Ислом ҳуқуқи меъёрлари ва уларнинг 1924 йилгача ўрта осиё қози судлари томонидан қўлланилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

164 KB

Ko'chirib olish

И слом ҳуқуқи меъёрлари ва уларнинг 1924 йилгача ўрта осиё қози судлари томонидан қўлланилиши РЕЖА: 1. Туркистон АССРда қози судлари фаолияти 2. Бухоро ва Хоразм республикаларида қози судлари фаолияти

қози (араб. - тайин қилувчи, ҳукм чиқарувчи) - мусулмонлар амалдор- ҳакамининг умумий қабул қилинган номи, ҳукмдор томонидан тайинланиб, шариат асосида судловни бажаради. Дастлабки қозиларни халифа Умар ибн Хаттоб (634-644) Мадина, Басра, Куфада тайинлаган. Шундан сўнг қозилар йирик шаҳарлар ва вилоятларда, ҳарбий юришлар вақтида эса, қўшинларда ҳам тайинлана бошлаган. қозини фақат олий ҳукмдор - халифа тайинлаши мумкин эди. қозининг ҳукми устидан халифага шикоят қилиш мумкин бўлган. Бундай шикоят натижасида қози ишдан бўшатилиши мумкин эди. VIII асрнинг иккинчи ярмида олий қози - қози ул-қузот лавозими жорий қилинди, унга халифа номидан халифаликдаги барча қозиларни тайинлаш ва уларнинг ҳукми юзасидан даъволарни қабул қилиш ҳуқуқи берилди. Халифаликдан мустақил мусулмон давлатлари пайдо бўлиши билан бу давлатларнинг ҳукмдорлари ўзлари қози ва қози ул-қузотларни тайинлай бошладилар. Бироқ, халқ ва кўп фақиҳлар кўз ўнгида халифанинг тасдиқлашисиз уларнинг тайинланиши ҳақиқий ҳисобланмаган ва бу хилдаги тасдиқлашни талаб этиш тартиби, ҳамма жойда бўлмаса ҳам, XII асргача сақланиб қолган. Амалда қози лавозимини ўз обрўсига доғ туширмаган, идрокли ва шариатни етарлича биладиган, яққол кўриниб турган жисмоний нуқсони бўлмаган соғлом ҳар бир мусулмон эгаллаши мумкин бўлган. қози давлат ғазнасидан таъминлаб турилган. қозининг вазифасига ўз шаҳри ёки вилоятидаги барча фуқаролик ва жиноят ишларини юритиш, жамоатчилик ахлоқи сақланишини назорат қилиш, зарур ҳолда одамлар ва мулкка васийликни тайинлаш, вақф мулкларини назорат қилиш, жамоат бинолари ва иншоотлар, йўллар, кўчалар ва майдонларнинг ҳолатини кузатиб туриш, мерос бўлинишини ва васиятга риоя қилинишини, қози ҳукмлари тўғри бажарилиши ва тўғри жазо белгиланишини кузатиш, ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари турма

$нозирларини назорат қилиш, закот, садақа ва бошқа жамоат маблағлари тўғри йиғилиши ҳамда тақсимланишини кузатиб бориш каби кўп ишлар кирган 1 . Айрим ҳолларни ҳисобга олмаганда, қозилар фақиҳлар орасидан чиққан. Гарчи қозилик авлоддан авлодга ўтиши мумкин бўлмаса-да, кўпинча бундай лавозимга кўп йиллар давомида бир оила вакиллари тайинланиб келган 2 . XIX аср ўрталаридан Усмонли турк салтанати ва Мисрда Европа андозасидаги фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича судлар ташкил этилиши натижасида қози судлари ўз аҳамиятини йўқота бошлади. Чор Россиясида мусулмонлар яшайдиган ҳудудларда (шу жумладан Туркистонда) қозиларга кенг ваколатлар берилган. Октябр тўнтариши арафасида собиқ Туркистон генерал-губернаторлигида русийзабон аҳоли учун фуқаролик ишлари бўйича судлар, ўзбеклар ва тожиклар учун қози судлари, қирғизлар, қорақалпоқлар ва туркманлар учун бий судлари мавжуд бўлган. Фуқаролик ишлари бўйича судларнинг судьялари асосан юристлар бўлган, қози лавозимига тегишли маълумотга эга, ислом ҳуқуқини яхши биладиган уламолар, бий лавозимига - одат ҳуқуқи билимдонлари тайинланган. 1917 йилги Октябр тўнтаришидан кейин қози судлари аввал тарқатиб юборилди, бироқ кейинроқ, аввало Ўрта Осиё ва Шимолий Кавказда тикланди. қозилар маҳаллий аҳоли томонидан сайланар ва фуқаролик ишлари бўйича судлар билан баб-баравар фаолият олиб борар эди. қози судлари ваколати оила-никоҳ, ворислик, шунингдек иккала тарафнинг розилиги билан айрим фуқаролик ва жиноят ишларини кўриб 1 +аранг: Китоб ал-жомиъ ас-са\ир фи-л-фи=щ ли-Мущаммад ибн ал- Щасан аш-Шайбоний. - Миср, щижрий 1302 й. (араб тилида). - 92-96 - бетлар. 2 + аранг : Maverdi Constitutiones political. Ex recensione M Engeri Accedunt adnotations et glossarium. - Bonnae, 1853. – Рр .107-128.$ $чиқиш билан чекланган эди. Улар қўллайдиган фиқҳ ва одат меъёрлари «совет қонунчилиги»нинг асосий қоидаларига зид келиши мумкин эмасди. Дастлабки даврда Туркистон Автоном ССР (ТАССР) ҳукумати қозилик судларини бекор қилмасдан, уларни аста-секин тугатишга қаратилган бир қанча тадбирларни амалга оширди. Уларнинг фаолияти маҳаллий Шўролар (маҳаллий ҳокимият органлари) ва адлия халқ комиссарлиги назорати остига олинди. қози судларига тааллуқли ишлар доираси чекланди. 1919 йил 17 июнда ТАССР Халқ Комиссарлари Кенгаши қози судларини бекор қилиш, уларни «миллати ва диний эътиқодидан қатъий назар, барча Туркистон фуқаролари учун ягона халқ суди» билан алмаштириш тўғрисида қарор қабул қилди 3 . 1919 йил августда Тошкентнинг «Эски шаҳар»ида бўлиб ўтган халқ оммавий намойишларидан сўнг Туркистон туб аҳолиси учун ягона халқ суди жорий этиш, қози судларини эса тугатишга қарор қилинди. Суд шаклан ўзгарди: биргина қози ҳукмига асосланган суд коллегиал судга айланди. Ишларни судда кўришнинг янги тартиби, иш юритишнинг янги шакли жорий этилди. Шунга қарамай, халқ суди ўз мазмуни ва руҳига кўра қози суди ишининг давомчиси бўлиб қолди. Бу табиий бир ҳолдир, чунки туб аҳоли шариат қоидалари асосида тарбияланган, аксарият ҳолларда собиқ бий ва қозилардан сайланган халқ судьялари фақат шариат меъёрларини қўллаши мумкин ва қўллар эдилар. Хуллас, судлар номи ва шаклига кўра халқ суди деб аталса-да (улар судьялар, халқ маслаҳатчиларидан иборат, иш шўроча андозага кўра юритиларди), моҳият эътибори билан қози ва бий судлари бўлиб қолган эди. Ўз-ўзидан равшанки, халқ судлари фаолиятида қарама-қаршиликлар юзага келди. Масалан, РСФСР Халқ Комиссарлари Кенгашининг «Никоҳни бекор қилиш тўғрисида»ги 1917 йил 12 декабр Декрети қабул қилинганидан сўнг жуда кўп зиддиятлар юз берди. Бу ҳуқуқий ҳужжатга мувофиқ 3 Ызбекистон МДА, Р-38-жам\арма, 1-рыйхат, 46-иш, 97-вара=.$ $Туркистон Республикасининг Адлия халқ комиссарлиги қуйидаги мазмунда махсус буйруқ чиқарди: «Бундан буён фақат декретга мувофиқ амалга оширилган никоҳдан ажралиш ҳолатларигина ҳақиқий деб ҳисобланади» 4 . Бироқ, шаклан халқ, руҳан - шариат суди эр-хотинларни ислом ҳуқуқи меъёрларига кўра ажратишда давом этди. Гап шундаки, судья эр-хотинни юқорида зикр этилган Декретга мувофиқ ажратган тақдирда ҳам, эрдан ажралган аёл (турмуш тарзи диний қоидаларга асосланганлиги туфайли) эркинлик олса ҳам, қайта эрга тега олмас эди: никоҳ мулла ёки имом томонидан ўқилар, улар ажралиш шариат қоидаларига кўра амалга оширилгани ҳақидаги шаҳодатномасиз никоҳ ўқишдан бош тортардилар. Албатта, маҳаллий ҳокимият - ижроқўмлар ва бошқа маъмурий органлар тегишли кўрсатмалар бериб, судьялар ишини «тўғри йўлга солиш»га ҳаракат қилдилар, лекин бу натижа бермади. Кўрсатмаларни бажармаган халқ судьялари қамоққа ҳам олинди. Масалан, Тошкент вилояти Пскент туманида халқ судьяси ва маслаҳатчилар бир аёлни эрдан ажратишни рад этганлари учун қамоққа олиндилар 5 . Нима бўлганда ҳам, халқ суди аҳоли эътиборини қозона олмади. Амалиёт қози судларини бекор қилиш шошмашошарлик бўлганини кўрсатди. Туркистон Марказий Ижроия қўмитаси (ТуркМИқ)нинг 1921 йил 6 сентябрдаги Декрети билан қози ва бий судлари қисман тикланди. 26 майда ТАССР ҳукумати бутун республика ҳудудида қози ва бий судларини қонунийлаштириш тўғрисида декрет қабул қилди. Мусулмон суд ходимлари қурултойи томонидан қабул қилиниб, ТуркМИқнинг 1921 йил 25 июл қарори билан тасдиқланган «Туркистон республикаси мусулмон халқ судлари тўғрисидаги Низом»нинг 1-моддасига мувофиқ, Туркистон Республикаси ҳудудида туб мусулмон аҳоли учун халқ суди билан бир қаторда, қуйидаги таркибда мусулмон халқ судлари ҳам таъсис этилди: - ўтроқ аҳоли учун халқ қозиси (қозилар суди); 4 «Наша газета». 1918 йил. 14 январь. 5 Ызбекистон МДА, Р-904-жам\арма, 1-рыйхат, 40-иш, 183-вара=.$

