxalarda, ayniqsa qishloq xo‘jaligida kelajakda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan huquq garov narsasi sifatida keng qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Kichik va o‘rta tadbirkorlikni rag‘batlantirish mexanizmini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 1998 yil 27 maydagi 232-sonli qarorida xorijiy kredit liniyalarini vakolatli ijrochi banklariga kichik va o‘rta biznes subyektida garov ta’minoti yetarli bo‘lmagan taqdirda kelgusi

xosil uchun fyuchers kontraktlarini yoki kredit hisobidan sotib olingan asbob-uskunalar bilan ishlab-chiqarilgan mahsulotni garov sifatida qabul qilish tavsiya etilgan. Yuqoridagilardan mavjud mulkiy huquq kelgusida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan mulkiy huquq sifatida ham garov narsasi bo‘lishi mumkinligi haqida xulosa qilish mumkin. Kelgusida o‘tib kelishi mumkin bo‘lgan huquq albatta real bo‘lishi va garovga qo‘yuvchi tomonidan ushbu huquq vujudga kelishi uchun barcha choralar ko‘rilishi haqidagi talab alohida ahamiyatga ega. Shu sababli ham kelgusi yilni ish haqini garovga qo‘yish yoki yoziladigan asarni qalam haqini garovga qo‘yish mumkin degan fikrlarni unchalik jiddiy deb bo‘lmaydi. Bu masalada yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, birinchi galda garovga oluvchi o‘z ichki ishonchi bilan, asoslangan holda tavakkal qilishi, va bunda garovga qo‘yuvchini shaxsini hisobga olishi, garovga qo‘yuvchi tomonidan haqiqatdan ham kelajakda mulkiy huquqni vujudga kelishiga real holat mavjudligi va garovga qo‘yuvchi tomonidan ushbu huquqni vujudga kelishiga barcha choralar bilan harakat qilinishiga ishonch xosil qilishi lozim. Mana shunday xoldagina kelajakda vujudga keladigan mulkiy huquqlar garov narsasi sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 267-moddasida garov shartnomasining narsasi (predmeti) sifatida har qanday mol-mulk, shu jumladan ashyolar va mulkiy huquqlar (talablar) bo‘lishi mumkinligi belgilab qo‘yilgan. Garov narsasi sifatida qo‘yilayotgan mol-mulk garovga qo‘yuvchiga mulk huquqi asosida tegishli bo‘lishi shart. Binobarin, mulkiy huquq garovga qo‘yilganda ham ushbu huquq garovga qo‘yuvchiga tegishli bo‘lishi lozim. Qonunda ashyoviy huquqni garovga qo‘yishda mulkdorning roziligi olinishi shart qilib qo‘yilgan. Bu holat xo‘jalik yuritish huquqi asosida mol-mulk biriktirib qo‘yilgan davlat korxonalari va operativ boshqarish huquqi asosida mol-mulk berilgan davlat muassasalarining ushbu mol-mulklarni garovga qo‘ya olish imkoniyatlarini jiddiy ravishda cheklaydi. Fuqarolik kodeksining tegishli me’yorlari mazmunidan anglanishicha, har qanday ashyo ham garov narsasi bo‘la olmaydi. Sud hukmiga asosan musodara qilinishi mumkin bo‘lmagan mol-mulklar, shuningdek, fuqarolarning majburiy tartibda xaq undirish uchun ijroga qaratish mumkin bo‘lmagan mol- mulklari ham garov narsasi bo‘la olmaydi. Bundan tashqari Fuqarolik kodeksining 267-moddasida garov narsasi bo‘lishi mumkin bo‘lmagan fuqarolik huquqi obyektlari doirasini kengayishi imkoniyatini beruvchi qoida mavjud. Mazkur qoidaga muvofiq undiruvni qaratish mumkin bo‘lmagan ayrim turdagi mulklar, jumladan fuqarolar mulklari garov predmeti bo‘lishi qonun bilan ta’qiqlab yoki cheklab qo‘yilishi mumkin. Fuqarolarning undiruvga qaratish mumkin bo‘lmagan mol-mulklari ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiklangan. Garov shartnomasining taraflari (subyektlari) - garovga oluvchi va garovga qo‘yuvchi hisoblanadi. Garovga oluvchi faqat garov bilan ta’minlangan asosiy majburiyat bo‘yicha kreditor bo‘lishi mumkin. Bir shaxsning asosiy majburiyat bo‘yicha kreditor bo‘lishi hamda garov shartnomasida garovga oluvchi bo‘lishi garov majburiyatini bajarilishini ta’minlash vositasi sifatidagi mohiyatidan kelib chiqadi. Garovga oluvchining huquqiy makomini o‘rganishda Fuqarolik kodeksining 286-moddasida aks ettirilgan qoida e’tiborga loyiqdir. Ushbu qoidaga binoan garovga oluvchi garov shartnomasi bo‘yicha o‘z huquqlarini boshqa shaxsga berishida, asosiy majburiyat yuzasidan qarzdordan talab qilish huquqi ham berilgan taqdirda qonuniy hisoblanadi.

