Majburiyatlarni bajarish - Huquqshunoslik - Referatlar

Majburiyatlarni bajarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Majburiyatlarni bajarish tushunchasi va tamoyillari 2. Majburiyatlarni bajaruvchi subyektlar (shaxslar) 3. Bajarish predmeti 4. Majburiyatni bajarish muddati, joyi va usuli

www.arxiv.uz Majburiyatlarni bajarish tushunchasi va tamoyillari Majburiyatlarni bajarish deb, qarzdor tomonidan kreditor talabiga muvofiq muayyan bir harakatning qilinishi yoki harakatdan saqlanish tushuniladi. Qarzdorning majburiyatni bajarishi – kreditorga ashyoni topshirish, ma`lum ishni bajarish, jabrlanuvchiga yetkazilgan zararni qop-lash, asossiz olingan mulkni qaytarish kabilardan iborat. Davlat, yuridik shaxslar va fuqarolar tomonidan olingan majburiyat-larning o`z vaqtida bajarilishi xaq xo`jaligida muhim ahamiyatga ega bo`-lib, ishlab chiqarishni rivojlantirish, mulkiy munosabatlarni mustahkam-lash, jamiyatning tobora o`sib borayotgan moddiy va madaniy talablarini qondirishda katta rol o`ynaydi. Majburiyatlar FKning 236-moddasida aytilganidek, majburiyat shart-lariga va qonun hujjatlari talablariga muvofiq, bunday shartlar va talablar bo`lmagan taqdirda esa – ish muomalasi odatlariga yoki odatda qo`yila-digan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kerak. Bunda taraflarning har biri o`z majburiyatlarini ancha tejamli bajarish, ikkinchi tomonga uning o`z majburiyatlarini bajarishda har tomonlama yordam ko`rsatishi lozim. Majburiyatlar davlat hujjatlari va shartnomalardan kelib chiqqan bo`lsa, ularda ko`rsatilgan talab va shartlarga muvofiq bajarilishi kerak. Agar davlat hujjatlarida majburiyatni bajarish sharti ko`rsatilmagan bo`lsa, majburiyatlar o`zaro kelishib qo`yiladigan talablarga muvofiq lozim dara-jada bajarilishi zarur. Majburiyatni bajarishda har ikki tomon xo`jalik aloqalarining rivojlanishini ko`zlab, tejamlilik bilan va o`zaro hamkorlikda zarur harakatlarni qilishlari talab etiladi. Majburiyatlarni bajarish bir qator tamoyillarga asoslanadi. Ular: majburiyatlarni tegishli darajada bajarish, kelishilgan va maqbul usulda bajarish, majburiyatni tegishli shaxs uchun bajarish, aniq bajarish, tejamlilik va o`zaro hamkorlikda bajarish kabilardir. Majburiyatlarni tegishli darajada bajarish deganda, majburiyatlar qo`yilgan talablarga to`liq javob beradigan darajada, bekamu-ko`st va belgilangan muddatda

