Jinoyatchi shaxsi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatchi shaxsi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatchi shaxsi Reja: 1. «Jinoyatchi shaxsi» tushunchasi 2. Jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan xususiyatlar tizimi 3. Jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan ijtimoiy va biologic xususiyatlar 4. Jinoyatchi shaxsining kriminologik tavsifi

«Jinoyatchi shaxsi» tushunchasi Jinoyatchi shaxsini ilmiy jihatdan o‘rganish o‘z mazmun va mohiyatiga ega. Bunga kriminologiya fani o‘z ehtiyoji nuqtai nazaridan yondashadi. Binobarin, kriminologiyada «jinoyatchi» va «jinoyatchining shaxsi» kabi atamalar kategoriya, ya’ni har biri mustaqil tushunchalar sifatida talqin etiladi. Birinchidan, jinoyatchilar deyilganda aqli raso shaxslar tushuniladi. Boshqacha aytganda, aqli raso shaxslar qatoriga ijtimoiy xavfli qilmish sodir etish vaqtida ruhiy betobligi yoki vaqtinchalik ruhiy tushkunligi oqibatida o‘z xatti- harakatlariga javob bera olmaydigan shaxslar kiritilmaydi. Bu borada jinoyat huquqi fanida ham o‘ziga xos yondashuv mavjudligi o‘quvchiga yaxshi ayon. Ikkinchidan, jinoyatchilar o‘z harakatlari bilan jinoyat qonunchiligida jinoyat tariqasida qayd etilgan ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki ehtiyotsizligi natijasida sodir etadilar. Bu qilmishlar, ya’ni zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat yoki tavakkalchilik holatlari qonun asosida farqlanishi lozim. Uchinchidan, «jinoyatchi» tushunchasi kriminologiya nuqtai nazaridan bir muncha keng mazmunga egaligiga e’tibor qaratish lozim. Ya’ni kriminologiya nuqtai nazaridan «jinoyatchi» tushunchasi o‘z ichiga mah- kumni ham yoki jinoiy qilmish sodir etgan shaxsni ham oladi. Jinoiy qilmish sodir etib qonun asosida javobgarlikdan ozod qilingan shaxslar ham shular jumlasiga kiradi. Mahkum - qonunan kuchga kirgan sud hukmi asosida jazoni o‘tayotgan shaxs. Shuning uchun ham jinoyatchilar haqida olib boriladigan umumiy statistik ko‘rsatkichlar hisobiga mahkumlar miqdori ham kiritiladi. «Jinoyatchi shaxsi» tushunchasi esa o‘ziga xos ravishda jinoyatchining ijtimoiy belgilarini ifodalaydi, ya’ni shaxsning «ijtimoiy qiyofasi»ni ochib berishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham kriminalistika fani shaxsga moddiy voqelik nuqtai nazaridan - bo‘yi, qaddi-qomati, ko‘zi, qoshi kabilarni tavsiflash bilan emas, balki kriminologiya fani ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, asosan, ijtimoiy holatlari orqali ta’rif beradi. «Jinoyatchi shaxsi» va «jinoyatchi» atamalari xususida fikr yuritilganda