- кўчманчи аҳоли учун халқ бийи (бийлар суди). Туркистон Республикасига шариат судларига доир ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш ҳуқуқи берилди. 20-йилларнинг охирига келиб қози судлари фаолияти аста-секин тугатилди. 7.2. Бухоро ва Хоразм республикаларида қози судлари фаолияти Олдинги бўлимда биз Туркистон республикасида шариат судлари фаолиятини мухтасар тарзда баён этдик. Бухоро (БХСР) ва Хоразм (ХХСР) республикаларида бу судларнинг ҳуқуқий ҳолати бошқача эди. ТАССРда суд тизимида дарҳол ягона совет халқ суди асослари етакчилик қила бошлаган, қози судлари муваққат институт ҳисобланган бўлса, О.И.Эшоновнинг таъкидлашича, БХСРда шариат судининг Октябр тўнтаришидан олдинги эски шаклларидан халқ судининг янги шаклларига ўтиш дарҳол юз бермаган. Бунда мамлакат аҳолисига шариат пешволарининг таъсири кучли бўлгани ҳам ҳисобга олинган 6 . Шу сабабли халқ қози судлари БХСР ва ХХСРда суд тизимининг тенг ҳуқуқли бўғинларига айланган. Халқ судлари фақат БХСР ва ХХСР ҳудудида жойлашган русларнинг манзилгоҳларида амал қилган, шариат эса халқ қози судлари фаолиятининг ҳуқуқий негизи бўлиб қолган 7 . Шуни таъкидлаш зарурки, БХСР ва ХХСР ҳукуматлари мазкур судлар фаолиятининг хусусияти ва асосларини ҳамда шариат меъёрларини қўллаш тартибини сезиларли даражада ўзгартирди. Бу меъёрларни БХСР ва ХХСРда ҳуқуқ манбаларидан бири сифатида тан олган ҳолда, уларнинг ҳукуматлари 6 +аранг: Ишанов А.И. Бухарская Народная Советская Республика. - Ташкент: «Узбекистон», 1969. – С.202. 7 +аранг: Абидова Н.И. Суды казиев и особенности процесса их ликвидации в Узбекской ССР: Автореф. дисс… канд. юрид. наук. - Ташкент, 1974. – С.23.

$мазкур меъёрлар инқилобий ҳокимият декретлари ва қарорларига зид келмайдиган даражада қўлланилишини таъкидлади 8 . Шариатнинг амал қилиш доираси ҳам анча торайди. Лекин БХСР ва ХХСР қози судларининг ваколати РСФСРнинг мусулмон аҳоли яшайдиган автоном республикалари ва вилоятларидаги қози судлари ваколатига қараганда анча кенг эди. Бухорода эски қози судлари БХСР Муваққат инқилобий ҳукуматининг 1920 йил 2 сентябрдаги декретига мувофиқ тугатилди. 1920 йил ноябр ойининг ўрталарида адлия вазири БХСР ҳукуматига маълумотида шундай деб ёзади: «Иккинчи октябрдан бошлаб махсус комиссия маҳаллий инқилобий қўмиталар тавсиясига кўра қозихоналар ташкил этиб, қозиларни тайинлашга киришди. Улар хизмат кўрсатадиган ҳудудлар белгиланди, шунингдек уларга совет қонунлари ва шариат қонунларига асосан иш олиб бориш мажбурияти юкланди...» 9 . 1922 йил 27 майда БХСР ҳукумати халқ қозилари тўғрисида муваққат қонун қабул қилди, 1922 йил 19 декабрда эса, Умумбухоро МИқнинг II сессиясида «БХСРда халқ қози судлари тўғрисидаги Низом» тасдиқланди. Ушбу Низом БХСРда ягона суд тизимини ташкил этиш йўлида ташланган муҳим қадам бўлди. Низомга мувофиқ, халқ қози судлари туманлар ва вилоятлар ҳудудидаги барча жиноят ва фуқаролик ишларини кўриб чиқарди, мансабдорлик жиноятлари, давлат ва унинг хавфсизлигига қарши жиноятлар, шунингдек ҳарбий хизматчилар, мансабдор шахслар ёки ҳокимиятга мухолифатда бўлган фуқаролар томонидан содир этилган барча қилмишларга доир ишлар бундан мустасно эди. Халқ қози судлари Адлия нозирлиги (вазирлиги) қарори билан белгиланган суд участкалари доирасида иш олиб борарди. Низомда биринчи марта участка ва вилоят судлари ажратилди. Вилоят халқ суди йирик жиноят ишлари, чунончи: одам ўлдириш, баданга оғир шикаст етказиш, номусга тегиш, босқинчилик, талончилик, ўт қўйиш, қалбаки пул ясаш, ҳужжатларни 8 Ызбекистон МДА, Р-46-жам\арма, 1-рыйхат, 15-иш, 7-вара=. 9 Ызбекистон МДА, Р-48-жам\арма, 1-рыйхат, 64-иш, 21-вара=.$

сохталаштириш, шунингдек аёлларни ўғирлаш билан боғлиқ ишларни биринчи инстанция суди сифатида кўриб чиқарди. Айни вақтда, у участка судларига нисбатан биринчи апелляция-кассация, назорат-тафтиш инстанцияси ҳисобланар эди. Адлия нозирлиги ҳузуридаги Халқ қозилари кенгаши иккинчи кассация-назорат инстанцияси вазифасини бажарарди. Вилоят шаҳарлари учун халқ қозилари Адлия нозирлиги томонидан бир йил муддатга сайланган ва Умумбухоро МИқ тасдиғига киритилган. Туманлар ва кентлар учун қозилар вилоят ижроқўмлари томонидан сайланган ва Адлия нозирлиги томонидан тасдиқланган. Халқ қозиларига Адлия вазирлиги ишлаб чиққан ва Умумбухоро МИқ тасдиқлаган ставкалар бўйича маош тайинланган. Бу қозиларга кўрилган ишлар учун тушган пул ҳисобидан ҳақ тўлаш ҳақидаги анъанавий шариат қоидасига зид эди. БХСРда қози судлари давр билан ҳисоблашиш ва шунга мувофиқ ўз иш усулларига ўзгартишлар киритишга мажбур бўлган. Низомнинг 1-моддасига мувофиқ, уларга қуйидаги вазифалар юклатилган: 1) тергов олиб бориш суд терговчисига юклатилмаган жиноят ишлари бўйича дастлабки терговни амалга ошириш; 2) жиноят содир этишда айбланиб ушланган шахсларни сўроқ қилиш; 3) эҳтиёт чорасини танлаш; 4) халқ суди котибиятининг ишини бошқариш. 7-бобни биз БХСР ва ХХСРда фуқаролик ҳуқуқининг шаклланиши ва ривожланиши таҳлили билан якунлаймиз. Бунда бизга ўз даврида таниқли ўзбек ҳуқуқшуноси, проф. И.Б.Зокиров фуқаролик ҳуқуқининг икки асосий йўналиши - мулк ҳуқуқи ва ворислик ҳуқуқи бўйича ўтказган тадқиқот 10 ёрдам беради. Талабаларга эслатма! Мулк ҳуқуқи: 10 +аранг: Закиров И.Б. Становление и развитие советского гражданского права в БНСР ва ХНСР. - Ташкент: Изд-во «Фан», 1988. – Сс.92-133, 166-178.