Mazkur norma Fuqarolik kodeksining 315-moddasida nazarda tutilgan qoidaga asoslangan. Unga ko‘ra qonunda yoki shartnomada boshqacha hol nazarda tutilmagan bo‘lsa, birinchi kreditor qanday hajmdagi huquqqa ega bo‘lgan bo‘lsa, yangi kreditorga ham shu hajmdagi huquq o‘tadi. Biroq, kreditorning huquqlarini boshqa shaxsga o‘tkazish Fuqarolik kodeksining 313-323-moddalarida ko‘zda tutilgan talablarga rioya qilingan holda garovga oluvchining huquqlarini boshqa shaxsga o‘tkazish lozim. Mazkur qoidalar bo‘yicha garovga oluvchi asosiy majburiyat bo‘yicha o‘z huquqlarini boshqa shaxsga o‘tkazishda qarzdorning roziligini olishi talab qilinmaydi. Lekin, ushbu qoidaga konun yoki shartnomada istisno bo‘lishi ham mumkin. Kreditor o‘z huquqlarini boshqa shaxsga o‘tkazishda qarzdorning roziligini so‘ramasa ham uni xabardor qo‘yish lozim, aks holda yangi kreditor manfaatiga zarar yetkazilishi mumkin. O‘z huquqlarini boshqa shaxsga o‘tkazayotgan kreditor yangi kreditorga talab qilish huquqlarini berganligini tasdiqlovchi hujjatlarni ham berishi kerak. Holbuki, kreditorga shunday hujjatlar taqdim qilinmasa, yangi kreditor huquqni qabul qilishdan bosh tortishga haklidir. Kreditor talablarini boshqa shaxsga o‘tkazish protsedurasi ham ma’lum tartibga bo‘ysunadi. Umumiy qoidaga ko‘ra talab qilish huquqini boshqa shaxsga o‘tkazishda ham ushbu huquq qanday shaklda rasmiylashtirilgan bo‘lsa, aynan shunday tartibga rioya qilinishi kerak. Masalan, oddiy yozma shaklda tuzilgan bitim yoki notarial idorada tasdiqlangan shartnoma bo‘yicha kreditor talablari boshqa shaxsga o‘tkazishda aynan shunday protseduraga rioya qilish talab qilinadi. Garovga oluvchiga ayrim xollarda garov bilan ta’minlangan majburiyatlarni muddatidan avval bajarilishini talab qilish huquqi berilgan. Kreditorning bunday huquqlari Fuqarolik kodeksining 282-moddasida aks ettirilgan. Mazkur qoidaga asosan quyidagi hollarda garovga oluvchi majburiyatini muddatidan avval bajarilishini talab qilish huquqiga ega bo‘ladi: - garov ashyosi garovga qo‘yuvchida qoldiriladigan garov shartnomasi qoidalariga zid ravishda garov narsasi garovga qo‘yuvchi egaligidan chiqganda; - qo‘yuvchi garov narsasini almashtirish to‘g‘risidagi qoidani buzganda; - garovga qo‘yuvchi javobgar bo‘lmaydigan holatda garov narsasi nobud bo‘lsa; - garovga qo‘yuvchi navbatdagi garov tartibini buzganda; - garovga qo‘yuvchi unga qoldirilgan garov mulkini saqlash va qo‘riqlash bo‘yicha majburiyatlarini bajarmaganda; - garovga qo‘yuvchi garov narsasini tasarruf qilish qoidalarini buzganda. So‘nggi uch holat yuz berganda garovga oluvchi nafaqat majburiyatni muddatidan ilgari bajarilishini talab qilishga, balki talabi bajarilmaganda muddatidan avval undiruvni garov narsasiga qaratishi mumkin. Garovga qo‘yuvchi sifatida asosiy majburiyat bo‘yicha qarzdor yoki uchinchi shaxs bo‘lishi ham mumkin. Qonunda garovga qo‘yuvchiga nisbatan qo‘yiladigan asosiy talab - garovga qo‘yilgan mulkning egasi bo‘lishdir. Zero, mulk garovi, uni sotish imkoniyatining mavjudligini ko‘zda tutadi. Shuning uchun mulk egasi garovga qo‘yuvchi bo‘lishi mumkinligi muhim ahamiyatga ega.

«Garov to‘g‘risida»gi Qonun bo‘yicha mulk egasidan tashqari xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lgan shaxs ham garovga qo‘yuvchi bo‘lishi mumkin. Xo‘jalik yuritish huquqining mazmuni Fuqarolik kodeksining 14-bobida belgilangan me’yorlar doirasida mulkdan foydalanish, egalik qilish va tasarruf qilish huquqini anglatadi. Fuqarolik kodeksining 177-moddasida mulk turiga qarab unga bo‘lgan huquq doirasi belgilangan. Masalan, ko‘chmas mulkka nisbatan xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lgan korxona mulk egasining roziligisiz uni tasarruf qilishi mumkin emas. Boshqa mulkka nisbatan esa xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lgan korxona, agar qonunda boshqa holat nazarda tutilgan bo‘lmasa, o‘z ixtiyori bilan tasarruf qilish huquqiga ega. Xo‘jalik yuritish huquqi asosida biriktirib qo‘yilgan mulkni garovga qo‘yish qonunda mulk egasining roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi (8-modda). «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning 10-moddasida garov shartnomasini asosiy mazmuni belgilab qo‘yilgan. Unga asosan garov to‘g‘risidagi shartnomada tomonlarning nomi, joylashgan joyi, garov turi, garov narsasi, uning bahosi, mohiyati, miqdori va garov bilan ta’minlangan majburiyatning bajarilish muddati, garovga qo‘yilgan mol-mulk ro‘yxati, shuningdek, tomonlarning kelishuvi bo‘yicha erishilgan boshqa ma’lumotlar ko‘rsatilgan bo‘lishi zarur. Unda garovga qo‘yilgan mol-mulk tomonlarning qaysi birida ekanligi ko‘rsatilishi shart. Ushbu shartlar garov to‘g‘risidagi shartnomada albatta ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Bu shartlarning birontasi shartnomada ko‘rsatilmagan bo‘lsa, u holda garov to‘g‘risidagi shartnoma tuzilmagan hisoblanadi. FK 364-moddasi 2-qismiga