www.arxiv.uz bajarilishi nazarda tutiladi. Huquqiy munosabatlar-da qatnashuvchi shaxslar o`z majburiyatlarining lozim darajada bajarili-shidan bab-baravar manfaatdor bo`lishlari, bir-birlariga ko`maklashishlari farq qilinadi. Majburiyatlarning lozim darajada bajarilishi jamiyat manfaati hamda uning tobora o`sib borayotgan moddiy va madaniy talablarini qondirishga qaratilgan bo`lishi lozim. Bozor munosabatlari sharoitida majburiyatlarni tegishli ravishda bajarilishidan nafaqat majburiyat o`z foydasiga bajarilayotgan subyekt, balki oxir-oqibatda jamiyatning har bir a`zosi manfaatdor bo`ladi. Chunki barcha xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan o`z majburiyatini lozim darajada bajarmasligi boshqa subyektlar uchun ham, garchi ular bevosita bunda kreditor sifatida qatnashmasalarda, salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Majburiyatlarni tegishli ravishda bajarish ularni qonun hujjatlariga, shartnoma shartlariga, ish muomalasi odatlariga, odatda qo`yiladigan talablarga muvofiq ravishda shartnoma narsasining sifati, miqdori, hajmi bo`yicha o`z vaqtida bajarilishini anglatadi. Majburiyatlarni bajarishning yana bir tamoyili – bu majburiyatlar kelishilgan va taraflar uchun maqbul usulda bajarilishidan iborat. Majbu-riyatni bajarish usuli, agar bu usul majburiyatning mohiyati anglashilmasa va qonun bilan belgilab qo`yilgan bo`lmasa, shartnomada ko`rsatilgan bo`lishi kerak (FK, 238-modda). Ushbu tamoyil mazmuniga ko`ra o`z navbatida majburiyatlarni real (asl holicha) bajarilishi, uni bajarishda tejamli usullardan foydalanish, majburiyat bajarilishida taraflarning ham-korlik qilish haqidagi qoidalarini anglatadi. Bu qoidalarni ham shartli ravishda, garchi qonunda bevosita sanab o`tilmagan bo`lsa-da, majburiyat- larni bajarish tamoyillari sifatida qarash mumkin. Majburiyatlarning aniq bajarilishi – shartnomada ko`rsatilgan hara-katning aynan o`zi bajarilishining, topshirilishi lozim bo`lgan narsaning (mahsulotning) asl holatida topshirilishini bildiradi.

www.arxiv.uz Majburiyatning qarzdor aybi bilan kechiktirilishi yoki boshqacha lo-zim darajada bajarilmasligi hollarini nazarda tutib, belgilangan neustoyka (jarima, penya)ning ham majburiyatning lozim darajada bajarilmasligi natijasida kelib chiqqan zararning undirilishi – majburiyatni asl holida bajarishdan qarzdorni ozod qilmaydi. Qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari majburiyatni bajarishda bir tomonlama bosh tortish va shartnoma shartlarini bir tomonlama o`z-gartirishga yo`l qo`yilmaydi (FK, 237-modda). Ammo bu qoida yuqorida aytilganidek, qonunda nazarda tutilgan ayrim hollarda ba`zi majburiyatlar uchun qo`llanilmaydi. Chunonchi, topshiriq shartnomasi bo`yicha topshiriq beruvchi bergan topshirig`ini har vaqt bekor qila oladi, topshiriq olgan shaxs xohlagan vaqtida topshiriqni bajarishdan bosh torta oladi. Temir yo`l va boshqa turdagi transport vositasida yo`lovchilar tashish munosabatida ham yo`lovchi talabi bilan shartnoma har qachon bekor qilinishi mumkin. Majburiyatlarni bajarishda tejamlilik qoidasiga muvofiq majburiyatni bajarishda taraflar kam xarajat bilan ko`p foyda keltirishga qaratilgan harakatlarni qilishlari lozim. Bu qoida kreditor va qarzdorga majburiyatni bajarish jarayonida eng qulay hamda eng foydali usuldan foydalanish lozimligini belgilaydi. Chunonchi, pudrat shartnomasi bo`yicha pudratchi ishni buyurtmachi materialidan bajarishda materialni tejamlilik bilan sarflashi va u noto`g`ri ishlatilishi uchun javobgar bo`lishi belgilangan. Yuk tashish shartnomasiga asosan yuk tashuvchi yukni eng qisqa yo`ldan tashishi ko`rsatilgan. Majburiyatlarni bajarishda o`zaro hamkorlik tamoyiliga binoan har ikki tomon majburiyatni bajarishda bir-birlariga zarur bo`lgan yordamni ko`rsatishlari lozim. Chunonchi, kreditor majburiyatning bajarilishini talab qilish huquqiga ega bo`lishi bilan birga qarzdorning o`z majburiyatini bajarishda unga yordam berishga, ko`maklashishga ham majbur. Masalan, kontraktatsiya shartnomasiga muvofiq qishloq xo`jalik mahsulotlarining davlat yo`li bilan harid qilinishida tayyorlovchi