1) объектив маънода моддий неъматларнинг муайян шахсларга мансублик (улар томонидан ўзлаштирилганлик) ҳолатини мустаҳкамловчи, тартибга солувчи ва қўриқловчи ҳуқуқий нормалар мажмуи; фуқаролик ҳуқуқининг асосий институтларидан бири; 2) субъектив маънода – муайян шахснинг ўзига қарашли мол-мулкка ўз хоҳиши билан ва ўз манфаатларини кўзлаб эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек ўзининг мулк ҳуқуқини, ким томонидан бўлмасин, ҳар қандай бузишни бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқи. Мулк ҳуқуқи ўз мазмунига кўра барча ашёвий ҳуқуқларнинг энг каттаси ҳисобланади: мулкдорга ўз мол-мулкига эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш билан боғлиқ барча ҳуқуқлар тегишли бўлади. Мулк ҳуқуқи. Ҳар қандай фуқаролик-ҳуқуқий тизимида бўлганидек, БХСР ва ХХСР фуқаролик ҳуқуқида ҳам мулк ҳуқуқи институти асосий ўринни эгаллаган. У янги жамиятдаги барча иқтисодий муносабатларни тартибга солишда етакчилик қилган. У ўзи ёки бошқа ҳуқуқий институтлар негизи сифатида барча ишлаб чиқариш, муомала, тақсимлаш ва истеъмол жараёнларини тартибга солган. Шу боис юридик категория сифатидаги мулк ҳуқуқининг таҳлили у боғлиқ бўлган иқтисодий муносабатларнинг моҳияти ва мазмунини кўриб чиқишни назарда тутади. Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида феодал ер мулкининг уч шакли: амлок, мулк ва вақф мавжуд бўлган. Феодал ер мулкининг умумий ҳажмида энг катта улуш (жами ер майдонларининг 50% дан ортиғи) амлок мулкига тегишли бўлган. Улар амир ва хон, уларнинг беклари, девонбеги ва бошқалар шахсида давлат мулки ҳисобланган, лекин деҳқонларга фойдаланиш учун берилган ва бунинг эвазига улардан солиқ - хирож (Бухорода) ёки даяқ (Хивада) ундирилган. Бу солиқ миқдори эркин белгиланган ва одатда ҳосилнинг 1  5 - 1  2 қисмини ташкил этган.

$Бухорода ишлов бериладиган жами ерларнинг 25% ни ва Хивада 15% ни ташкил қилган мулк ерлари хусусий мулк ҳисобланган. Улар мулк-ҳур- холис ва мулки хирожга бўлинган. Йирик заминдор бойларга қарашли биринчи тоифа ерлар ҳар қандай солиқдан озод қилинган. Деҳқонларга қарашли иккинчи тоифа ерларга хирож ёки даяқ солиқлари солинган. Шариат қоидаларига кўра уларнинг миқдори ҳосилнинг 1  10 қисмидан ошиши мумкин бўлмаса-да, амалда улар 3-5 баравар кўпроқ ундирилган. Вақф мулки - масжидлар, мадрасалар, бошқа диний хайрия муассасаларига сотиш ҳуқуқисиз мерос қолдирилган ёки ҳадя қилинган мол- мулк (асосан ерлар) алоҳида хусусиятга эга бўлган. Вақфлар йўллар, карвонсаройлар, сув ҳавзалари ва ҳоказоларни сақлаб туриш учун ҳам таъсис этилиши мумкин эди. Улар фуқаролик муомаласидан қисман чиқарилиб, солиқлардан озод қилинар, диний идора вакиллари - мутаваллилар томонидан бошқариларди. Хива хонлигида ишлов берилган ерларнинг 40% дан кўпроғи, кўпгина дўконлар, карвонсаройлар, бозорлар, тегирмонлар, ҳаммомлар ва бошқа муассасалар вақф мулки бўлган. Улар асосан диний идора томонидан бошқарилган. Бухоро амирлигида 200 дан ортиқ вақфлар бўлиб, улар ишлов бериладиган ер майдонларининг 25% га яқинини, барча бозорларнинг 70% ни, 1414 дўкон, 133 турар жой бинолари ва бошқа мулк турларини ўз ичига олган. Диний идора вақф мулкидан оладиган даромад йилига олтин пул ҳисобида бир миллион сўмдан ортиқ бўлган 11 . Ерга эгалик ҳажмига кўра Хива хонлиги аҳолиси қуйидаги гуруҳларга бўлинган: 1-3 таноб ери бўлган фуқаролар - 40%, 3-5 таноб ери бўлган аҳоли - 25%, 5-10 таноб ерга эгалик қилганлар - 20%, 10-20 таноб ер эгалари - 10%, 20 танобдан кўпроқ ерга эга мулкдорлар - 5% 12 . Бухоро амирлигида аксарият деҳқонлар 0,25-4 таноб ерга эга бўлган 13 . Айни вақтда, айрим бойлар 400-500 11 +аранг: История Бухарских и Хорезмских народных советских республик. - Москва, 1971. - 142-б. 12 ЫзССР МДА, 73-жам\арма, 1-рыйхат, 20-иш, 5-вара=. 13 +аранг: Народное хозяйство Средней Азии. 1926. №11-12. – С.33.$

таноб ва ундан кўпроқ ерга эгалик қилган. Хива хонига хусусий мулк ҳуқуқида қарашли ерлар 8000 танобни, девонбегининг ерлари - 5000 танобни ташкил этган. Шаҳарларда ҳунармандлик устахоналари хусусий мулк объектлари саналган. Уларда аҳолининг 1-3% банд бўлган. ХХ аср бошида Бухоро ва Хивада капиталистик корхоналар - пахта тозалаш ва ёғ заводлари, хусусий банклар, савдо уйлари, тайёрлов фирмалари пайдо бўла бошлаган. Хуллас, амирлик ва хонлик иқтисодиёти кўп укладли хусусиятга эга эди. 1920 йил амирлик ва хонлик шўролар томонидан босиб олингач, бу уклад барҳам топди, феодал ер мулки бекор қилинди. БХСР Муваққат инқилобий қўмитасининг 1920 йил 2 сентябрдаги Манифестига мувофиқ шу жумладан амирликда жорий этилган барча солиқлар: хирож, аминан ва бошқалар бекор қилинди. БХСР ва ХХСРда юзага келган янги мулк муносабатлари ва қисман сақланиб қолган эски муносабатлар янги ҳуқуқ тизимининг фуқаролик, давлат, ер, молия ва бошқа тармоқлари нормаларида ўз ифодасини топди. Бухоро ва Хоразм республикаларида давлат мулк ҳуқуқи вужудга келишининг биринчи тарихий манбаи (асоси) амир, хон ва бошқа йирик амалдорлар ва бойлар мол-мулкини национализация (мусодара) қилиш ҳисобланади. ХНСР Хоразм Совет Социалистик Республикасига айлантирилгач, 1923 йил 20 октябрда қабул қилинган Конституцияда барча ўрмонлар, тупроқ ва сув, кимга қарашли бўлишидан қатъи назар, республика мулки деб эълон қилинди. Ерга хусусий мулк ҳуқуқи бекор қилинди, бутун ер фонди умумхалқ мулки деб эълон қилинди ва меҳнаткашларга текинга бўлиб берилди. Амир ва бошқа феодаллар мол-мулкининг мусодара қилиниши БХСРда ҳам давлат мулк ҳуқуқи вужудга келишининг асосларидан бири бўлиб хизмат қилди. Умумбухоро Инқилобий қўмитаси 1921 йил 2 февралда қабул