«shaxs» va «odam» tushunchalari o‘rtasida mavjud farqqa e’tiborni qaratish lozim. Chunki «odam» - nisbatan kengroq tushuncha, «shaxs» esa uning faqat ijtimoiy xususiyatlarini ifodalaydi va odamning rivojlanishi davomida asta-sekin shakllanadi. Qisqacha qilib aytganda, odamning «shaxsi» tug‘ilganidan so‘ng shakllana boradi. Shunga ko‘ra, shaxs nafaqat ijtimoiy xislatlarni o‘zida mujassam- lashtiradi, balki ushbu mujassamlashgan xislatlar o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldirib turadi. Ko‘rinib turibdiki, shaxs ijtimoiy tushuncha va, tabiiyki, uning shakllanishida ijtimoiy hayot birlamchi o‘rinni egallaydi. Aynan ijtimoiy hayot va ijtimoiy sharoitdagi salbiy holatlar shaxsni jinoyatchi bo‘lib shakllanishiga ta’sir etishi xususida juda ko‘p ilmiy-nazariy qarashlar mavjud. Shaxsni aynan shu jihatlar asosida o‘rganish kriminologiya fanining eng asosiy vazifasi jumlasiga kiradi. Shaxsning jinoiy xatti-harakatlar sodir etish jarayoni ham o‘ziga xos bog‘lanishlar asosida kechadi. Ya’ni jinoiy faoliyat jismoniy va ruhiy bog‘lanishlar hosilasidir. Shuning uchun ham jinoyat sodir etuvchi shaxs o‘z jismoniy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda jinoiy faoliyatni amalga oshiradi. Masalan, talonchilik, qaroqchilik kabi jinoyatlarni sodir etishga ko‘p hollarda o‘z kuchi va imkoniyatlariga ishongan yoshlar jazm qiladilar. Biroq bu holat shaxsning maqsadi bilan ham uzviy bog‘liqdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, jinoyatchilik ruhiy-psixofizologik qilmish sifatida biror-bir toifaga kiritilmasligi lozim. Kriminologik tadqiqotlarda, jinoyatchilarni oddiy fuqarodan farqlashda ularning maqsadlari, moslashishlari, ehtiyojlari, qiziqishlari, nuqtai nazarlari, ijtimoiy ko‘nikmalari kabi xususiyatlari inobatga olinadi. Bir so‘z bilan aytganda, ijtimoiy hayot tarzi tufayli yuzaga kelgan ko‘nikmalar shaxsning asosiy xususiyatlarini ifodalaydi. Bayon etilganlar kriminologiya fanida jinoyatchi shaxsini tushunishdagi asosiy va umumiy yo‘nalishlarni mujassamlantiradi. Ammo bu borada ba’zi olimlarning fikrlari ham mavjudligini e’tiborga olish lozim. Sobiq Ittifoq davrida

yaratilgan kriminologiya faniga oid bir qator darsliklarda jinoyatchi shaxsini tushunish uch xil ma’noda talqin etilgan. Birinchisi, «jinoyatchi shaxsi» - jinoyat sodir etgan shaxs. Jamiyatda yashayotgan har bir odam shaxs deb e’tirof etilgan. Shu jumladan jinoyatchi ham jinoyatning subyekti sifatida talqin etiladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra «jinoyatchi shaxsi» tushunchasiga berilgan ikkinchi ta’rif shaxsning turli ijtimoiy xususiyatlari, mavqei, aloqalarini ijtimoiy sharoit orqali jinoyat bilan o‘zaro bog‘liqligini ifodalaydi. Masalan, keng ma’noda talqin etilganda shaxsning ijtimoiy mohiyati, uning murakkab belgilari kompleksi, xususiyatlari, aloqalari, munosabatlari, uning ma’naviy va ruhiy dunyosi mustaqil yashash tarzi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Ko‘rinib turibdiki, bunda jinoyatchining shaxsi «yakka tartibda» ko‘rib chiqilgan, ijtimoiy hayot bilan aloqadorligi inobatga olinmagan. To‘g‘ri, bu o‘rinda «jinoyatchi shaxsi» tushunchasiga aniqlik kiritish maqsad qilib olinganligi mavjud. Ta’kidlash joizki, shaxs o‘ziga xos ravishda shakllanganligi bilan farqlanadi. Shaxsni kriminologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqishda uning o‘ziga xos xususiyatlari e’tiborga olinadi. Biroq kriminologiyaga oid bo‘lgan kompleks belgilarni «jinoyatchi shaxsi» deb ifodalash to‘g‘ri bo‘larmikan? «Jinoyatchining shaxsi» borasidagi uchinchi talqin ikkinchisiga nisbatan yanada yuzaki mazmunga ega bo‘lib qolganligini ko‘rish mumkin. Ya’ni jinoyatchi o‘ziga xos shaxs bo‘lib, qonunga itoat etuvchi fuqarolardan farq qiladi. Kriminologik tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, jinoyat qonunchi- ligini buzuvchi shaxslarga xos bo‘lgan hayotiy ehtiyoj, qiziqish, ma’naviy va huquqiy dunyoqarash oddiy odamlarnikidan farq qiladi. Aynan shundan kelib chiqqan holda ularga e’tibor qaratish hamda «jinoyatchi shaxsi» deb belgilash maqsadga muvofiq bo‘larmikan? Agar shunday shaxslar mavjud bo‘lsa, ularni o‘z vaqtida aniqlash va sodir etilgan jinoyatlarning oldini olish maqsadida ularga ta’sir o‘tkazish mumkin. Bunday shaxslarni alohida toifadagi jinoyatchi shaxslar guruhiga kiritish maqsadga muvofiqdir. Ammo ularni alohida e’tirof etish va «jinoyatchi shaxsi» tushunchasini shu orqali belgilash ilmiy