ko‘ra shartnomani narsasi to‘g‘risidagi shartlar qonun hujjatlarida bunday turdagi shartnomalar uchun muhim va zarur deb hisoblangan shartlardir. Shuningdek, taraflardan birining arizasiga muvofiq kelishib olinishi lozim bo‘lgan hamma shartlar muhim shartlar hisoblanadi. Binobarin, «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning 10- moddasida ko‘rsatilgan shartlar garov shartnomasining shartlari hisoblanadi va amaliyotda unga qatiy rioya qilinishi shart. Garov to‘g‘risidagi shartnomani ushbu shartlarini alohida - alohida ko‘rib chiqamiz. O‘zbekiston Respublikasi garov munosabatlarining tartibga solishga qaratilgan barcha qonun hujjatlarida garov to‘g‘risidagi shartnomani yozma shaklda bo‘lishi ko‘zda tutilgan. Umumiy qoidaga ko‘ra shartnomaning yozma shakliga rioya qilmaslik taraflarning o‘zlari uchun uni haqiqiy emasligini keltirib chiqarmasligi mumkin. Lekin ular o‘rtasida nizo chiqqan holda shartnomani tuzilganligini, shartnomaning boshqa xususiyatlarini yoki umuman bitimning haqiqiyligini isbotlash imkoniyatidan mahrum bo‘ladilar. Biroq qonunda yoki shartnomada bitimning yozma shaklda rasmiylashtirish shart qilib qo‘yilgan bo‘lsa, bunday qoidaga roiya qilmaslik shartnomani haqiqiy emasligini keltirib chiqaradi. Garov to‘g‘risidagi shartnomalar ham shunday bitimlar jumlasiga kiradi. YA’ni, garov to‘g‘risidagi shartnoma O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 271-moddasiga, «Garov to‘g‘risida»gi Qonunining 11-moddasiga asosan faqat yozma shaklda tuzilishi kerak. Garov munosabatlari o‘z mohiyatiga ko‘ra murakkablashgan munosabatlar toifasiga kiradi, shu sababli ham garov shartnomasi yozma shaklda tuzilishi haqidagi talab o‘rinli va maqsadga muvofiq, deb hisoblash mumkin. Odatda garov to‘g‘risida shartnoma taraflarning tomonidan bunday hujjatni imzolashi orqali tuziladi va ayrim hollarda shartnomaga garovga qo‘yilgan mulk ro‘yxati ilova qilib qo‘yilishi mumkin.

Yozma shakldagi shartnomani ikki turi mavjud. Oddiy yozma shakldagi shartnoma va notarial idorada tasdiqlangan shartnoma. Ayrim xollarda shartnomani notarial tasdiqlash bilan birga uni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab qilinadi. Qonunda qaysi xollarda garov to‘g‘risidagi shartnoma notarial tasdiqlanishi kerakligi xususida normalar aks ettirilgan. Agar garov bilan ta’minlangan asosiy majburiyat notarial tartibda tasdiqlash lozim bo‘lgan shartnoma bilan rasmiylashtirilgan bo‘lsa, garov to‘g‘risidagi shartnoma ham notarial tartibda tasdiqlanishi kerak. Shartnomalarni notarial tartibda tasdiqlash lozimligi ikki holatdan kelib chiqadi. Birinchisi, garov shartnomasi notarial tartibda tasdiqlanishi lozimligi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ikkinchisi shartnomani notarial tartibda tasdiqlash taraflarning kelishuvi tufayli amalga oshirilishi mumkin. «Garov to‘g‘risida»gi Qonunda (11-modda) garov shartnomasini ro‘yxatdan o‘tkazishga nisbatan birmuncha soddalashtirilgan talablar qo‘yildi, ya’ni: - garov shartnomasi faqat yozma shaklda tuzilishi; - ipoteka to‘g‘risidagi shartnoma notarial guvohlantirilishi va davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi; - notarial tasdiqlanishi lozim bo‘lgan shartnomaga muvofiq olinadigan majburiyatlarni ta’minlash yuzasidan ko‘char mol-mulkni yoki mol-mulkka bo‘lgan huquqlarni garovga qo‘yish haqidagi shartnoma notarial guvohlantirilishi shartligi ko‘zda tutildi. Yuqoridagi talablarga rioya qilmaslik esa garov haqidagi shartnomaning haqiqiy emasligini keltirib chiqaradi. Ayrim hollarda garov to‘g‘risida yozma shartnoma tuzish va uni notarial tartibda tasdiklatishning uzi garov shartnomasini kuchga kirishi uchun, ya’ni garov huquqining vujudga kelishi uchun yetarli emas, bunday xollarda garov shartnomani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab qilinadi. Garov shartnomasini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish keyingi garovga oluvchilarning yoki garovga qo‘yilgan mulkni sotib oluvchilar manfaatini himoya qilishda katta ahamiyatga ega. Garovni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish avvalo garovdagi mulkni sotib oluvchilarga tegishli mulkning huquqiy holati haqida ma’lumot berishga xizmat qiladi. Shubxasiz, bu ko‘p nizolarning oldini oladi. Lekin, shuni ta’kidlash kerakki, garov shartnomasini ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi haqidagi me’yoriy hujjatlar o‘z vaqtida ishlab-chiqilmasligi yoki qanchalik mukammal ishlangani qonunning samarali ishlashiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Garov huquqini rasmiylashtiruvchi normativ hujjatlar tizimiga O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ishlab-chiqilgan «Garov to‘g‘risidagi shartnomalarni notarial tasdiqlash haqida»gi 1994 yil 1 martdagi Instruksiya ham kiradi. «Garov to‘g‘risida»gi Qonunning 32-moddasida garov quyidagi hollarda bekor bo‘lishi belgilandi: 1) garov bilan ta’minlangan majburiyat bekor bo‘lganda; 2) garovga oluvchi garov to‘g‘risidagi qonunning garov narsasini sug‘urta qilish haqidagi qoidalarini qo‘pol ravishda buzgan taqdirda garovga qo‘yuvchi talabi bilan; 3) garovga qo‘yilgan ashyo nobud bo‘lganida yoki garovga qo‘yilgan huquq bekor bo‘lganida; 4) garovga qo‘yilgan mol-mulk kim oshdi savdosida sotilgan taqdirda, shuningdek, uni realizatsiya qilish mumkin bo‘lmagan taqdirda;