$қилган декретга мувофиқ, амир, унинг амалдорлари ва бойларга қарашли ерларнинг аксарият қисми ерсиз ва кам ерли деҳқонлар ўртасида тақсимланди, бир қисми эса, совет хўжаликлари ва ширкатлари ташкил этиш учун давлат ер фондига киритилди. 1924 йил 1 июлда қабул қилинган БХСР Ер кодексида ер, сув, ер ости бойликлари ва ўрмонлар, кимнинг тасарруфида бўлишидан қатъий назар, давлат мулки ҳисобланиши мустаҳкамлаб қўйилди 14 . Бухоро ва Хоразм республикаларида давлат мулк ҳуқуқи вужудга келишининг иккинчи манбаи РСФСР билан тузилган иттифоқ шартномалари бўлиб, уларга мувофиқ Россия Республикаси ва Россия давлат муассасаларига қарашли барча мол-мулк, чунончи: ер, сув, шаҳар участкалари, иншоотлар, заводлар, фабрикалар бутун асбоб-ускуна ва жиҳозлари билан бирга янги тузилган республикалар ихтиёрига ўтказилди. Бундан ташқари, мазкур шартномаларга биноан РСФСР Россия фуқаролари ва жамиятларига қарашли бутун капиталистик мол-мулк (банклар, заводлар, фабрикалар, савдо корхоналари ва ш.к.)ни ҳам республикалар мулки деб тан олди. Бу иттифоқ шартномалари РСФСР билан ХХСР ўртасида 1920 йил 13 сентябрда 15 ва РСФСР билан БХСР ўртасида 1921 йил 4 мартда 16 тузилди. Давлат мулк ҳуқуқи вужудга келишининг учинчи манбаи - давлат корхоналарининг ишлаб чиқариш фаолияти жараёнида, шу жумладан қурилиш жараёнида янги моддий бойликлар яратишнинг аҳамияти ҳам аста- секин ошиб борди. Тўғри ва эгри солиқлар, шунингдек ҳар хил божлардан келган тушум давлат мулк ҳуқуқи вужудга келишининг тўртинчи манбаи бўлди. 1920 йил Бухоро ва Хоразмда солиқ тизими бекор қилинди. Лекин дастлабки босқичда шариат бўйича белгиланган айрим солиқлар, масалан, ушур ва закот олишда давом этилди. Бу ҳолат Умумбухоро МИқнинг 14 ЫзССР МДА, Р-47-жам\арма, 1-рыйхат, 1-иш, 13-вара=. 15 +аранг: Собрание узаконений и распоряжений рабоче-крестьянского правительства РСФСР. 1921, №29. – С.161. 16 Ыша ерда. №73. – С.595.$ $БХСРда давлат солиқлари тўғрисидаги (1921 йил 26 ноябр) қонунида назарда тутилган эди 17 . Асосий тўғри солиқлардан бири озиқ-овқат солиғи бўлиб, кейинчалик унинг ўрнига ягона қишлоқ хўжалик солиғи жорий этилди. Ҳунармандлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи солиқ шаҳар аҳолисидан олинадиган асосий тўғри солиқ ҳисобланар эди. Иккала республикада давлат мулк ҳуқуқи унинг анъанавий уч ваколати: эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этишни ўз ичига оларди. Давлат мулкини бошқариш ер, савдо ва саноат, молия нозирликлари ва уларнинг жойлардаги органлари томонидан амалга оширилар эди. БХСР ва ХХСРда анча мураккаб ижтимоий-иқтисодий ва юридик табиатга эга бўлган вақф мулк ҳуқуқи ҳам муайян даражада сақланиб қолди. Бу институтнинг юридик табиати хусусида баҳслар турли мазҳабларга (мактабларга) мансуб ислом ҳуқуқшунослари ўртасида асрлар мобайнида давом этган. Уларнинг кўпчилиги эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этишни «соф» мулк ҳуқуқидан ажратиб, вақфни таъсис этишда бундай ҳуқуқ «Аллоҳга ўтади» деб ҳисоблаган. Бунда улар олий мулк ҳуқуқи билан бошқаларга бериладиган, мулкка эгалик қилиш ва ундан даромад олиш билан боғлиқ «манфаатдорликка асосланган» мулк ҳуқуқи ўртасидаги фарқдан келиб чиққанлар 18 . Шундан улар мулк ҳуқуқининг тақдирига дахл этмасдан даромад олиш ҳуқуқини бошқа шахсга бериш юридик имконияти мавжуд, деган хулосага келганлар. Айрим ислом ҳуқуқшунослари вақф мулкини сотишга мутлақо йўл қўйилмайди, деб таъкидлаганлар, шариатнинг айрим шарҳловчилари эса, фавқулодда ҳолларда (нобуд бўлиш хавфи туғилган, даромад келтирмаган тақдирда) вақф мулки сотилиши мумкин, деб хулоса чиқарганлар. Бироқ, келтирилган ёндашувларнинг ҳаммаси бир фикрда якдил бўлган: ўзига қарашли мулкни вақфга ўтказган шахс унга мулк ҳуқуқини йўқотади 19 . 17 ЫзССР МДА, Р-48-жам\арма, 1-рыйхат, 274-иш, 331-вара=. 18 +аранг: Шарль Р. Мусульманское право. Пер. с франц. С.И.Волка. - Москва: Изд-во «Иностранная литература», 1959. – С.94. 19 +аранг: Садагдар М.И. Основы мусульманского права. - Москва: Изд-во Университета Дружбы народов им. П.Лумумбы, 1968. – С.52-54.$

Вақф мулкини бошқариш ва ундан олинган даромаддан фойдаланиш тўғрисидаги масала муҳим юридик аҳамиятга эга бўлган. У шариат меъёрлари билан муфассал тартибга солинган. Масалан, бошқарувчини вақф мулкини таъсис этаётган шахснинг ўзи вақфнома ёки васиятномада, ҳатто ўз оила аъзолари орасидан тайинлаши мумкин бўлган. Вақф мулкини тасарруф этишдан олинган даромаддан аввало вақфни сақлаш (уни бошқариш) ва вақфномада кўрсатилган мақсадларга эришиш учун фойдаланилган, шундан қолган қисмигина камбағаллар, етим-есир ва бева-бечораларга, табиий офатлардан зарар кўрганларга ёрдам беришга ва ҳоказоларга йўналтирилган 20 . Аҳолининг кенг табақалари орасида вақф мулки институти обрўсининг катталиги 1920 йилги воқеалардан кейин ҳам унинг сақланиб қолинишига сабаб бўлди. Бироқ вақф мулки билан боғлиқ иқтисодий муносабатлар таркиби ва моҳиятига ҳам, мазкур ҳуқуқнинг мазмунига ҳам туб ўзгаришлар киритилди. Аввало, вақф мулкининг барча турларига, шу жумладан турли диний муассасалар ихтиёрида қолиши лозим бўлган мулкка ҳам давлат мулки мақоми берилди. Бундан ташқари, вақф мулкининг айрим турларини давлат органлари томонидан бошқариш, айрим турлари устидан эса давлат назоратини ўрнатиш тартиби жорий этилди. ХХСРнинг биринчи Конституциясидаёқ қуйидаги қоида мустаҳкамлаб қўйилди: «Вақф мулки билан боғлиқ барча ишлар маориф ва маданият ишлари билан узвий боғлиқ бўлгани учун, улар Маориф нозирлигига тўғри тасарруф этиш учун топширилади». ХХСРнинг иккинчи Конституциясида бу қоида тасдиқланди, лекин унга Маориф нозирлиги ихтиёрига маҳаллий вақфлар ўтказилади, деган аниқлик киритилди. Ушбу нозирлик ихтиёрига 500 минг таноб ер, шу жумладан деҳқончилик учун яроқли бўлган 178 минг таноб ер ўтказилди. Кейинчалик IV Бутунхоразм қурултойида қабул қилинган қарорга мувофиқ Маориф нозирлиги ҳузурида вақфларни 20 +аранг: Садагдар М.И. Основы мусульманского права. - Москва: Изд-во Университета Дружбы народов им. П.Лумумбы, 1968. – С.55.