jihatdan maqsadga muvofiq emas. Shu bilan birga, shaxs qanday xislatlarga ega bo‘lmasin, bu hali jinoyat sodir etadi, degani emas, albatta! Bu tipdagi shaxsning jinoyat sodir etishi uchun, tabiiyki, sharoit ham zarurligini esdan chiqarmaslik lozim. Shuning uchun ham umumlashgan holda aytish mumkinki, «kriminogen shaxslar» jamiyatda yashash jarayonida belgilangan me’yoriy tizim talab- lariga mos bo‘lmagan ong va xatti-harakatlarni o‘zida mujassamlashtirgan odamlardir. Kriminologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, kriminogen shaxslar o‘ziga xos shakllangan va turmush tarzi kechadigan ijtimoiy muhitga (yoki kichik ijtimoiy sharoit) moslashgan bo‘ladilar. Shuning uchun ham ularni «zarar keltiruvchi shaxslar» deb aytish noo‘rin, shuningdek, ularga «o‘tmish qol- dirgan illat» deb qarash ham noto‘g‘ridir. Chunki bu kabi illatlar shaxs ruhiyatida u yashayotgan ijtimoiy muhit orqali shakllanishini unutmaslik zarur. Jinoyatchilar shaxsiga kriminologiya fanida turlicha yondashilishiga aslo e’tiroz bildirmoqchi emasmiz. Har bir shaxs alohida ko‘rib chiqilishi va shu asosida tadqiqotlar olib borilishi kriminologiya fanida davomiydir. Bino- barin, shaxs ijtimoiy hayot davomida shakllanadi. Jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan xususiyatlar tizimi Kriminologiya fanida jinoyatchi shaxsiga o‘ziga xos tomondan yonda- shiladi. Zotan, shaxs jamiyatda mavjud umumiy turmush tarzi bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanadi. Ijtimoiy hayotning bir bo‘lagi bo‘lgan shaxs qarashlarida jamiyatga bo‘lgan munosabat o‘ziga xos tarzda kechadi. Jinoyatchining bo‘lgan munosabatida o‘ziga xos salbiy jihatlar mavjud ekanligini ko‘rish mumkin. Masalan, ish joyida jamoa a’zolari bilan munosabatida kelishmov- chiliklarning mavjudligi, mehnatga munosabati va qadriyatlarni (moddiy, ma’naviy, madaniy) mensimasligi, atrofdagilarga nisbatan munosabatidagi nomutanosibliklar shular jumlasidandir. Umuman olganda, jinoyatchi jamiyat a’zosiga xos bo‘lgan odamiylik belgilariga mos kelmagan xatti-harakatlari bilan ajralib turadi. Jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan belgilar va xususiyatlarning o‘ziga xos ruhiy yoki biologik holatlari,