www.arxiv.uz (mahsulot qabul qiluvchi) tashkilotlar qishloq xo`jalik korxonalariga mahsulotlar yetishtirishda, mahsulotni tashishni tashkil qilishda yordam ko`rsatishi zarur. Majburiyatlarni tegishli shaxs uchun bajarish tamoyili FKning 240-moddasida o`z ifodasini topgan. Bunga asosan taraflarning kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lsa va ish muomalasi odatlaridan yoki majburiyatni bajarish chog`ida ijroni kreditorning o`z yoki bu ish uchun u vakolat bergan shaxs qabul qilayotganligini isbotlashni talab qilishga haqli bo`ladi va bunday talabni qo`ymaganlik oqibatlari xavfi uning zimmasida bo`ladi. Majburiyatlarni bajaruvchi subyektlar (shaxslar) Majburiyatni o`z nomidan ijro etuvchi va ijroni qabul qilib oluvchilar majburiyat ijrosining subyekti hisoblanadilar. Ijro subyektlari majburiyat subyektlariga hamma vaqt ham o`xshamasligi mumkin. Majburiyat subyektlari barcha hollarda qarzdor va kreditor bo`ladi. Ijro subyektlari esa ayrim hollarda qarzdorlari uchun majburiyatni bajaruvchi boshqa biron shaxs bo`lishi, kreditor uchun ijroni qabul qiluvchi uchinchi bir shaxs bo`lishi ham mumkin. Ammo ba`zi hollarda majburiyat kreditor uchun uning ko`rsatmasiga binoan, boshqa shaxsga ham ijro etilishi mumkin. Masalan, mahsulot oluvchi ulgurji savdo bazasi manziliga kelishi lozim bo`lgan mahsulot (tovar)ning bevosita savdo korxonalariga yuborilishi to`g`risida mahsulot yetkazuvchi bilan kelishishi mumkin. Qarzni depozitga qo`yish yo`li bilan majburiyatning bajarilishi to`g`risida FKning 249-moddasida aytilganki, majburiyat bajarilishi lozim bo`lgan joyda kreditor yoki ijroni qabul qilib olush uchun u vakil qilgan shaxs bo`lmasa yoki vakil rozi bo`lmasa: majburiyat bo`yicha kim kreditor ekanligi xususida aniqlik yo`qligi ko`rinib turgan bo`lsa, xususan bu haqda kreditor bilan boshqa shaxslar o`rtasida nizo chiqqanligi munosabati bilan kreditorning ijroni qabul qilishdan

www.arxiv.uz bo`yin tovlashi yoki uning tomonidan boshqacha yo`l bilan kechiktirilishi munosabati bilan amalga oshiriladi. Pul summasini yoki qimmatli qog`ozlarni notarius yoxud sudning depozitga qo`yish, majburiyatni bajarish hisoblanadi. Depozitga pul yoki qimmatli qog`ozlar qo`yilgan notarius yoxud sud kreditorni bundan xabardor qiladi. Notarial idoraning depozitga qarzni qo`yish yo`li bilan majburiyat-ning bajarilishiga oid munosabatlar O`zbekiston Respublikasining ``Nota-riat to`g`risida”gi Qonuni bilan tartibga solinadi[128]. Mazkur qonunning 74- moddasida aytilishicha, pul summalari va qimmatli qog`ozlar depozitga qo`yilganligi haqida notarius kreditorga xabar qiladi va uning talabi bo`-yicha unga tegishli bo`lgan pul summalari va qimmatli qog`ozlarni top-shiradi. Majburiyatning uchinchi shaxs tomonidan bajarilishi FKning 241-moddasida ko`rsatilgan. Umuman, majburiyatning bajarilishi FKning 241-moddasida ko`rsatilganidek, uchinchi shaxs zimmasiga ham yuklatilishi mumkin. Qonunda aytilishicha, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada nazarda tutilgan bo`lsa, shuningdek uchinchi shaxs taraflardan biri bilan tegishli shartnoma orqali bog`liq bo`lsa, shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning bajarilishi uchinchi shaxs zimmasiga yuklatilishi mumkin. Majburiyatning bajarilishini uchinchi shaxs zimmasiga yuklash uchun quyidagi asoslar bo`lishi kerak: 1) belgilangan qoidalarda nazarda tutilgan bo`lishi, chunonchi, yukni bir necha transport korxonasi ishtirokida tashishda shartnoma faqat bir transport korxonasi (yukni jo`natish punkti) bilan tuzilsa ham, majbu-riyatni bajarishda (yukni tashishda) boshqa transport korxonalarining ishtiroki transport qonunlarida ko`rsatilgan bo`lishi kerak; 2) ma`muriy jihatdan bo`ysunish holati bo`lishi, masalan, qurilish tresti bilan o`ziga bo`ysungan qurilish boshqarmasiga majburiyatni baja-rishni topshirishi kerak;