бошқариш учун махсус бошқарма ташкил этилди. Лекин масжид вақфлари бу Бошқарманинг бевосита тасарруфига киритилмади. Улар масжидлар ихтиёрида қолиб, олинган даромадлар мадрасаларнинг эҳтиёжларига йўналтирилди. Бу ерда давлат вақф бошқарувининг вазифаси вақфлардан фойдаланилишини тегишли тарзда назорат қилишдан иборат бўлиб қолди. Вақф мулкини бошқариш ва ундан фойдаланишни назорат қилишнинг шунга ўхшаш тартиби БХСРда ҳам ўрнатилди. Бу ерда ҳам Маориф нозирлиги ҳузурида Вақфлар бошқармаси ташкил этилди. Унинг таркиби, вазифалари ва функциялари Умумбухоро МИқнинг 1922 йил 4 июндаги IV сессияси тасдиқлаган Вақфлар тўғрисидаги низомда белгилаб қўйилди 21 . Вақфлар бошқармаси беш бўлим: диний, илмий, ижара, молия ва хўжалик бўлимларидан иборат эди. Бошқарма қошида бошқарувчи, унинг ўринбосари ва бўлим мудирлари таркибида вақф кенгаши тузилди. Кенгаш бўлим мудирларининг ҳисоботларини тинглар, уларнинг иши тўғрисида хулоса чиқарар, бошқарма бўлимларининг иш мазмуни ва тартиби хусусида йўриқномалар тузар эди. Кенгашнинг барча қарорлари ва йўриқномалари уларни Маориф нозирлиги тасдиқлаганидан кейингина юридик кучга эга бўларди. Бундан ташқари, республика Давлат назорат қўмитасига Вақфлар бошқармасининг фаолияти ва ҳисобдорлигини назорат қилиш ҳуқуқи берилди. Бухоро республикасида вақф мулкининг Маориф нозирлиги томонидан бошқариладиган ва назорат қилинадиган турлари қонун йўли билан аниқ мустаҳкамлаб қўйилди. Юқорида зикр этилган Низомга мувофиқ, вақфларнинг олти тури фарқланар эди: 1) масжидларнинг вақф мулки; 2) мактаблар ва билим юртларининг вақф мулки; 3) ошхоналарнинг вақф мулки; 4) умумий фойдаланиладиган вақф мулклари; 5) авлоддан авлодга ўтувчи вақф мулклари; 6) Макка ва Мадина вақф мулклари. 21 +аранг: Известия БухЦИКа. 1922. 17 июня.

Вақфларнинг барча турлари, масжидлар вақф мулки ҳамда Макка ва Мадина вақф мулкларидан ташқари, бевосита Маориф нозирлиги (Вақфлар бошқармаси) томонидан бошқарилар эди. Масжидлар вақф мулки ҳар бир масжид маъмурияти ихтиёрида бўлиб, Вақфлар бошқармасига улардан фойдаланишни назорат қилиш вазифаси юклатилганди. Макка ва Мадина вақф мулкларига келсак, Низомда улардан тушган даромадлар имкониятга қараб вақти-вақти билан тегишли мақсадларга йўналтирилиши назарда тутилган эди. 1920 йилдан кейин вақф мулки ҳуқуқига ҳам, ундан фойдаланиш усуллари ва ундан келиб чиқадиган барча ваколатларни амалга ошириш шаклларига ҳам жиддий ўзгартишлар киритилди. Масалан, БХСРнинг Вақфлар тўғрисидаги низоми 14-бандига мувофиқ, ерлар, бозорлар, уйлар, ҳовлилар ва дўконлар вақфлар бошқармаси томонидан ижарага берилиши, бундан тушадиган маблағлар бошқарма кассасида сақланиши лозим эди. Масжидларнинг вақф мулклари бундан мустасно бўлиб, улар бевосита масжидлар ихтиёрида эди. Табиийки, вақфлар бошқармаси уларни ижарага бера олмасди. Бироқ кўрсатилган вақф мулкларининг эгалари тушган даромаднинг ўндан бир қисмини Бошқарма кассасига топширишлари шарт эди (13-банд). Шу билан бир вақтда, ижара ҳақини камайтириш йўли билан вақф ерларидан фойдаланувчи ижарачи-деҳқонлар аҳволини яхшилиш чоралари кўрилди. Хусусан, деҳқонлардан ундириладиган ҳосилнинг 30-40% миқдоридаги ижара ҳақи иқтисодий жиҳатдан асоссиз, деҳқонлар учун ҳаддан ташқари оғир деб топилди ва Умумбухоро шўролар IV қурултойи томонидан 10% гача камайтирилди 22 . Бундан ташқари, фойдаланилмаётган вақф ерларини ижарага олган барча деҳқонлар уч йил муддатга ер солиғи (ушур)дан озод қилиндилар, уларга қишлоқ хўжалик ускуналари ва уруғлик харид қилишга банклардан кредит олишда имтиёзлар берилди. 22 +аранг: Съезды Советов в документах (1917-1937 гг.). Т. VII . - Москва, 1965. – С.54.

Вақф мулкларидан олинган даромадлардан фойдаланишнинг ҳуқуқий тартибга солиниши, шунингдек уларни тақсимлаш тартибининг аниқ белгилаб қўйилиши вақфларнинг ижтимоий моҳияти ўзгариши, янги, инқилобий-демократик мақсадларни ҳисобга олган ҳолда вақф мулкидан фойдаланиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлди. БХСРда вақфлар тўғрисидаги Низомда улар умумдавлат бюджетига киритилиши, Вақфлар бошқармаси кассасига тушган маблағлар қуйидаги мақсадларга сарфланиши назарда тутилди: а) бошланғич ва ўрта мактаблар, олий ўқув юртлари ва умумий таълим курслари очишга (Маориф нозирлигининг режа ва дастурларига мувофиқ); б) кўрсатилган ўқув юртлари биноларини таъмирлашга; в) мадрасаларнинг биноларини, шунингдек тарихий ёдгорлик ёки меморлик обидаси ҳисобланган қабристонларни муҳофаза қилиш ва сақлашга; г) етимхоналар, уйсиз эркак ва аёллар учун бошпаналар ташкил этишга. Кўрсатилган тадбирлардан, шунингдек бошқарув аппаратини сақлаш харажатларидан ортган маблағлар шифохоналар, қироатхоналар, илмий муассасалар ва босмахоналар ташкил қилишга, шунингдек газета, журнал ва рисолалар чоп этишга йўналтирилиши лозим бўлган (Низомнинг 15 ва 16- бандлари). Масжидларга қарашли вақф мулкидан олинган даромадларнинг ўндан бир улушини масжидларни таъмирлаш ва бошқа харажатларга «захира дастмоя» тариқасида сақлаб туриш назарда тутилган, вақф даромадларининг муайян қисми вақф мулкини васият қилиб қолдирган шахсларнинг авлодларига «улар ночор бўлиб қолган тақдирда» берилиши мумкин бўлган (18-банд). Вақф мулкидан фойдаланишнинг шунга ўхшаш ҳуқуқий тартиби ХХСРда ҳам белгиланди. Бироқ ушбу масала юзасидан қабул қилинган норматив ҳужжатларни тизимга солиш ва уларни бир хиллаштириш бу ерда

$кейинроқ (1924 йилда), Халқ Нозирлари Кенгаши ХХСР вақфлари тўғрисидаги Низомни тасдиқлаганидан сўнг амалга оширилди 23 . Шуни таъкидлаш зарурки, вақф мулкини ҳуқуқий муҳофаза қилиш, шу жумладан уни фуқаролик-ҳуқуқий ҳимоя қилиш тўғрисидаги масала иккала республиканинг ҳам диққат марказида бўлган. Бу вақф мулклари ва улардан олинаётган даромадлар ҳисобини юритиш яхши йўлга қўйилмагани, шунингдек маблағларнинг анчагина қисмини ғайриқонуний йўл билан ўзлаштириш ҳоллари анча кенг тарқалгани билан белгиланган. Хоразм республикасида ҳам, Бухоро республикасида ҳам асосан вақф мулкининг жамоат эҳтиёжларини қондириш учун мўлжалланган қисмига ёки давлат бюджетига ўтказилиши лозим бўлган солиқлар ва йиғимларга тажовуз қилинган. Шу боис уни қўриқлаш айни вақтда давлат мулкини қўриқлаш турларидан бири ҳисобланган. Бу ҳолат, шунингдек кўрсатилган тажовузларнинг хусусияти асосан жиноят-ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашни тақозо этар эди. Тергов органлари Вақф бошқармасининг айрим масъул ходимларини порахўрлик, мансаб сохтакорлиги ва жуда кўп миқдорда пул маблағларини ўзлаштириш учун жиноий жавобгарликка тортишга мажбур бўлди. Вақф мулкини ҳимоя қилишнинг фуқаролик-ҳуқуқий (ашёвий-ҳуқуқий ва мажбурий-ҳуқуқий) воситалари ҳам қўлланилди. БХСР ва ХХСРда хусусий мулк ҳуқуқи ҳам сақлаб қолинган эди. Истеъмол моллари, ишлаб чиқариш воситалари, шу жумладан саноат ва савдо корхоналари, ҳунармандлик устахоналари, транспорт воситалари, қишлоқ хўжалик ускуналари ва шу кабилар, шунингдек шаҳар ва қишлоқлардаги бинолар, иншоотлар ва қурилмалар хусусий мулк ҳуқуқи объектлари бўлиши мумкин эди. Ерни тасарруф этиш ундан фойдаланиш ваколати доираси билан чеклаб қўйилди. Ер кодекси билан ерни тасарруф этиш учун ҳам, ундан фойдаланиш ва унга эгалик қилиш учун ҳам анча кенг имкониятлар берилди. 23 ЫзССР МДА, Р-72-жам\арма, 1-рыйхат, 1-иш, 90-вара=.$