irsiy hamda yashash davrida yuzaga kelgan kasalliklar oqibatlari natijasida shakllangan xatti-harakatlari bir qator ijtimoiy va tabiiy fanlar tomonidan atroflicha o‘rganiladi. Ma’lumki, jinoiy faoliyat jinoyatchining shaxsi va ijtimoiy sharoit o‘rtasidagi o‘zaro sababiy bog‘lanish asosida yuzaga keladi. Kriminolo giyada jinoyatchi shaxsini o‘rganishdan asosiy maqsad - jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlarni o‘rganish va shu asosda jinoyat chilikning oldini olishda zarur bo‘ladigan usul hamda vositalarni ilmiy jihatdan ishlab chiqish va zarur tavsiyalar berishdan iborat. Bizga yaxshi ma’lumki, shaxsning u yoki bu xatti-harakatlarni sodir qilishdagi imkoniyatlari ijtimoiy sharoit bilan bog‘liq. Shaxs mavjud sharoit va imkoniyatidan foydalangan holda o‘z maqsadini amalga oshirishga jazm qiladi. Kriminologiya fanida shaxsga oid xususiyatlar tizimi quyidagi tartibda belgilangan: - ijtimoiy-demografik va jinoiy-huquqiy belgilari; - ijtimoiy holatlari (ijtimoiy yashash tarzidagi yuzaga keluvchi o‘zaro munosabatlar); - ma’naviy xususiyatlari. Ushbu belgilar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldirib turadi. Xususan, shaxsning ijtimoiy-demografik belgilari (yoshi, ma’lumoti, kasbi, yashash joyi kabilar) o‘z navbatida uning jamoatchilik hayotida tutgan o‘rnini belgilash va ma’naviy shakllanishi bilan uzviy bog‘liq holda kechadi. Ma’naviy-ruhiy xususiyatlari esa uning shakllanishiga ta’sir etgan ijtimoiy holatlar qanday kechganligini ifodalaydi, qolaversa, shaxsning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni bilan bog‘liq vazifalarni qanday bajarayot- ganligini baholashga ham imkon yaratadi. Shaxs xususiyatlarining o‘zaro bog‘liqligini baholash, ayniqsa, u jinoyat sodir etganida katta ahamiyatga ega. Chunki shaxs ijtimoiy hayotdagi salbiy holatlar tufayli jinoyat yo‘liga kiradi, ta’sir etuvchi tashqi muhit (ba’zida shaxs bu kabi salbiy holatlarga o‘z darajasining pastligi tufayli ham tushib qolishi mumkin)

oqibatida jinoyat subyekti bo‘lib qoladi. Buni kriminologiya amaliyotida ko‘plab kuzatish mumkin. Bu kabi ta’sir doirasiga tushib qolish va unga nisbatan qarshilik ko‘rsatish har bir shaxsda uning ma’naviy qarashlari, bilim va hissiyot darajalariga bog‘liq ravishda kechadi. Bu o‘rinda gap shaxsning kompleks belgilari xususida emas, balki jinoyatchi shaxsining shakllanishida o‘ziga xos o‘rin tutgan tizim to‘g‘risida bormoqda. Shuning uchun ham aynan shaxsga xos bo‘lgan belgilar tizimi va ularning o‘zaro aloqadorligi kriminologiya fanida alohida ko‘rib chiqiladi. Jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan ijtimoiy va biologic xususiyatlar Jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan ijtimoiy va biologik muvozanat hamda uning o‘ziga xos xususiyatlari keyingi yillarda bir qator fanlar, ya’ni biologiya, sotsiologiya, tibbiyot, huquqshunoslik kabi soha mutaxassislari va olimlarini o‘ziga jalb etmoqda. Bu bejiz emas, albatta. Chunki ijtimoiy hayot muammolarini yechish va, ayniqsa, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish hozirgi kunda jahon miqyosidagi eng dolzarb masaladir. Shu qatori, jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan ijtimoiy-biologik muvozanat muammolarini o‘rganish ham o‘ziga xos dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Kriminologiya fanida ushbu muammoga bo‘lgan qiziqishning sabab- laridan biri - jinoyatchining shaxsini ijtimoiy-biologik va ijtimoiy-ruhiy jihatlarini o‘rganish orqali jismoniy kuch ishlatish (shu jumladan, maishiy jinoyatchiliklar ham), voyaga yetmagan shaxslar orasida retsidiv jinoyat larning oshib borishi, xavf tug‘diruvchi vositalardan foydalanish qoidalarini buzish orqasidan kelib chiqadigan ehtiyotsizlik jinoyatlari umuman olganda, shaxsning ijtimoiy-ruhiy jihatdan shakllanishida uning biologik xususiyat- larini talab darajasida o‘rganish orqali barcha turdagi jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Shuning uchun ham bu muammo chuqur metodik yondashuvni talab qi ladi. Yaqin tarixdan ma’lumki, bu muammoga metodik yondashishga g‘oya- viy tomondan yuzaki qarash oqibatida bir qator o‘ziga xos noaniqliklar yuzaga kelgan va bu holat o‘tgan asrning 30-yillariga to‘g‘ri keladi.