5) garov narsasi bo‘lgan mol-mulk garovga qo‘yuvchidan qonunda belgilangan tartibda olib qo‘yilgan taqdirda; 6) agar garovga qo‘yuvchi kreditorga yangi qarzdor uchun javob berishga rozilik bermagan bo‘lsa, garov bilan ta’minlangan majburiyat boshqa shaxsga o‘tkazilgan taqdirda; 7) da’vo muddati o‘tganligi sababli garov bilan ta’minlangan majburiyat bo‘yicha o‘z talablarini qondirish kreditor uchun mumkin bo‘lmay qolgan taqdirda; 8) garov narsasini tashkil etuvchi huquqni amal qilish muddati tugatilgan taqdirda va nihoyat hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa holatlarda. Garovga oluvchining talablarini qondirish uchun undiruvni qarzdor garov bilan ta’minlagan majburiyatni o‘zi javobgar bo‘lgan vaziyatlarda bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda garovga qo‘yilgan mol-mulkka qaratish mumkin. Umuman olganda garov huquqida kreditorning talabini garov narsasidan qondirish ikki bosqichga ega bo‘ladi, ya’ni, birinchidan, undiruvni garov narsasiga qaratish va ikkinchidan, garovga qo‘yilgan mulkni sotish. Garov to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq undiruvni garov narsasiga qaratish uchun qarzdor tomonidan garov bilan ta’minlangan majburiyatning bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi asos bo‘ladi. Bu yerda shunga e’tibor berish kerakki, agar so‘z majburiyatni lozim darajada bajarmaganlik haqida borayotgan bo‘lsa, bu o‘rinda majburiyatni qanday darajada bajarilmaganligini aniqlash muhimdir. Zero, Fuqarolik kodeksining 279-moddasiga muvofiq "agar qarzdor tomonidan garov bilan ta’minlangan majburiyatni buzish uncha katta bo‘lmasa va kreditor talabi garovga qo‘yilgan mulk qiymatiga nomutanosib bo‘lsa, undiruvni garov narsasiga qaratishni rad etish mumkin". Shuningdek, Fuqarolik kodeksida garov narsasidan qondiriladigan kreditor talabining hajmi ham kengaytirilgan, ya’ni garov narsasining qiymatidan garov bilan ta’minlangan majburiyatni bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, xususan, foizlar neustoyka, majburiyatning o‘z vaqtida bajarmaslikdan kelib chiqqan zararni qoplash, shuningdek, garov narsasini saqlash va undiruv bilan bog‘liq xarajatlar ham qoplanishi mumkin. Umumiy qoidaga ko‘ra undiruvni ko‘chmas mulkka qaratish sud qarori asosida amalga oshiriladi. Lekin, taraflarning kelishuviga muvofiq ko‘chmas mulkning undirish sudning aralashuvisiz ham hal qilinishi mumkin. Buning uchun taraflar maxsus bitim tuzishi kerak bo‘ladi. Bu kabi bitimlarga kodeksda ikki talab qo‘yiladi. Birinchidan, bunday bitimlar notarial tartibda rasmiylashtirilishi kerak. Ikkinchidan, bitim undiruvni garov narsasiga qaratishga asos vujudga kelgandan keyin tuzilishi mumkin. Mazkur qoida undiruvni muqarrar ravishda notariusning ijro etish yozuvi asosida amalga oshirishdan jiddiy farq qiladi. Xolbuki, avval notarius tomonidan tasdiqlangan garov to‘g‘risidagi shartnoma notariusga muqarrar ravishda ijro etish yozuvini kiritishga asos bo‘lgan. Endi garov shartnomasini notarius tomonidan tasdiqlanishi undiruvni garov narsasiga muqarrar ravishda qaratishga yetarli emas. Buning uchun maxsus bitim tuzish talab qilinadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, garovga qo‘yuvchi bilan garovga oluvchi o‘rtasida tuziladigan undiruvni

muqarrar ravishda amalga oshirish haqidagi bu maxsus qo‘shimcha bitim o‘z navbatida notarial tartibda rasmiylashtirilishi lozim. Undiruvni garovga qo‘yilgan ko‘char mulkka qaratish umumiy qoidaga ko‘ra sud qarori bilan amalga oshiriladi, agar taraflar maxsus bitimga muvofiq boshqacha tartibni ko‘zda tutmagan bo‘lsa shuni e’tiborga olish joyizki bu o‘rinda garov shartnomasini sudga murojaat qilmay amalga oshirish haqidagi qoidani ko‘zda tutishi to‘g‘risida ran borayotgani yo‘q. Fuqarolik kodeksining 280-moddasining 2-qismiga muvofiq bu borada ham qo‘shimcha maxsus shartnoma tuzilishi lozim. Lekin, kodeksning ko‘rsatilgan moddasida qo‘shimcha bitim undiruvni garovga qo‘yilgan ko‘char mulkka qaratishga asos vujudga kelgandan keyin tuzish kerakligi ko‘rsatilmagan. Mazkur qoidalar (Fuqarolik kodeksi 280-moddasining 1 va 2- qismlari)ning o‘xshashligidan hamda ularning mazmunidan kelib chiqib, undiruvni sudning aralashuvisiz muqarrar ravishda ko‘char mulkka qaratish qo‘shimcha bitim undiruvni garov narsasiga qaratishga asos paydo bo‘lganidan keyin tuzilishi kerak, degan fikrga kelish mumkin. 