Деҳқонлар ўзига қарашли ер майдонига ўз кучи билан ишлов бериши, шунингдек бунга ёлланма ишчи кучи ёки ҳатто чорикорларни жалб қилиши мумкин эди. Ер майдонларини ижарага беришга ҳам рухсат этиларди. Бироқ ерга эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ваколатларидан ўз субъектив ихтиёрига кўра фойдаланиш имконини бермайдиган муайян чеклашлар жорий этилди. БХСР ва ХХСР конституциялари, БХМР Ер кодекси ва иккала республикада қабул қилинган бошқа норматив ҳужжатлар қоидаларининг таҳлили бу республикаларда ерга хусусий мулк ҳуқуқи тан олинмаганини кўрсатади. Фуқароларга ер участкаларига эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф этиш имконияти берилгани бу участкалар албатта хусусий мулк ҳуқуқи объектига айланишини англатмас эди. БХСР ва ХХСР фуқаролик ҳуқуқида хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг ҳар хил воситалари назарда тутилган эди. Виндикация - биров эгалик қилиб турган мулкни судда даъво иши қўзғатиш йўли билан талаб қилиб олиш ҳуқуқи илгари национализация қилинган ва кейинчалик қайтарилиши лозим деб топилган мулкдорларга ҳам бериларди. Масалан, фуқаролар турли муассасалар томонидан банд қилинган биноларни қайтариш ҳақидаги даъво аризаси билан судларга мурожаат этиш имкониятига эга бўлган. Мулкдор фуқароларнинг илгари олиб қўйилган мулкни қайтариш тўғрисидаги аризаларининг анчагина қисми қози судларида кўриб чиқилган. Бундай аризаларни кўриб чиқишда улар шариат қоидаларига амал қилган. Виндикацион даъво айнан қондирилиши мумкин бўлмаган ҳолларда жавобгардан етказилган зиён миқдори ундириб олинган. Шу маънода Абдулла ўғли Ҳусаннинг қурбон ўғли Наврўз Ражабдан 50 минг сўм ундириб олиш ҳақидаги даъвосининг қози судида кўриб чиқилиши диққатга сазовордир. Даъво миқдори даъвогар жавобгарга вақтинча фойдаланиш учун берган новвойхона ва чойхона қиймати ташкил этган. Жавобгар бу объектларни учинчи шахсга сотиб юборган. Новвойхона ва чойхонага эгалик

$қилиш ҳуқуқи жавобгарга даъвогарнинг хоҳиш-иродасига кўра ўтгани, шунингдек улар виждонли харидорга сотиб юборилгани ва ундан талаб қилиб олиниши мумкин бўлмагани сабабли, уларнинг қиймати Наврўз Ражабдан ундириб олинган 24 . қози судлари томонидан ер мулки билан боғлиқ бошқа ашёвий ҳуқуқлар, хусусан сервитутларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги даъво аризалари ҳам кўрилган. Шариат қоидаларига кўра, сервитутларга бировнинг ер майдони орқали ўтиш ёки қатнаш ҳуқуқи, қўшни бўш ер майдонида мол боқиш ҳуқуқи, дарахт атрофидаги кичкина ер майдонига эгалик ҳуқуқи - «ҳарим» ва ҳоказолар кирган. Виндикацион даъво аризалари бўйича ишларни қози судларида кўришда баъзан даъво қилиш муддатининг ўтиши қоидасини қўллаш тўғрисидаги масала кўндаланг бўлган. Муддатлар ўтиши қоидаси шариат ҳуқуқига мутлақо бегона, деган янглиш фикр мавжуд. Амалда бу қоида ислом ҳуқуқида тан олинган, лекин мулкни эгаллаш муддатининг ўтиши тўғрисидаги масала билан ўзаро боғланганлиги сабабли, асрлар давомида ислом оламидаги турли ҳуқуқий таълимотларнинг вакиллари ўртасида баҳсларга сабаб бўлиб келган. Масалан, моликийлар Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ): «Нарсага ўн йил давомида эгалик қилган шахс унинг мулкдорига айланади», деган сўзларига асосланиб, муайян мол-мулкка шу муддат мобайнида унинг мулкдори қаршилигисиз эгалик қилган шахс мазкур мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини қўлга киритади, деган ғояни илгари сурганлар. Ушбу ёндашув мухолифлари мол-мулкка эгалик қилиш ўз-ўзидан мулк ҳуқуқини вужудга келтирмайди, деб таъкидлаганлар. Бунда улар Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) бошқа сўзларига суянганлар: «Мусулмонларнинг ҳуқуқи ҳеч қачон, ҳатто орадан вақт ўтганидан кейин ҳам йўқолмайди» 25 . 24 Бухоро вилояти Давлат архиви, 77-жам\арма, 1-рыйхат, 4  4-иш. 25 +аранг: Садагдар М.И. Основы мусульманского права. - Москва: Изд-во Университета Дружбы народов им. П.Лумумбы, 1968. – С.56.$ $БХСР ва ХХСР қози судлари амалиётида мулкдорларнинг муайян мол- мулкни қайтариб олиш ёки уларнинг қийматини (зиённи) ундириш тўғрисидаги даъво аризалари орадан ўн йил ва ундан кўпроқ вақт ўтганидан кейин қондирилган ҳоллар бўлган. Масалан, 1920 йил 9 октябрда Бухоро шаҳар қози судига Бўрибой қозоқ Жумғурбой ўғли жавобгар ундан 1910 йилда қонунга хилоф равишда олиб қўйган туяни қайтариш ҳақида ариза билан мурожаат этган. Суд даъвони қондирган ва 1000 сўм миқдорида туя қийматини даъвогар фойдасига ундириб олган 26 . Хусусий мулк иккала республика мавжуд бўлган даврда уларнинг ижтимоий-иқтисодий тузилмасида муҳим рол ўйнаган. Бу аввало тарихий омиллар, мазкур республикалар турган ижтимоий тараққиёт босқичи билан белгиланган. Ворислик ҳуқуқи. БХСР ва ХХСРда юқорида айтиб ўтилган бир қанча омилларга кўра ворислик билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар асосан шариат ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинган. Шариат ворислик ҳуқуқи тизими айрим муносабатларни ўта муфассал тартибга солиши билан ажралиб турган. Масалан, меросдан улуш олиш ҳақидаги таълимотнинг (Илм ал-фароид) ўзи фуқаролик ҳуқуқининг бошқа ҳар қандай институтидан кўпроқ ҳуқуқий меъёрларни назарда тутган. Бу меъёрларнинг ҳаммасини ўрганган одам «бутун фаннинг ярмидан кўпроғини» ўзлаштирган деб ҳисобланган. Шариатнинг ворислик тўғрисидаги кўпгина меъёрлари қадимги Рим, /арбий Европа ва Шарқий Осиё ворислик ҳуқуқи нормаларига ўхшаб кетади. Француз тадқиқотчилари Буске ва Пелтье, улардан кейин Шарль шариат ва герман ворислик ҳуқуқи ўртасида жиддий ўхшашлик мавжудлигини таъкидлагани бежиз эмас. Айни вақтда, шариат ўзига хос хусусиятга эга. Шариат фуқаролик-ҳуқуқий таълимотида ворислик ҳуқуқининг хусусияти ва чегаралари, ворисликка чақирилиш тамойиллари, ворислик ҳуқуқида қон- қариндошликнинг аҳамияти, мерос қолдириш эркинлиги тўғрисидаги ва 26 Бухоро вилояти Давлат архиви, 77-жам\арма, 1-рыйхат, 4  4-иш.$