Ma’lumki, har bir insonda o‘ziga xos turmush tarzi mavjud va bu turmush tarzi chetdan ta’sir etuvchi omillar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, shaxsning o‘ziga xos shaxsiy belgilari, his-hayajonlari kabi ichki olamini shakllanishida katta o‘rin tutadi. Shaxsning biologik xususiyatlari uning ijtimoiy shakllanishida birlamchi moddiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Jismoniy jihatlar aybdor yoki jabrlanuvchining ruhiy holatiga ta’sir ko‘rsatmaydigan hollarda shaxsning jinoyat sodir etishga moyilligini aniq- lashda yordam bermasada, shaxs tomonidan jinoyat sodir etilishining oldini olish choralarini ishlab chiqishda hisobga olinmog‘i zarur. Shaxs ruhiyatida yuzaga keladigan anomal (chegaradan chiqish) holatlar uning jinoiy qilmishi mexanizmini o‘rganishda yordam beradi. Umuman olganda, ruhiyatidagi vaqti-vaqti bilan bo‘lib turadigan o‘zgarishlar (psixo- patiya), surunkali alkogolizm, giyohvandlik, aqli zaiflikning yengil ko‘rinishlari, markaziy asab tizimining jarohatlari natijasida shaxs o‘ziga xos anomal holatlarga tushib qolishi mumkin. Bu esa uning qaltis vaziyatlarda o‘zini boshqara olmaslik holatlarini yuzaga keltiradi hamda jamiyatdagi mavjud sharoitga ko‘nikma xosil qilishiga yo‘l qo‘ymaydi, eng asosiysi, huquqbuzarliklar sodir etishiga olib keladi. Ko‘rinib turibdiki, shaxsning yuqorida bayon etilgan biologik xu susiyatlari jamiyatda o‘zini tutishiga va jinoiy yo‘lga kirishiga ta’sir etishi mumkin. Eng asosiysi, anomaliya holatida, jinoyat qonunchiligida aqli rasolikni rad qilmaydigan holatdan farqli ravishda, shaxs o‘z xatti-harakatlari ustidan nazorat qila olishi mumkin ekanligini e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, anomaliya holatida shaxslar tomonidan jismoniy kuch ishlatish (odam o‘ldirish, nomusga tegish, tan jarohati yetkazish) va bezorilik jinoyatlari sodir etilgan. Retsidivist jinoyatchilar va daydilikni o‘ziga kasb qilib olgan shaxslarda ham ushbu holat ko‘p uchrashini ko‘rish mumkin. Xulosa qilib aytganda, jinoyatchilikning o‘ziga xos bir ildizi hisob- lanuvchi shaxsning ruhiyatida mavjud bo‘lgan ijtimoiy va biologik muvo zanat muammosini yanada chuqurroq tadqiq etish fan oldidagi katta vazifadir. Ushbu muammoni yechish orqali jinoyatchilikning jahon mi- qyosidagi geografik joylashuvi hamda