www.arxiv.uz 3) majburiyatning bajarilishi uchinchi shaxs zimmasiga yuklanishi shartnoma bilan belgilangan bo`lishi kerak. Chunonchi, ta`minotchi tashki-lot mahsulotni yetkazuvchidan olib, o`zi iste`molchilarga yubormasdan, bu vazifani (majburiyatni bajarishni) o`zaro kelishuv bo`yicha mahsulot yetkazib beruvchiga yuklashi ham mumkin. Bunday hollarda FKning 241-moddasi, 2-bandida ko`rsatilganidek, agar qonun, shartnoma yoki majburiyat mazmunidan majburiyatni qarz-dorning shaxsan o`zi bajarishiga majburiligi anglashilmasa, kreditor qarzdor uchun uchinchi shaxs tomonidan taklif qilingan ijroni qabul qilishi shart. Biroq majburiyat bajarilmaganligi uchun basharti qonun hujjatlari yoki shartnomada uchinchi shaxsning javobgar bo`lishi nazarda tutilmagan bo`lsa, shartnomadagi taraf javobgar bo`ladi. Bajarish predmeti Moddiy narsalar (ashyolar, pullar), shuningdek, ijodiy mehnat natija-lari (yaratilgan asarlar), umuman nimaning barpo etilishi yoki topshirilishi to`g`risida majburiyat belgilansa, u bajarish predmeti bo`ladi. Faqat u fuqarolik muomalasi chiqarilmagan ashyolar bo`lishi kerak. Masalan, kreditorga majburiyat bo`yicha muayyan bir ashyoni, chunonchi, o`ziga xos belgilari bo`lgan narsani topshirish lozim. Aytaylik, majburiyat predmeti jismiy alomatlari, chunonchi, son, og`irlik yoki o`lchov bilan belgilanadigan bo`lsa – qarzdor tomonidan shu xildagi son, og`irlik yoki o`lchov bilan belgilanadigan ashyo topshirilishi kerak. Pul majburiyatida u so`mlar bilan chet el valutasidagi muayyan summadagi ekvivalent (teng) bo`lgan summadagi yoki shartli pul birliklari (Yevro, “maxsus qarz olish huquqlari” va hokazolar) bilan to`lanishi lozimligi nazarda tutilishi mumkin. Bunday hollarda, odatda, hisob-kitoblar to`lov kunidagi rasmiy kurs bo`yicha belgilanadi. Pul to`g`risidagi majburiyatlarni chet el valutasida ifodalash