айрим бошқа масалалар бошқа фуқаролик-ҳуқуқий тизимларидан бошқача тарзда кўриб чиқилади. Шариатда васият бўйича ворислик ҳуқуқи умуман ворислик ҳуқуқига нисбатан торроқ тушунча бўлиб, айрим ўзига хос хусусиятларга эга. У универсал ворисликка ҳам, сингуляр ворисликка ҳам кирмайди. Масалан, меросхўр мерос қолдирувчининг шахси билан боғлиқ мажбуриятлар вориси ҳисобланмайди, у мерос қолдирувчининг мерос ҳажмидан ортиқ миқдордаги қарзларини тўлашга мажбур эмас. Бу концепция мерос ҳажми тушунчасида ҳам ўз ифодасини топган. Шунга асосланиб айрим тадқиқотчилар, масалан, В.Ф.Мухин ворисликка қонунда белгиланган тартибда амалга ошириладиган талабларни бажариш тартибига қараб мерос ҳажмини тугатиш сифатида ёндашган 27 . Мерос қилиб қолдирилган мол-мулкдан аввало мерос қолдирувчи ҳаётининг охирги даврида уни даволаш ва таъминлаш ҳамда дафн қилиш харажатлари қопланиши лозим бўлган. Сўнгра қарз берувчиларнинг талаблари қондирилган. Бунда гаров билан таъминланган ва таъминланмаган қарзлар фарқланган. Гаров билан таъминланган қарзлар биринчи навбатда қайтарилган. Ниҳоят, харажатлар қопланиб, қарзлар узилганидан сўнг меросхўрларнинг икки тоифаси: а) меросдан улуш олувчилар ва б) бошқа меросхўрлар ворисликка чақирилган 28 . Шариатда ворисликнинг барча ҳуқуқий тизимларга маълум тартиби - қонун бўйича ворислик ва васият бўйича ворислик тан олинади. Бироқ қонун бўйича ворислик асосий ўрин эгаллайди. Фародийлар ва асобийлар қонун бўйича ворислар ҳисобланган. Фародийларга қуйидагилар кирган: отаси, бобоси (ота томонидан), эри, бир қориндан тушган акаси (укаси), хотини, қизи, қиз невараси (ўғил томонидан), бир қориндан тушган опаси (синглиси), онаси ва бувиси. Улар мерос 27 +аранг: Мухин В.Ф. Очерки магометанского права наследования. – Санкт-Петербург., 1898. – С.179. 28 +аранг: Антаки П.В. Сборник постановлений шариата по семейному и наследственному праву. Вып. 1. – Санкт-Петербург., 1912. – С.2.; Нофаль И. Курс мусульманского права. – Санкт-Петербург., 1886. – С.19.

қолдирилган мол-мулкдан қуръонда белгиланган миқдорда улушлар олган. Шунинг учун ҳам бу тоифа меросхўрлар «меросдан улуш олувчилар» деб аталган. Бундай улушларнинг олти тури мавжуд: 1  2, 1  4, 1  8, 1  3, 2  3 ва 1  6 улуш. Улар қуйидаги қоидаларга биноан ажратилган: эри мероснинг ярмини олган, башарти хотинидан болалар қолмаган ва неваралар туғилмаган бўлса. Акс ҳолда эри мероснинг тўртдан бир қисмини олган. Болалар ва неваралар бўлмаган ҳолда хотини мероснинг тўртдан бир қисмини, болалар бўлган ҳолда - саккиздан бир қисмини олган. Онаси, агар бошқа меросхўрлар бўлмаса, мероснинг учдан бир қисмини, бошқа меросхўрлар бўлса - улардан ортган мол-мулкнинг учдан бир қисмини олган. Бобоси ва бувиси бошқа меросхўрлар бўлган тақдирда бирга мероснинг олтидан бир қисмини олиш ҳуқуқига эга бўлган ва ҳ.к 29 . Шариатда меросхўрларнинг тенгсизлиги тўғрисидаги қоида кўпроқ аёлларга нисбатан татбиқ этилган. Асобийлар қонун бўйича ворисларнинг мураккаб тоифасини ташкил этади. Улар мол-мулкнинг қолган қисмини мерос қилиб олиш ҳуқуқига эга бўлган. Асобий тушунчаси Рим ҳуқуқидаги агнат тушунчасига муайян даражада мос келади. Фародийлар қаторига киритилмаган эркак жинсига мансуб ва эр томонидаги барча қариндошлар асобийлар таркибига киритилган. Мероснинг қолган қисми уларнинг ўртасида кетма-кетлик тамойилига кўра тақсимланган. Васият бўйича ворислик шариат фуқаролик ҳуқуқининг мустақил институти ҳисобланган. Унинг замирида қон-қариндошлик тамойили билан мерос қолдириш эркинлигининг оқилона нисбати ётади. Бу юридик нисбат мусулмон Шарқидаги феодал жамиятларда юз берган теран ижтимоий- иқтисодий жараёнларни акс эттиради. Шариатда вақф таъсис этиш мерос қолдириш шаклларидан бири ҳисобланган. Бу амалда қонун билан белгилаб қўйилган мерос қолдириш тартибининг ўзгаришига сабаб бўлган, чунки вақф таъсисчиси вақф мулкига 29 +аранг: Фан-Ден-Берг. Основные начала мусульманского права. – Санкт-Петербург., 1882. – С.52.

ворисликнинг ҳар қандай тартибини белгилашга ҳақли эди 30 . Вақф институтидан нафақат тириклик пайтида ва ўлганидан кейин ўз мол-мулкини масжидлар ва диндорларга ҳадя қилиш шакли сифатида, балки васият (оилавий вақф), ўзига хос майорат шакли сифатида ҳам фойдаланилган. Шариат бўйича ворислик ҳуқуқининг юқорида зикр этилган меъёрлари 1920 йил Бухоро ва Хоразмда юз берган халқ демократик инқилобларидан кейин ҳам янги республикалар қонунчилигида белгиланган маълум чеклашлар билан ўз кучини сақлаб қолди. Шу билан бирга, БХСР ва ХХСРнинг туркман, қозоқ ва қирғиз миллатларига мансуб аҳоли яшайдиган айрим ҳудудларида уруғдошлик жамоаси доирасида одат ҳуқуқининг ворислик ҳақидаги меъёрлари ҳам амал қилишда давом этди. Архивларда сақланиб қолган қози судларининг ҳукмлари ворислик ҳуқуқига доир низоларни ҳал қилишда шариат меъёрлари анча аниқ ва изчил қўлланганидан далолат беради. Айрим ҳукмларда меросхўрга ажратилаётган улуш миқдорини асослаш учун муфассал математик ҳисоб-китоблар келтирилган. Бироқ ҳукмларнинг аксариятида шариат меъёрларига ҳавола қилинмаган. 1920 йилги халқ демократик инқилобларидан кейин тубдан ўзгарган ижтимоий-иқтисодий шароитда шариат ворислик ҳуқуқидан кенг фойдаланилиши умумий ва хусусий хусусиятга эга бўлган бир қанча омиллар билан белгиланади. БХСР ва ХХСРда маҳаллий хусусиятларнинг ҳисобга олиниши янги ворислик ҳуқуқи асосларини вужудга келтиришда РСФСР тажрибасидан фойдаланишдан воз кечилганини англатмас эди. РСФСР қонунчилиги таъсирида янги норматив ҳужжатларда ворисликнинг очилиши ҳақида меросхўрларга хабар бериш ва мерос қолдирилган мулкни қўриқлаш тартиби, шунингдек меросни қабул қилиш муддатлари ва ҳоказолар белгилаб қўйилди. 30 +аранг: Мухин В.Ф. Очерки магометанского права наследования. – Санкт-Петербург., 1898. – Сс.240-241.

$Мазкур ҳужжатларнинг қабул қилиниши катта ижтимоий аҳамиятга эга бўлди, чунки улар ворислик ҳуқуқининг айрим институтларидан фуқароларнинг манфаатларига зид равишда фойдаланиш имкониятини чеклаб қўяр эди. БХСР Адлия нозирлигининг буйруқларидан бирида шундай дейилган: «Амир замонида фуқароларга қарашли мерос меросхўрнинг йўқлиги ёки у узоқ шаҳар ёки вилоятда яшаганлиги сабабли номаълум одамлар қўлига тушар ва шу тариқа йўқолиб кетар эди» 31 . БХСР Адлия нозирлиги ҳузурида вафот этган одамларнинг мол- мулкини муҳофаза қилиш, қозилар ва милиция бўлимлари бошлиқларига юклатилган тегишли вазифаларнинг бажарилиши устидан назорат олиб бориш бўйича махсус бўлим ташкил этилиши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Мерос очилгани тўғрисида маълумот олингани заҳоти қози ва милиция бўлимининг бошлиғи мерос қолдирилган мол-мулкни тўлиқ рўйхатга олиш чораларини кўришлари шарт эди. Мазкур рўйхат гувоҳлар иштирокида ва албатта икки нусхада тузилиши лозим бўлиб, улардан бири милиция бўлимида, иккинчиси - қози судида сақланарди. Рўйхат тузилгач, қози мерос очилган жойда ёки бошқа жойда қонун ёхуд васият бўйича ворислар бор-йўқлигини аниқлаши лозим эди. Аниқлаш натижаларига қараб қози меросхўрлар йўқлиги тўғрисида қарор чиқарар ёки бошқа шаҳарларда яшайдиган меросхўрларга хабар берарди. Ушбу бобга якун ясар эканмиз, ислом ҳуқуқининг муҳим институти - вақф мулкига яна бир карра тўхталиб ўтмоқчимиз. Кенг маънода вақф - бу мусулмонлар томонидан фатҳ этилган, хирож- фай тўланадиган барча ерлар, умумий қўлланиладиган тор маънода - давлат ёки айрим шахслар томонидан диний эҳтиёж ёки хайрия ишлари учун ажратилган мол-мулк. Даромад келтирадиган ва сарфланиб кетмайдиган мулккина вақфга айлантирилиши мумкин (пул, кийим-кечак, озиқ-овқат маҳсулотларини вақф сифатида васият қилиш мумкин эмас). 31 ЫзССР МДА, Р-1713-жам\арма, 1-рыйхат, 108-иш, 33-вара=.$