ayrim turdagi jinoyatlar (terrorizm, narkobiznes, g‘ayriqonuniy ravishda qurol sotish kabilar) yuzasidan zarur ilmiy xulosalarga ham kelish mumkin. Voyaga yetmagan shaxslarda ham ijtimoiy va biologik muvozanat alohida yondashuvni talab etadi. Chunki jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti ushbu kriminogen holat aholining aynan shu toifadagi qatlamlarida bir muncha kengroq tarqalganini ko‘rsatmoqda. Masalan, aqli raso deb tan olingan va odam o‘ldirish, nomusga tegish, tan jarohati yetkazish jinoyatlarini sodir etgan voyaga yetmaganlar sud- psixatriya ekspertizasidan o‘tkazilganda, ularning har besh nafaridan uch nafarida aqli raso bo‘lgan holda ruhiyatida o‘z jinoiy qilmishlariga yo‘l ochuvchi turli anomaliya holatlari borligi aniqlangan. Ichki ishlar organlarining tegishli xizmat sohalari hisobida turgan voyaga yetmaganlar sodir etgan huquqbuzarliklarning 23-43 foizini ruhiyatida turli darajadagi buzilishlar mavjud bo‘lgan yoshlar amalga oshirganlar. Jismoniy kuch ishlatish orqali og‘ir turdagi jinoyat sodir etganlarning umumiy miqdorida anomaliya holatlarining mavjudligi tahlil etilganida esa 33 foiz shaxslarda anomaliya holatlari, 19 foizida markaziy asab tizimining organik jarohati, 18 foizida bosh miya jarohati, 17 foizida surunkali alkogolizm mavjudligi aniqlangan. Ruhiy anomaliya holatlarini hech qachon irsiy kasalliklar bilan tenglashtirmaslik zarur. Chunki anomaliya holatlari asosan shaxsning hayoti davomida (alkogolizm, jarohat orqali yoki ruhiyatni ma’lum bir holatlarda buzilishi kabilar) orttirilishi kuzatiladi. Ruhiy anomaliya holatlari o‘ziga xos bo‘lib, shaxsning u yoki bu xislatlarini shakllanishiga uzviy ta’sir ko‘rsatadi. Ruhiy anomaliya insonning ijtimoiy-tarixiy jarayonda o‘z o‘rnini topishi uchun zarur bo‘lgan ongining sifat darajasiga salbiy ta’sir etmaydi. Shaxs ning ijtimoiy mazmunini ifodalamaydi va jinoiy qilmish sodir etishiga (yaxshilik qilishga ham) to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘l ochib bermaydi. Zotan, shaxs jamiyat a’zosidir va shu jamiyatning ijtimoiy hayoti bilan hamohang yashamog‘i lozim. Chunki inson jamiyatda o‘z o‘rnini topishida har bir shaxs bilan insoniy

munosabatda bo‘lmog‘i katta ahamiyatga ega. Binobarin, shaxs ijtimoiy munosabatlar asosida shakllanishi xususida yuqorida batafsil bayon etildi. Kriminologiyada jinoyatchi shaxsi uning ijtimoiy mohiyatini o‘rganish orqali, jamiyatdagi nomaqbul munosabatlari nuqtai nazaridan tadqiq etildi. Jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda esa shu yo‘nalishda yaratilgan ilmiy-nazariy tavsiyalarga asoslanish yaxshi natijalar beradi. Jinoyatchi shaxsining kriminologik tavsifi Kriminologiya fanida jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan turli holatlar, xususiyatlar va tipik belgilarni o‘rganishga asosan ikki yo‘nalish: huquqiy va ijtimoiy-ruhiy yo‘nalishlar orqali yondashiladi. Shunga ko‘ra, kriminologiya jinoyatchi shaxsining xavfli, aybli va g‘ayriqonuniy qilmishlari bilan bog‘liq muammolarini tadqiq etadi. Jinoyat- chining shaxsi xususida faqat u jinoyat sodir etganda fikr yuritiladi, chunki ushbu yo‘nalishdagi muammolar jinoyatchini jinoiy-huquqiy munosabatlar subyekti sifatida ko‘rib chiqilishi bilan e’tiborlidir. Kriminologiya, birinchi navbatda, jinoyat sodir etgan shaxsning ijtimoiy belgilari va xususiyatlarini o‘rganadi hamda ma’lum bir davr mobaynida uning jinoyat sodir etishidagi murakkab jinoiy qilmishlar mexanizmi va bunda jinoyatchi shaxsining tipik xususiyatlariga baho beradi. Demak, jinoyatchi shaxsi to‘g‘risidagi ta’limot tadqiqotlari doirasiga uning shaxsini o‘rganish kiradi. Shuning uchun ham shaxsda jinoiy xatti- harakatlarni yuzaga keltiruvchi, jamiyat manfaatlariga yot bo‘lgan qarashlar, ko‘nikmalar, odatlar va moyilliklar, o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘zgacha tus olgan salbiy ehtiyojlar, ularning qasdi va maqsadlarini atroflicha tahlil etish katta ahamiyatga egadir. Shu orqali jinoyatchining shaxsida mavjud bo‘lgan salbiy ijtimoiy munosabatlarni aniqlash imkoniyati yuzaga kelishi mumkin. Har bir jinoiy holat shaxsning bilim darajasi, hissiyoti, irodasi va ma’naviy sifatlariga bog‘liq ravishda kechishi inobatga olinsa, unda krimino logiya nuqtai nazaridan ushbu xususiyatlarni hamda shaxsda paydo bo‘ladigan salbiy o‘zgarishlarni ham o‘z vaqtida o‘rganishga ehtiyoj yuzaga keladi. Aynan shu