www.arxiv.uz hamda to`lashga faqat O`zbe-kiston Respublikasi qonunlarida belgilangan hollarda va tartibda yo`l qo`yiladi. Pul majburiyatlari bo`yicha talablarni qondirish navbati haqida to`xtalib shuni eslatish kerakki, to`lov amalga oshirilayotganda mablag`lar yetarli bo`lmasa (FKning 248-moddasi), sudlar shundan kelib chiqishlari lozimki, asosiy qarz summalaridan oldin to`lanishi lozim bo`lgan foizlarni, pul majburiyatlari bo`yicha to`lanishi lozim bo`lgan pul mablag`laridan foydalanganlik uchun foizlar, shu jumladan qarz, kredit, avans, oldindan haq to`lash va hokazolardan foydalanganlik uchun foizlar va boshqalarni tushunishlari lozim, deb tavsiya beradi –O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining qarori[129]. Muqobil va fakultativ majburiyatlar. Qarzdor ikki yoki bir necha harakatlardan birini qilishga majbur bo`lishi (FKning 250-moddasi) muqobil majburiyat hisoblanadi. Chunonchi, ikki fuqaro o`rtasidagi oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha sotuvchi oluvchiga o`zida bo`lgan bir narxdagi ikki narsadan birini, masalan, yo televizor yoki xolodilnikni sotish to`g`risidagi kelishishlari mumkin. Bunda shartnoma predmeti ikki ashyo bo`lib ko`riladi. Bu ashyolardan birini tanlab olish bilan majburiyatni bajarish huquqi qonun, shartnoma yoki majburiyat mazmunidan boshqacha hol anglashilmasa – qarzdorga beriladi. Fakultativ majburiyat deb, asosan, qarzdor muayyan bir harakatni qilishga majbur bo`lib, shu bilan birga mazkur majburiyatda nazarda tutilgan harakat o`rniga boshqa bir harakatni qilish huquqini o`zida saqlab qolishga aytiladi. Chunonchi, shartnomada televizor sotilishi ko`rsatiladi, ammo shu bilan birga sotuvchi televizor o`rniga xolodilnikni sotish huquqini o`ziga belgilab qo`yadi. Majburiyatlarning muqobil va fakultativ majburiyatlarga bo`linib bajarilishining ma`lum huquqiy oqibatlari bor. Chunonchi, muqobil maj-buriyatda ko`rsatilgan ashyolardan biri tasodifan nobud bo`lsa, o`rniga ikkinchisi topshiriladi. Demak, bunday holda majburiyat bekor bo`lmaydi. Ammo fakultativ majburiyatda ko`rsatilgan asosiy narsa tasodifan, qarzdorning aybi bilan bog`liq

www.arxiv.uz bo`lmagan holda nobud bo`lsa, bunday majburiyat bajarish mumkin bo`lmaganligi tufayli bekor bo`ladi. Ulushli va sheriklik majburiyatlarning bajarilishi to`g`risida o`n to`qqizinchi bobda batafsil to`xtab o`tildi. Majburiyatni bajarish muddati, joyi va usuli Majburiyatni bajarish muddati qonun bilan yoki taraflarning o`zaro kelishuvi bilan yoxud sud qarori bilan belgilanishi mumkin. Majburiyatni bajarish muddati kalendar sana bilan yoki muayyan vaqtda, masalan, uch oy ichida bajarilishini ko`rsatish bilan yoxud biron hodisaning vujudga kelishi, chunonchi, paxta hosilning yig`ishtirib olinishi vaqt bilan ko`rsatilishi mumkin. Muddatlar umumiy va juz`iy, asosiy va maxsus, boshlang`ich va oxirgi muddatlarga bo`linishi mumkin. Umumiy muddat – barcha majburiyatning butunlay bajarilishi mud-dati bo`lsa, juz`iy muddat – majburiyatning qonun yoki shartnomada nazar-da tutilgan qismlarga bo`linib, qisman bajarilishidir. Bunday muddatlar asosiy muddatlar hisoblanadi, chunki bu muddatlar taraflarning asosiy majburiyatlarini bajarishlari uchun belgilanadi. Maxsus muddatlar biron-bir qo`shimcha, maxsus harakatlarni baja-rish, chunonchi, qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda zarur hujjatlarni topshirish, mahsulotda bo`lgan kamchiliklar to`g`risida dalolat-nomalar tuzish uchun belgilangan muddatlardir. Ba`zi majburiyatlarda, masalan, pudrat shartnomasida ishni boshlash muddati – boshlang`ich muddat va ishni tamomlash muddati – oxirgi muddat qilib ko`rsatilishi mumkin. Muddatlarni hisoblashga oid qoidalar FKning 145-148- moddalarida normalangan.