5. Kafillik shartnomasi, uning tushunchasi va qo‘llanish shartlari. Tadbirkorlik faoliyatining subyektiga kreditlar berishda bank muassasalari, boshqa kredit muassalari yoki sug‘urta tashkilotlari kafil bo‘lishlari mumkin. Bu haqda «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 15—moddasida quyidagicha qayd qilingan: tadbirkorlik faoliyati subyektiga kredit berilayotganda bank muassasalari, boshqa kredit yoki sug‘urta tashkilotlari kafil bo‘lishlari mumkin. To‘lovga qobiliyatli yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda kafil bo‘lishlari mumkin deyilgan. Bundan tashqari tadbirkorlik faoliyati subyekti kredit shartnomalari bo‘yicha majburiyatlarni ta’minlash tariqasida o‘z mol—mulkidan, shu jumladan ashyolar va mulkiy huquqlardan, shuningdek o‘zi olgan kreditni to‘lay olmaslik xavfi sug‘urtasi to‘g‘risidagi sug‘urta polisidan foydalanish mumkin. FK 292—moddasiga ko‘ra, kafillik shartnomasi bo‘yicha kafil boshqa shaxs o‘z majburiyatini to‘la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditori oldida javob berishni o‘z zimmasiga oladi. Kafillik tadbirkorlik faoliyati subyektlarining pul—kredit munosabatlarida keng tarqalgan majburiyatni ta’minlab turuvchi usuldir. Yangi FK kafillik shartnomasining kelgusida vujudga keladigan majburiyatni ta’minlash uchun ham tuzilishi mumkinligini belgilaydi (292-m. 2 q.). Bu qoida amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, chunki qator hollarda tadbirkorlik faoliyatida shartnomani tuzishda asosiy majburiyatni ta’minoti talab etiladi. Masalan, kredit shartnomasining bir sharti bo‘lib, bank kreditini qaytarish to‘g‘risidagi ta’minot usuli hisoblanadi. Kafillik shartnomasi kreditor va kafilning kelishuvi bo‘yicha vujudga keladi. FK kafil sifatida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan shaxslar doirasini ma’lum darajada cheklaydi. Masalan, budjet tashkilotlari, operativ bashqarish huquqi asosida mulki bo‘lgan davlat korxonalari, unitar

korxonalar, qonun bo‘yicha yuridik shaxs filiallar va vakolatxonalar kafil bo‘la olmaydi (FK 117-m. 3-q., 178-m., 180-m.). Undan tashqari, xususiy korxonalarning filiallari va vakolatxonalari ham kafil bo‘la olmaydi, chunki bularning harakatlari uchun yuridik shaxs (xususiy korxona) javobgar bo‘ladi. Kafillik shartnomasi yozma shaklla tuzilgandagina haqiqiy hisoblanadi. Odatda, kafillik shartnomasi tekinga tuziladi, lekin shartnomada boshqacha tartib belgilanmasa, kafil qarzdorga ko‘rsatgan xizmatlari uchun haq olish huquqiga ega. Kafillik uchinchi shaxs tomonidan, qarzdor tomonida turib majburiyatni ijro etmagan taqdirda uni o‘z zimmasiga olish haqida qo‘shimcha majburiyat olish hisoblanadi. Agar shartnomada kafilning javobgarligi subsidiar deb ko‘rsatilmagan bo‘lsa, u holda, u solidar javobgar bo‘ladi. Agar qonun yoki shartnomada bu hol belgilanmagan bo‘lsa, kafil to‘liq hajmda javobgar bo‘ladi. Kafil mustaqil subyektdir, u kreditorga nisbatan qarzdorning barcha huquqaridan foydalanadi. Da’vo qilish huquqida, hatto qarzdor da’vodan voz kechganda ham saqlanib qoladi. Qarzdor uchun majburiyatni bajarmagan kafilga kreditorning huquqlari o‘tadi. Kreditor talab qilib olish huquqini tasdiqlovchi hujjatni kafilga berishi shart. Kafillik bilan ta’minlangan majburiyatni qarzdor bajarsa, bu haqda darhol kafilni xabardor qilishi shart. Kafil ko‘rsatilgan xizmatlari uchun haq olish huquqiga ega. Kafillik shartnomasi quyidagi hollarda bekor bo‘ladi: — kafillik bilan ta’minlangan asosiy majburiyat bekor bo‘lsa; — kafillik shartlari jiddiy o‘zgarsa, bunda kafilning roziligi olinmagan bo‘lsa; — qarz boshqa shaxsga o‘tgan taqdirda; — ijro muddati yetgan majburiyatni kreditor qabul qilib olmasa; — kafillik muddati o‘tsa, agar muddat belgilangan bo‘lmasa majburiyatni bajarish muddati kelgan kundan boshlab bir yil davomida kafilga da’vo qo‘zg‘atmasa va boshqa hollarda. Tadbirkorlik faoliyati tavakkalchilikka asoslanganligi sababli, kafillik shartnomasi bo‘yicha kafilning javobgarligi ham o‘z xususiyatlariga ega. FKning 293-moddasiga asosan kafil, agar kafillik bilan ta’minlangan majburiyat tadbirkor tomonidan bajarilmaganda yoki lozim darajada bajarilmaganda kreditor oldida solidar javobgar bo‘ladi, shartnomada nazarda tutilgan hollarda esa subsadiar javobgar bo‘ladi. Kafil shartnomada nazarda tutilgan hollarda, qarzdorning asosiy majburiyatidan kelib chiqadigan zararlar uchun javob bermaydi (FK 293-m. 2-q.). Majburiyatni bajargan kafilga kreditorning ushbu majburiyat bo‘yicha huquqlari hamda garovga oluvchi sifatida kreditorga tegishli bo‘lgan huquqlar kafil kreditorning talabini qancha hajmda qanoatlantirgan bo‘lsa, shuncha hajmda o‘tadi. Undan tashqari kafil kreditorga to‘lagan summaga foizlar to‘lashni va qarzdor uchun javobgarlik munosabati bilan ko‘rgan boshqa zararni to‘lashni qarzdordan talab qilishga haqli. Kafil majburiyatni bajarganidan keyin kreditor qarzdorga bo‘lgan talabni tasdiqlovchi hujjatlarni kafilga topshirishi va talabni ta’minlaydigan huquqlarni berishi shart (FKning 295- m.).