asosida ijtimoiy hayotda jinoyatchi shaxsi va jinoiy faoliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash mumkin. Jinoyatchiga jamiyat va davlat o‘rtasidagi mavjud uzviy bog‘liqlik rishtalaridan ayrimlarini «ixtiyoriy uzgan» shaxs deb qarash mumkin. Jinoyatchi shaxsini o‘rganish uni shakllantiruvchi tashkiliy tizimning xususiyatlarini o‘z ichiga olgan ijtimoiy tavsiflarni taqozo etadi. Ushbu ijtimoiy tavsiflar tizimi quyidagilardan iborat: a) ijtimoiy-demog- rafik; b) jinoiy-huquqiy; v) ijtimoiy-ruhiy; g) ijtimoiy-ma’naviy jihatlar. Sanab o‘tilgan har bir yo‘nalishda quyidagilarni e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir: 1. Ijtimoiy-demografik (ya’ni aholishunoslik) yo‘nalishi shaxsning jamiyatda tutgan mavqei, aholining ma’lum bir qatlamida o‘ziga xos o‘rni va aloqalari kabi empirik ma’lumotlar orqali jinoyatchi shaxsni jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarning subyekti yoki obyekti ekanligini ifodalaydi. Ijtimoiy-demografik xususiyatlar asosida, ya’ni shaxsning jinsi, yoshi, ijtimoiy va oilaviy ahvoli, ma’lumoti, kasbi va hokazolar orqali aholining qaysi qatlamida jinoyat alomatlari qay darajada oshganligi yoki kamaygan- ligini aniqlash va zarur choralar qo‘llash imkoniyati tug‘iladi. Ba’zi hollarda bir qator jinoyatlarni sodir etgan shaxslarning ma’lumoti o‘rta ma’lumot darajasida emasligini ko‘rish mumkin. Aksincha, iqtisodiyotda yoki harbiy sohada jinoyatlar sodir etuvchi shaxslarda oliy, hatto maxsus tayyorgarlikdan o‘tganlik darajalari mavjudligini kuzatish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, bunday hollarda shaxsning shakllanishida birinchi galda biologik emas, balki ijtimoiy holatlar ta’sir qilmoqda. Shaxsning oilaviy va ijtimoiy kelib chiqishini tadqiq etish orqali uning bir qator kriminogen holatlarini ham idrok etsa bo‘ladi. Chunki ayrim jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning shakllanishida aynan shu holatlar katta o‘rin tutadi. Tabiiyki, bunday bog‘lanishni ilmiy jihatdan to‘g‘ri anglash jinoyatlarning oldini olishdagi chora-tadbirlar rejasini to‘g‘ri ishlab chiqishga imkon yaratadi. 2. Jinoyatchi shaxsi jinoiy-huquqiy jihatdan o‘ziga xosligi va shaxs