www.arxiv.uz Bajarish muddati belgilanmagan majburiyatlar ham uchraydi. Ba`zi hollarda o`zaro shartnoma tuzishda majburiyatni bajarish muddatini belgi-lamasliklari yoki majburiyatning kreditor yoki qarzdor talab qilgan zahoti bajarilishi kerakligini belgilashlari mumkin. Agar majburiyatni bajarish muddati ko`rsatilmagan yoki talab qilib olish payti bilan belgilanib qo`yilmagan bo`lsa – kreditor majburiyatda ijroni talab qilishga, qarzdor esa ijroni har qachon amalga oshirishga haqli bo`ladi. Majburiyatni darhol bajarish vazifasi qonun, shartnoma yoki majburiyatning mohiyatidan anglashilmasa, qarzdor bunday majburiyatni kreditor talab qilgan kundan boshlab yetti kunlik muddat ichida bajarishi shart (FK, 242-modda). Muddat ko`rsatilmay belgilangan majburiyatlarga omonat saqlash majburiyatini ko`rsatish mumkin. Taraflardan birining talabi bo`yicha omonat shartnomasi har qachon bekor qilinishi va ashyoni omonatga qo`ygan shaxs har qachon uning qaytarilishini talab qilishga, omonat saqlovchi esa darhol qaytarishga majbur bo`ladi. Agar ashyolar talab qilib olinguncha yoki muddat ko`rsatilmay saqlash uchun topshiril-gan bo`lsa, omonat saqlovchi har qachon shartnomadan bosh torta oladi, ammo bu holda u omonat topshirgan shaxsga mulkni qayta qabul qilish uchun mazkur sharoitlarda yetarli muddat berishga majbur. Qonun ba`zi hollarda kreditorga ham ijroni qabul qilishga tayyorgarlik ko`rish uchun muhlat olish mumkinligini belgilaydi. Chunonchi, agar mulk ijarasi shartnomasi muddati ko`rsatilmay tuzilgan bo`lsa, bu holda u noma`lum muddatga tuzilgan sanaladi va har ikki taraf xohlagan vaqtda shartnomani bekor qila oladilar. Bu holda shartnomani bekor qilmoqchi bo`lgan taraf ikkinchi tarafni bir oy oldin ko`chmas mulk ijarasida esa – uch oy ilgari yozma ogohlantirilishi lozim deb ko`rsatiladi. Majburiyatlar muddatidan ilgari ham bajarilishi mumkin. Majbu-riyatning bajarilishi vaqti kreditor uchun har xil ahamiyatga ega bo`ladi. Chunonchi, kreditor omonatga qo`yilgan narsani muddatidan ilgari o`ziga qaytarilishini istamasligi qarz shartnomasi bo`yicha esa berilgan qarzning muddatidan avval qaytarilishiga qarshi bo`lmasligi mumkin. Agar qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan

www.arxiv.uz bo`lsa yoxud majburiyatlar-ning mohiyatidan yoinki ish muomalasi odatlaridan yoki odatda qo`yi-ladigan boshqa talablardan anglashilsa, qarzdor majburiyatni muddatidan ilgari bajarishga haqli, kreditor esa – ijroni muddatidan ilgari qabul qilishi shart (FK, 243-modda). Fuqarolik huquqida majburiyatni ijro etish joyi ham muhim aha-miyatga ega. FKning 246-moddasiga asosan agar majburiyatni bajarish joyi qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilab qo`yilgan bo`lmasa va majburiyatning mohiyatidan yoxud ish muomalasi odatlaridan yoinki odatda qo`yiladigan talablardan anglashilmasa, ijro quyidagi joylarda amalga oshirilishi kerak: 1) ko`chmas mol-mulkni topshirish majburiyatlari bo`yicha mol-mulk turgan joyda; 2) tashishni nazarda tutadigan tovar yoki boshqa mol-mulkni topshirish majburiyatlar bo`yicha – tovarni kreditorga yetkazib berish uchun uni birinchi tashuvchiga topshirish joyida; 3) qarzdorning tovarni yoki boshqa mol-mulkni topshirish yuzasidan o`zga majburiyatlari bo`yicha – mol-mulkni tayyorlash va saqlash joyida, basharti majburiyatning kelib chiqish paytida bu joy kreditorga ma`lum bo`lgan bo`lsa; 4) pul majburiyati bo`yicha – majburiyat vujudga kelgan paytda kreditor yashagan joyda, agar kreditor yuridik shaxs bo`lsa – uning maj-buriyat vujudga kelgan paytda joylashgan yerida, agar kreditor majbu-riyatni bajarish vaqtigacha o`z yashash joyini yoki joylashgan yerini o`zgartirgan bo`lsa va bu haqda qarzdorni xabardor qilgan bo`lsa – ijro bilan bog`liq hamma xarajatlarni kreditor hisobidan qilgan holda, uning yangi yashash joyida yoki joylashgan yerida; 5)boshqa barcha majburiyatlar bo`yicha – qarzdorning yashash joyida, agar qarzdor yuridik shaxs bo`lsa, uning joylashgan yerida. Majburiyatni ijro etish usuli bu – majburiyat tuzilgan shartnomaning shartlari yoki huquq normalari bilan belgilangan tartibda ijro etilishidir. Ba`zi majburiyatlar o`zining mazmuniga ko`ra birdaniga va batamom ijro etiladi. Chunonchi, xususiy alomatlari bilan belgilanadigan ashyoni, masalan, sotilgan televizorni topshirish majburiyati bir vaqtda va batamom ijro etiladi. Boshqa bir xil majburiyatlar,