Shartnoma lozim darajada bajarilganda (asosiy majburiyat) uning asosida o‘rnatilgan kafillik ham bekor qilinishi lozim. Undan tashqari kafillik asosiy majburiyatning (shartnomaning) shartlari jiddiy o‘zgarganda bekor qilinadi (FK 298-m.). 6 . Kafolat, uning tushunchasi, qo‘llanish asoslari va shartlari. Kafolatga binoan bank, boshqa kredit muassasi yoki sug‘urta tashkiloti (kafil) boshqa shaxs (pritsipal)ning iltimosiga ko‘ra kafil o‘z zimmasiga olayotgan majburiyat shartlariga muvofiq pritsipalning kreditori (benefitsiar) pul summasini to‘lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga to‘lash haqida prinsipialga yozma majburiyat beradi (FK 299-m.). Bank kafolat berishdan oldin, qoida tariqasida, pritspal (tadbirkor) bilan garant (kafil) o‘rtasida bitim (shartnoma) tuzilib, unga asosan bank kafolat berish majburiyatini, tadbirkor esa bu xizmatga haq to‘lash majburiyatini oladi (FK 300-m. 2 q.). FKda bank kafolati berilishi (kimga, nimaga asoslanib) aniq belgilanmagan. Umumiy qoidaga asosan bank kafolati bank tomonidan to‘lovga qobiliyatli deb hisoblangan tadbirkorga beriladi. Bank kafolati tadbirkorlar tomonidan kreditor oldidagi o‘z majburiyatlarini lozim darajada bajarilishini ta’minlashga yo‘naltirilgan. FKda tadbirkorning kafolatni (muddatini) uzaytirishni so‘rab murojaat qilish nazarda tutilmagan. Bank kafolati bir tomonlama shartnoma bo‘lganligi uchun uni uzaytirish kafilning xohish— irodasiga bog‘liqdir. Kafolat kafil tomonidan hech qanday holatda chaqirib olinishi mumkin emas, shartnomada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno (FK 302-m.). Agar kafolatda boshqacha holat nazarda tutilmagan bo‘lsa, u berilgan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Kafolatda belgilangan to‘lov kafolat muddati o‘tmasdan oldin benefitsiarning talabi bo‘yicha tulanishi shart. Benefitsiarning kafolat bo‘yicha pul summasini to‘lash haqidagi talabi kafolatda ko‘rsatilgan hujjatlarni ilova qilgan holda kafilga yozma ravishda taqdim etilishi kerak. Talabda yoki unga ilovada benefitsior prinsipialning ta’minlash uchun kafolat berilgan asosiy majburiyatni buzishi nimadan iboratligini ko‘rsatishi kerak. (FK 305-m.) Umumiy qoida bo‘yicha kafil benefitsiardan prinsipial tomonidan asosiy majburiyat bajarilmaganligini isbot qiluvchi dalillarni talab qilishga haqli emas. Lekin benefitsiar prinsipialning ta’minlash kafolat berilgan asosiy majburiyatni buzishi nimadan iboratligini ko‘rsatishi kerak, ammo tasdiqlashi shart emas. (FK 307-m. 1 q.) Kafil ikki asos bo‘yicha benefitsiarning talabini qondirishni rad qilishi mumkin: 1) agar talablar yoki unga ilova qilingan hujjatlar kafolat shartlariga mos kelmasa; 2) talablar kafolatda belgilab qo‘yilgan muddat tamom bo‘lganidan keyin taqdim etilsa. (FK 307-m. 1 q.) FK qoida bo‘yicha, kafil tomonidan benefitsiarning talabi єondirilishi bo‘yicha konkret muddatni belgilamagan. Kafil benefitsiarning talabini unga ilova єilingan qujjatlar bilan bipga kafolatda ko‘rsatilgan muddatda ko‘rib chiєishi, muddat ko‘rsatilmaganda esa - mutanosib muddatda bu talab qamda unga ilova єilingan qujjatlar kafolat shartlariga mos kelishi yoki kelmasligini aniєlash uchun oєilona jonkuyarlik ko‘rsatishi kerak (FK 306-m. 2 q.). Har bir holatda qanday muddat oqilona hisoblanishi sud tomonidan belgilanadi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, kafilning majburiyatlari asosiy majburiyatga bog‘liq bo‘lmay, kafolat shartlari bilan belgilanadi. Masalan, tadbirkor kredit shartnomasini o‘z vaqtida bajara olmasa va unga (kreditorga) katta foizdagi summani to‘lash majburiyatini olgan bo‘lsa, kafil benefitsiar oldida kafolatda ko‘rsatilgan summa doirasida javob beradi. Agarda shartnomada o‘zgacha holat nazarda tutilmasa, kafil kafolat bo‘yicha majburiyatlarni asossiz bajarmasa, FKga asosan benefitsiarning pul mablag‘laridan foydalanganligi uchun ushbu mablag‘lar summasiga foiz to‘lashi kerak. (FK 307-m. 1 q.). Kafilning pritsipaldan kafolat bo‘yicha benefitsiarga to‘lagan summalarni regress taribida to‘lashni talab qilish huquqi kafilning pritsipal bilan bajarish yuzasidan kafolat berilgan kelishuvida belgilab qo‘yiladi. (FK 310-m. 1 q.). Kafilning benefitsiar oldidagi majburiyati quyidagi hollarda bekor bo‘ladi: a) kafolat berilgan summa to‘langanda; b) kafolatda belgilangan mudat tamom bo‘lganda; v) benefitsiar kafolat bo‘yicha o‘z huquqlaridan voz kechishi va uni kafilga qaytarib berishi oqibatida; g) benefitsiar kafilni uning majburiyatlaridan ozod qilishi haqida yozma ariza berish yo‘li bilan kafolat bo‘yicha o‘z huquqlaridan voz kechishi oqibatida. (FK 309-m. 1 q.). Undan tashqari amaliyoda benefitsiar tomonidan kafilga kafolat xatining asl nusxasini qaytarishi ham mazmuniga ko‘ra kafolat bo‘yicha majburiyatning bekor bo‘lganligini bildiradi. Shunday qilib, bank kafolati, tadbirkorlik munosabatlarida (faoliyatida) kreditorlar uchun bu usuldagi ta’minot asosida kredit berishning eng maqbul usuli hisoblanadi. Ayni paytda bank kafolati kafil sifatida ishtirok etayotgan shaxslarda zararni vujudga keltiruvchi sabab deb ham baholanishi mumkin. Tadbirkorlar, ya’ni kredit oluvchilar olayotgan kreditni sug‘urtalash maqsadida sug‘urta tashkilotlari bilan tuzgan shartnomasini huquqiy kuchga kirmagan kafolatini taqdim etib, bankdan kredit olganligi, keyinchalik kreditni kaytaruvchi tadbirkor olgan kreditlaridan noto‘g‘ri foydalanganligi, uning oqibatida kreditni qaytarishga imkoniyat bo‘lmaganda, bank sug‘urta tashkilotlarni ishga jalb qilgan vaqtda sug‘urta tashkilotlari sug‘urtalanuvchi hali sug‘urta badallarini to‘lamaganligi sababli shartnoma kuchga kirmaganligini bildirganligi hamda javobgarlikdan bo‘yin tovlayotganligi ma’lum bo‘lgan. Haqiqatda ham shartnoma kuchga kirmagan bo‘lsa, uni javobgarlikka tortib bo‘lmasligi to‘g‘risida FKning 927-moddasida va «Sug‘urta to‘g‘risida»gi Qonunda ham qayd qilingan. Kredit bo‘yicha kafolat har qanday moliyaviy mustahkam korxonadan qabul qilinadi. Kafillikni qabul qilish uchun kafil bank emitetiga (kredit beruvchi bank) boshqa bankdan mazkur moliyaviy korxonaning mustahkamligi haqida kafilni olib kelishi kerak. Kreditni qaytarishni ta’minlash bo‘yicha yana quyidagi holatlarga e’tiborni qaratish lozim. YA’ni, O‘zbekiston Respublikasi FKning 22—bobida nazarda tutilgan usullar kredit shartnomasi majburiyatini bajarishga ham taalluqlidir. Asosiy majburiyatni yetarli darajada kafolatlaydigan qarzdorni tegishli xatti—harakat sodir etishga undaydigan, agar qarzdor majburiyatni bajarmasa yoki lozim darajada bajarolmasa, uning uchun salbiy oqibatlar vujudga kelishini nazarda tutuvchi maxsus choralarga majburiyatlar ijrosini ta’minlash usullari deyiladi. Uning turlari: neustoyka, garov, kafillik, kafolat va zakalat. Shulardan kafolatga qiskacha to‘xtaladigan bo‘lsak — kafolat ham kafillik kabi asosiy majburiyat bajarilishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, qarzdor tomonida turib, javobgarlikni o‘z zimmasiga olishda ifodalanadi.

Kafolat munosabatlarida uch subyekt qatnashadi: 1.Kafolat beruvchi taraf — bank, boshqa kredit muassasalari, sug‘urta tashkilotlar; 2. Benefitsiar — kreditor asosiy majburiyat bo‘yicha talab qilish huquqiga ega shaxs; 3. Pritsipal — qarzdor zimmasiga burch yuklatilgan shaxs. Kafolatda benefitsiar oldidagi majburiyati prinsipial tomonidan haq evaziga ta’minlanadi. Ayni vaqtda kafolat, asosiy majburiyatdan mustaqil xarakterga ega bo‘ladi. Kafolat kafil tomonidan beriladigan yozma hujjat bo‘lib, unda binefitsiar va prinsipial aniq ko‘rsatilishi shart. Kafolat chiqarib olinmaydi, benifitsiar almashtirilmaydi. Kafolat yozma bo‘lib, berilgan kundan boshlab kuchga kiradi. Pritsipial benefitsiar oldidagi asosiy majburiyatni buzgan taqdirda benefitsiar kafolat bergan tomonga yozma talab єo‘yishga haєli. Kafolat bergan tomon talabni olgandan so‘ng pritsipialni bu haєda xabardor qiladi va buni oqilona hal etishni so‘raydi. Kafolat beruvchi tomoni benefitsiar oldidagi javobgarlik shuki, u majburiyatni kafolatlangan summasini to‘laydi. Biroq kafolat beruvchi tomonidan kafolat majburiyatlari buzilsa, u yetkazilgan zararni ham to‘laydi. Kafil pritsipialga regress talab єo‘yishga haєli. Kafolat shartlariga nomuvofiq yoki kafolat majburiyatlarni kafil tomonidan buzilganligi uchun to‘langan summaga regress talab єo‘yilmaydi. Kafolat quyidagi hollarda bekor bo‘ladi: — kafolat amalga oshirilsa; — kafolat muddati tugasa; — benefitsiar kafolatdan voz kechsa; Kafolat bekor bo‘lganligidan xabar topgan kafil darhol bu haqda pritsipialni xabardor qilishi kerak. 7 . Zakalat, uning tushunchasi va qo‘llanilishi. Zakalat deb, shartnoma tuzayotgan taraflardan biri shartnomaning tuzilayotganini isbotlash va uning ijrosini ta’minlash yuzasidan beradigan pul summasiga aytiladi. Zakalat to‘g‘risidagi kelishuv zakalatning summasidan qat’i nazar, yozma ravishda tuzilishi kerak (FKning 311 moddasi). Zakalat shartnomadagi taraf amalga oshirishi kerak bo‘lgan to‘lovlar hisobidan to‘langan summa zakalat ekanligiga, xususan, ushbu moddaning ikkinchi qismida belgilingan qoidaga rioya qilmasligi oqibatida shubha tug‘ilgan taqdirda, bu summa, agar boshqa hol isbotlangan bo‘lmasa, bo‘nak (avans) sifatida to‘langan deb hisoblanadi. Zakalat ko‘p hollarda fuqarolar o‘rtasida majburiyatlarni bajarilishini ta’minlashni alohida usuli sifatida ko‘proє qo‘llaniladi. Masalan, fuqarolar va tadbirkorlar o‘zlariga uy— joylarini va dachalarini arendaga olishda yoki bo‘lmasa, sotib olishda ham zakalatdan foydalanish mumkin.[5] Zakalat quyidagi 3 ta vazifani bajaradi: birinchisi, zakalat berilib tuzilgan shartnoma haqiqatan tuzilganligini isbotlovchi dalil hisoblanadi; ikkinchisi, zakalat shartnoma yuzasidan avvaldan to‘lab qo‘yiladigan pul summasi bo‘lib, tegishli to‘lovlar hisobiga muayyan summani to‘lagan taraf shartnomani qisman ijro