Талабаларга эслатма! «Вақф» ёки «вақф мулки» - ислом ҳуқуқида фуқаролик муомаласидан қисман чиқарилган ва хайрия, диний ва муайян ижтимоий мақсадларга йўналтириш учун мўлжалланган мол-мулкни англатувчи атамалар. Мулкнинг бир шахсдан иккинчи шахсга ўтиши вақф белгиланган мулк эгасининг, ташкилот ёки юридик шахснинг тугатилиши муносабати билан (бунда мулк вақф таъсисчилари меросхўрларига ўтади) ёки мулкнинг сотишга ярамаслиги ёхуд даромадсизлиги муносабати билан вужудга келиши мумкин. Бундай мулкдан олинадиган даромадлар бирон-бир диний ёки хайрия (ижтимоий ҳимоя) мақсадларида амалга оширилади ва шу мақсадни амалга оширувчи ташкилотларга бириктирилади. Воқиф вақф маблағларини сарфлашнинг турли моддалари миқдорини кўрсатиши ва вақфни тасарруф этувчи шахс - мутаваллини тайинлаши мумкин. «Ҳидоя» асари иккинчи жилдининг «Вақфлар» деб номланган XV китобида бу ҳақда муфассал сўз юритилган. Темур ва Темурийлар даврида диний муассасалар катта ер фондига эга бўлган. XV асрда Хуросон ва Мовароуннаҳрда Темурийлар ҳукми остида яшаган деҳқонларни қуйидаги тоифаларга ажратиш мумкин: - давлат ерида тирикчилик қилган деҳқонлар; - мулкдорлардан ижарага олинган ерларда тирикчилик қилган деҳқонлар; - ўз ерида тирикчилик қилган деҳқонлар; - вақф ерларида тирикчилик қилган деҳқонлар. Кейинги даврларда ҳам Мовароуннаҳрда ерга бўлган феодал мулк давлат мулки, хусусий мулк ва вақф мулки шаклида мавжуд бўлган. Сенатор, граф, Император саройи гофмейстери К.К.Пален 1911 йил ўтказган тафтиш материалларида шундай дейилади: «...3) вақф ерлари, яъни

айрим шахслар томонидан диний ёки хайрия мақсадларида васият қилиб қолдирилган ерлар. Вақф-авлод, яъни ворислик вақфи вақфларнинг алоҳида шакли бўлиб, ундан олинган даромаднинг бир қисми диний ёки хайрия мақсадларига йўналтирилган, бир қисми эса вақфни таъсис этган шахснинг меросхўрларига берилган» 32 . 1917 йилги Октябр тўнтаришидан кейин Туркистонда Бутунроссия МИқ ва РСФСР Халқ Комиссарлари Кенгашининг 1917 йил 11 ноябрда қабул қилинган «Табақалар ва ноҳарбий унвонларни тугатиш тўғрисида»ги декретига мувофиқ мусулмон уламолари фойдаланган барча имтиёзлар бекор қилинди. Ушбу декретга биноан мусулмон ташкилотларига қарашли мол- мулк (вақфлар) халқ мулки деб эълон қилинди. Вақфларни бошқариш учун Туркистон Республикасининг Миллий ишлар бўйича комиссарлигида вақф бўлими ташкил этилди. Аҳолининг вақфлар билан кўп асрлик алоқасини кўрган большевиклар уларни дарҳол тўлиқ тугатишга журъат этмадилар. Россия большевиклар коммунистик партияси Марказқўмининг Ўрта Осиё бюроси пленуми 1922 йил 20 майдаги қарори билан БХСР ва ХХСР давлат органларига вақф ерларини, шунингдек шаҳар ҳудудида жойлашган боғлар ва шудгор ерларни масжид ва мадрасаларга қайтариш мажбуриятини юклади. Бироқ орадан маълум вақт ўтгач, «Ер ва сувни национализация қилиш тўғрисида» декрет қабул қилинганидан кейин вақфлар тугатилди. Большевиклар тузуми олиб борган сиёсатни қабул қилмаган айрим юртдошларимиз ўз Ватанини тарк этишга мажбур бўлдилар. Улар қимматбаҳо буюмларини ўзлари билан олиб чиқиб кетдилар. Туркистонликларнинг катта гуруҳлари бутун дунё мусулмонлари учун муқаддас шаҳарлар - Макка ва Мадинада паноҳ топди. Айрим бой туркистонликлар Макка, Мадина, Жидда каби шаҳарларда ер майдонлари, турар жой, бошқа кўчмас мулк харид қилдилар, энг тадбиркор 32 Материалы ревизии сенатора, графа К.К.Палена. Характеристика народного хозяйства Туркестана. Часть 1. отдел 1, 1911. – С.30.

ватандошларимиз эса муқаддас шаҳарларда меҳмонхоналар ва карвонсаройлар қуришга муваффақ бўлдилар. Собиқ ватандошларимиз ўз мол-мулкини хайрия мақсадларида диний ташкилотларга вақф мулки қилиб бердилар. Саудия Арабистони қироллигининг уламолари ва суд органлари ўзбекистонликларнинг вақф мулкига тегишли ҳужжатлар туздилар, васият қилинган мулкдан фойдаланиш тартибига риоя қилиниши учун жавобгар шахслар тайинланди. Уларнинг меҳнатига вақф маблағлари ҳисобидан маош тўланади. Мавжуд қийинчиликларга қарамай, ўзбекистонликларнинг вақфлари ҳозиргача амал қилиб келмоқда, Марказий Осиёдан ҳаж ва умрага келган кўплаб зиёратчиларнинг қисматини енгиллаштирмоқда. Биргина Макканинг ўзида Бухоро, Самарқанд тақиялари ва бошқа тақиялар мавжуд. Зиёратчилар Андижон, Наманган, Тошкент, қўқон ва Чуст тақиялари ишини юксак баҳоламоқдалар. Фикримизча, БМТ аъзоси бўлган Ўзбекистон Республикаси ватандошларимизнинг Саудия Арабистони, шунингдек Миср, Сурия, Ироқ ва Иорданиядаги вақфлари тақдири билан жиддий шуғулланиши ва уларни тасарруф этиш ҳуқуқига эришиши лозим. Саудия Арабистони қироллигида ислом ҳуқуқи меъёрларининг амал қилиши ушбу масала республикамиз фойдасига ҳал қилинишига кўмаклашиши мумкин. Адабиётлар 1. Каримов И.А. Имом ал-Мотуридий таваллудининг 1130 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзланган нутқ // Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Том 9. - Тошкент, Ўзбекистон, 2001. - 116-126- бетлар. 2. Садагдар М.И. Основў мусульманского права. - Москва: Изд-во Университета Дружбў народов им. П.Лумумбў, 1968. – Сс.52-54.

3. Абдулазиз Мансур. қуръони карим маъноларининг таржимаси. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 617б. 4. Рахманов А.Р. Исламское право. – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2003, - 480с. 5. Фиолетов Н. Судопроизводство в мусульманских судах Средней Азии // Новўй Восток, 1928, №23-24. 6. Ишанова Ш.О. Основнўе чертў гражданско-правовўх отношений коренного населения дореволюционного Туркестана // Обҳественнўе науки в Узбекистане. – Ташкент, 1991. №5. – Сс.29-39.

O'xshashlar

Чор Россияси ҳукмронлиги даврида Туркистон давлати ва ҳуқуқи

Ўрта Осиё хонликлари давлати ва ҳуқуқи тарихи

Диний ва анъанавий ҳуқуқий оилалар

Ҳозирги дунёда ислом ҳуқуқи

Қўқон хонлиги давлати ва ҳуқуқи