www.arxiv.uz aksincha, qismlarga bo`linib, bir qancha vaqt davomida ijro etilishi mumkin. Umrbod ta`minlash sharti bilan uy-joy (kvartira)ni boshqa shaxsga berishda moddiy ta`minot unga bir necha yillar davomida beriladi, ya`ni majburiyat qismlariga bo`linib, bir qancha vaqt davomida bajariladi. Aksariyat majburiyat, masalan, tashkilotlarga sotilgan mahsulot (tovar)larni yetkazib berish va buning uchun haq to`lash majbu-riyatlari birdaniga, qismlarga bo`lib-bo`lib ham bajarilishi mumkin. Ba`zi hollarda majburiyatning qismlarga bo`linib ijro etilishi kreditor uchun noqulay bo`lishi mumkin. Masalan, qish faslida sotiladigan kiyim-larni bir necha chorakka bo`lib, bahor va yoz fasllarida yetkazib berilishi xo`jalik hisobida ish ko`ruvchi savdo tashkilotini qanoatlantirmasligi mum-kin. Bunday hollarda boshqacha tartib qonun hujjatlarida, shartnomada na-zarda tutilgan bo`lmasa yoki ish muomalasi odatlaridan yoxud majburiyat-ning mohiyatidan anglashilmasa, kreditor majburiyatning qismlarga bo`lib bajarilishini qabul qilmaslikka haqli (FK, 239-modda). Bunday ijroni kredi-tor qabul qilmasa, qarzdor majburiyatni lozim darajada bajarmagan yoki butunlay bajarmagan hisoblanadi. Ba`zi hollarda ikki tomonlama majburiyatlarda kimning eng avval o`z majburiyatini ijro etishi lozimligi ma`lum bo`ladi. Masalan, vositachilik shart- nomasi bo`yicha vositachi avval o`z majburiyatini bajaradi, narsani sotadi, keyin xizmat haqini oladi; chakana savdo magazinida oluvchi tovar-ning qiymatini avval to`laydi, keyin molni oladi va h.k. Agar taraflardan biri o`z majburiyatini avval bajarishi noma`lum bo`lganda, agar qonun, shartno-ma yoki majburiyat mohiyatidan boshqacha hol anglashilmasa, shartnoma yuzasidan olingan o`zaro majburiyatlar bir vaqtda bajarilishi lozim bo`ladi. Yuqorida keltirilgan qoida dispozitiv xarakterda bo`lganligi tufayli majburiyatning avvalo kim tomonidan bajarilishi, masalan, sotilgan narsa-ning topshirilishi yoki pulning to`lanishi o`zaro kelishuv bo`yicha ham belgilanishi mumkin.

O'xshashlar

Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik

Ish bajarish sohasidagi tadbirkorlik

Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari

Majburiyatlarning bekor bo'lishi

Majburiyat huquqi tushunchasi, tizimi,vujudga kelish asoslari