etgan hisoblanadi. Zakalat oluvchi taraf uchun ham bu hol ma’lum ahamiyatga ega. Masalan, biron bir uy—joy ijaraga berilishida uy—joy egasi turar joyni yashash uchun yaroqli holga keltirish maqsadida zarur ta’mirlar qiladi va hokazo; uchinchisi, zakalat taraflar o‘rtasida tuziladigan shartnomalar va kelishuvlardan kelib chiqqan majburiyatning ijro etilishini ta’minlash uchun belgilanadi. Zakalatning ushbu vazifasi shundan iboratki, agarda zakalat bergan taraf shartnoma yuzasidan olgan o‘z majburiyatlarini bajarmaganda bergan zakalatini yo‘qotadi. Agar zakalat bergan taraf shartnomadan voz kechgan bo‘lsa, bu holda u bergan zakalatining qaytarib berilishini talab qilib olmaydi. Agar zakalat olgan taraf o‘z majburiyatlarini bajarmasa, u ikkinchi tarafga zakalat summasini to‘lashga majbur bo‘ladi. Ba’zi hollarda zakalat uni bergan tarafga bir necha miqdorda qaytarilishi lozim. Agar majburiyat taraflardan qech qaysisining aybi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda bajarilmasa, o‘zaro kelishuv bo‘yicha beriladigan zakalat qaytariladi. Fuqarolik kodeksining 312-moddasi 3— qismida ko‘rsatilganidek, shartnomaning bajarmasligi uchun javobgar bo‘lgan taraf agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, zakalat summasini hisobga olgan holda ikkinchi tarafga zararlarni to‘lashi shart. Agar zakalat summasi zarar summasidan bir muncha ko‘proq bo‘lsa, u holda faqat zakalatgina undiriladi. Amaliyotda juda ko‘p uchraydigan, jumladan, tadbirkorlar, fuqarolar va yuridik shaxslar o‘rtasida majburiyat bajarilmasligi natijasida ko‘rilgan zarar zakalat summasidan oshiq bo‘lgan hollarda zakalat summasi ham, zararni qoplash uchun yetishmagan summa ham undiriladi. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashning alohida usuli sifatida ko‘rilayotgan zakalat fuqarolar o‘rtasidagi munosabatda, tadbirkorlar o‘rtasidagi munosabatda, shuningdek fuqarolar bilan tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatda qo‘llanilishi mumkin. Biz fuqarolik qonunchiligidagi ayrim shartnomalar shartlarida uchrab turadigan avansdan zakalatning farqini ajrata bila olishimiz lozim bo‘ladi. Zakalat bilan avansni bir-biriga o‘xshatgan narsa shundaki, bularning har ikkisi ham kelajakda to‘lanadigan summalar hisobidan taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga avvaldan to‘lanib qo‘yilgan pul summasi bo‘lib hisoblanadi. Ammo avans zakalatdan farq qilib, majburiyatlarning bajarilishini ta’minlamay, u quyidagi munosabatlarda, masalan, kontraktatsiya munosabatlarida, pudrat munosabatlarida, qurilishga oid pudrat munosabatlarida va shunga o‘xshagan boshqa munosabatlarda taraflardan biri ikkinchisiga beradigan avans muayyan ishlarni bajarishni tashkillashtirish uchun zarur bo‘lgan xarajatlarni qilish imkoniyatini beradi. Kelajakda to‘lanadigan summalar hisobiga avvaldan berilgan pul mablag‘lari yoki boshqa moddiy boyliklar shartnomani tuzilganligini isbotlash va uning bajarilishini ta’minlash maqsadlarida berilgan hollardagina zakalat hisoblanadi. Agar bu ikki belgidan hech qaysisi bo‘lmasa, berilgan summani avans qatorida hisoblash lozim bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: [1] Zokirov I., O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. T.: Adolat, 1996 y., 184-bet. [2] Xolmatov R., Mironova O. Obespecheniya ispolneniya obyazatelstv //Rossiyskaya yustitsiya, 1996 g. №5, 18-20-betlar. [3] H.Rahmonqulov. O‘zbekiston Respublikasi FKning 1—qismiga umumiy tavsif va sharhlar. «Iqtisodiyot va hyqyq dunyosi» nashriyot uyi, Toshkent, 1997 y., 422-b. [4] I.Zokirov. O‘bekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. Toshkent, Adolat, 1996 y., 213-bet. [5] Y.K.Tolstoy, A.P.Sergeyeva «Grajdanskoye pravo» Izdatelstvo TEIS, Chast 1, Sankt-Peterburg, 1996 g., str. 534. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Majburiyatlarning bajarilishini ta'minlash

Tadbirkorlik sohasida yakkahokimlikka qarshi kurashish qoidalari

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Tadbirkorlik sohasida qo'llanadigan shartnomalar to'g'risida umumiy qoidalar