harakatlarida qaysi turdagi jinoyat sodir etilganligi, ishtirokchilik shakli, retsidiv jinoyat hamda tayinlangan jazo turi va hajmi kabilar mavjudligini e’tiborga olgan holda tavsiflanadi. Qo‘llanilayotgan jazoning samara berish-bermasligini tahlil etish esa jinoiy- huquqiy choralar ta’sirchanligini baholashda katta ahamiyatga egaligi bilan ajralib turadi. 3. Ijtimoiy-ruhiy tomondan tavsif berish orqali jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan «jinoyatchi va uning yashash tarzi» kabi qoida asosida xulosa chiqarish mumkin. Bunda jinoyatchi shaxsini shakllanishiga bevosita alo- qador, ya’ni shaxsning insoniylik xislatlariga salbiy ta’sir etuvchi nomaqbul muhitni e’tirof etish lozim. Zotan, bunday nomaqbul muhit insonni jinoiy yo‘lga kirishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Agar shaxs «jinoyatchilar olami» ta’siriga tushib qolsa va irodasi zaifligi tufayli ushbu muhitdan chiqib keta olmasa, oqibatda jinoyat yo‘liga kirishi muqarrardir. 4. Shaxsning ijtimoiy-ma’naviy xususiyatlari ham o‘ziga xos muhit ta’sirida bo‘ladi. Shaxsning o‘zini tutishi, xulqi, shu jumladan jinoyat yo‘liga kirishi ma’lum bir mazmun va mohiyatga ega, ya’ni shaxsning ichki ma’naviy olami uning xatti-harakatlarida ifodalanadi. Binobarin, shaxs harakatlari ruhiyatining ko‘zgusidir! Shaxsning ma’naviy xislatlari uning xulqiga oid sifatlarini o‘zida mujassamlashtiradi, ya’ni shaxsning ichki dunyosi, axloqi yaxshilikni yomonlikdan ajratish, burch va sadoqat, vijdonan yondashuv kabi vaziyat larda to‘g‘ri yo‘l tutishi bilan baholanadi. Shaxsning shakllanishida ushbu xislatlar bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham kriminologiya fani shaxsga tavsif berishda ushbu holatga alohida e’tibor qaratadi. Jinoyatchi shaxsida sanab o‘tilgan xislatlarning faqat salbiy jihatlari shakllanganligini ko‘rish mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, jinoyatchi shaxsiga berahmlik, nokamtarlik, avantura, nigilizm, hissizlik va jamiyatning ma’naviy qadriyatlariga hurmatsizlik kabi illatlar xosdir. Biroq, shuni esdan chiqarmaslik kerakki, jinoyatchi shaxsda salbiy xislatlar

bilan birga, ijobiy xislatlar ham mavjud. Qayta tarbiyalash yoki ijtimoiy moslashtirish jarayonida jinoyatchi shaxsidagi ushbu ijobiy xislat- larni jonlantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. Jinoyatchilikning oldini olish va jinoyatchi shaxsiga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishda bayon etilganlarga asosan ish ko‘rish yaxshi natijalarni beradi. Biroq, ta’kidlash joizki, aynan shunday holatlarda oila yoki jamoa shaxsni tarbiyalashda yuzakilik bilan yondashadi. To‘g‘ri, odamzot go‘daklik chog‘idanoq o‘z ongini atrofida bo‘layotgan hodisalarni idrok qilish orqali shakllantirib boradi. Bu ayni haqiqat va bu borada psixologiya, biologiya, sotsiologiya kabi fanlarning ilmiy tadqiqotlari orqali olingan ilmiy xulosalari mavjud. «Jinoyat qonunchiligi kelgusi avlodlar uchun o‘ziga xos qadriyat- larning o‘tib borishiga zarur sharoit va ijtimoiy ko‘nikmalar yuzaga kelishiga imkon yaratadi. Shu bilan birga, bu davomli va murakkab jarayonda qadriyatlarni shakllantiradi. Bunda biz jinoyat qonunchiligi, jamoatchilik fikri va ommaviy axborot vositalarining ishtirokini ko‘ramiz» . Hech shubha yo‘qki, har bir jamiyat o‘ziga xos betakror ijtimoiy muhitga ega. Zotan, qadriyatlar jamiyatda amalda bo‘lgan axloq-odob qoidalariga mos ravishda jamiyat a’zolari tomonidan qabul qilinsa, jinoyatchilar esa o‘ziga xos salbiy tomondan idrok qilinishini ko‘rish mumkin. Aynan shu orqali jinoiy va jinoiy bo‘lmagan holatlar o‘rtasidagi chegarani aniq belgilash imkoni yuzaga keladi. Eng asosiysi, shaxsning shakllanishida, yuqorida ta’kidlanganidek, ijtimoiy va biologik muvozanat mavjudligini to‘g‘ri anglamoq darkor. Jinoyatchi shaxsiga to‘g‘ri tavsif berish jinoyatchilikka qarshi kurash nazariyasi va amaliyotida alohida o‘rin tutishini yodda tutish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Jinoyatchi shaxsi

Jinoyatchi psixologiyasi

Jinoyatchi shaxsining tuzilishi

Kriminologiya fan sifatida

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi