Қўқон хонлиги давлати ва ҳуқуқи - Huquqshunoslik - Referatlar

Қўқон хонлиги давлати ва ҳуқуқи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221 KB

Ko'chirib olish

Қўқон хонлиги давлати ва ҳуқуқи Режа: 1. Қўқон хонлигининг ташкил топиши ва ривожланиш босқичлари 2. Қўқон хонлиги давлат тузуми 3. Қўқон хонлигида ҳуқуқнинг асосий белгилари

Қўқон хонлиги ташкил топиши ва ривожланиш босқичлари XVIII асрнинг биринчи ярмида Ўрта Осиё хонликлари чуқур сиёсий инқирозни бошдан кечирди. Турли ҳукмдорлар орасида доимо мавжуд қарама-қаршиликларнинг чуқурлашиб бориши, туркий уруғлар иттифоқи – ўзбеклар ўртасида сиёсий тарқоқликнинг кучайиши оқибатида хонликларда мураккаб сиёсий вазият юзага келиб, бу минтақавий парокандаликка олиб келди. Натижада Ўрта Осиё давлатларида марказий ҳокимиятнинг салоҳияти сусайиб, ҳукмрон сулолаларнинг мавқеи пасайиб кетди. Бу жараённинг қонуний давоми сифатида ҳокимият тепасида турган сулолалар ўз ўринларини янги сулолалар вакилларига бўшатиб беришга мажбур бўлдилар. Жумладан, Бухорода Аштархонийлар Манғитларга, Хивада Шайбонийлар Қўнғиротларга сиёсий майдонни бўшатиб берди. Қўқон хонлигининг ташкил топиши ҳам Бухоро хонлигида кечган мураккаб сиёсий жараёнларнинг ҳосиласи сифатида рўй берди 1 . XVIII аср бошида Бухоро хонлигида юзага келган чигал сиёсий вазият Субҳонқулихон (1680-1702) вафотидан сўнг тахтга ўтирган Убайдуллахон (1702-1711) ҳукмдорлиги даврида янада кучайди. Марказий ҳокимиятдаги парокандалик оқибатида давлатни идора этишда сусткашликка йўл қўйилди, ўзаро ички урушлар, уруғлараро қарама-қаршиликлар кучайиб, марказий ва маҳаллий бошқарув тизими издан чиқди, улар ўртасидаги алоқаларда яққол узилиш рўй берди. Натижада мамлакат бир неча мустақил мулкларга ажралиб кетди. Давлатнинг чегара ҳудудларида жойлашган вилоятлардаги турли сиёсий кучлар бу вазиятдан фойдаланишга ҳаракат қилдилар. Оқибатда, марказий ҳокимиятдан мустақил маъмурий бирликлар ташкил топди. XVII аср охири – XVIII аср бошларида Фарғона водийсида Мингларнинг бошқа ўзбек уруғларига нисбатан мавқеи кучайиб, улар томонидан янги давлатга асос солинди. 1709 йилда Минглар уруғи етакчиси Шоҳруҳбий, гарчи янгидан давлат барпо этилаётган бўлсада, Ўрта Осиёда азалдан мавжуд анъаналарга кўра, оқ кигизга солиниб, нуфузли оқсоқоллар томонидан кўтарилади ва янги давлатнинг биринчи ҳукмдори деб эълон қилинади. Кейинчалик мазкур давлат Қўқон хонлиги номи билан тарихга киради. Шоҳрухбийдан уч ўғил: Абдураҳимбий, Абдукаримбий ва Шодибийлар қолади. Шоҳрухбийнинг вафотидан сўнг 1721 йилда тахтга унинг ўғли Абдураҳимбий ўтирган. 1 Бобобеков Ҳ. Қўқон тарихи. Т.: Фан, 1996. – Б. 21-23.

Абдураҳимбий (1721-1733) мамлакатнинг сиёсий қудратини ошириб, ҳудудий чегараларини кенгайтириш мақсадида ҳарбий юришлар уюштирди ва қўлга киритилган ҳудудларни ўз ака-укаларига тақсимлаб берган эди. Қўқон хонлиги давлатчилиги тараққиётини ушбу нуқтаи назардан қуйидаги уч даврга бўлиш лозим: Биринчи давр – дастлабки ҳукмдорлар (Абдураҳимбий, Абдукаримбий, Эрдонабий ва Норбўтабий)нинг давлатни шакллантириш ва ривожлантириш борасидаги сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий ҳамда маданий-маърифий соҳадаги фаолиятлари даврини ўз ичига олади. Хонлик янги ташкил топган пайтда ҳукмдорлар бий деб аталган ҳамда хонликда бекликлар ташкил этилиб, уларда бошқарув йўлга қўйилган эди. Абдукаримбий дастлаб Қўқон шаҳрини қайта тиклаб, пойтахтни Тепақўрғондан Қўқонга кўчиради. Шу тариқа Қўқон шаҳри пойтахт ҳисобланади ва кейинчалик давлат мазкур шаҳар номи билан Қўқон хонлиги деб атала бошлайди. Б ундан ташқари, “Мадрасаи олий” номи билан катта мадраса барпо этади. У Қўқон хонларидан биринчи бўлиб шаҳар атрофини мудофаа девори билан ўратиб, тўртта дарвоза қурдирган. Биринчи дарвоза “Исфара”, иккинчиси “Қатағон”, учинчиси “Марғинон”, тўртинчиси “Тошканд” ёки “Ҳайдарбек” дарвозаси деб номлаган 2 . Абдукаримбий вафотидан сўнг ҳукмдорлар тез-тез алмашиб турган. Дастлаб тахтга унинг ўғли Абдураҳмонбий (1750-1751) ўтирган. Манбалар Шодибекнинг хонликни ихтиёр қилмаганлигини қайд қилади. Абдураҳмонбий тўққиз ой ҳукмдорлик қилганидан кейин Абдукаримбийнинг набираси Эрдонабий тахтга ўтирган. Абдураҳмонбий эса Ёрмазорга ҳоким қилиб жўнатилган. Эрдонабийнинг (1751-1753) дастлабки ҳукмронлиги даврида Қўқон обод ва тинчлик ҳукм сурган мамлакатга айланган. У раъиятпарвар ва халққа шафқатли бўлган. Ўз халқининг тинчлигини ўйлаб, бошқа мамлакатларга жуда кам юриш қилган. Халққа енгиллик бериш мақсадида баъзи солиқларни камайтириб, баъзиларини умуман бекор қилган. Мамлакатда бошқа даврларга нисбатан осойишталик ўрнатган. Бироқ унинг қисқа ҳукмронлигидан сўнг тахтга Абдураҳимбийнинг катта ўғли Бобобек (1753- 1754) ўтиради. Қўқон аҳли бундан норози бўлиб, Бобобекни ўлдирадилар ва яна Эрдонабийни хон қилиб кўтардилар. Унинг иккинчи ҳукмронлиги даврида (1754-1769) хонлик ҳудуди анча кенгаяди. 2 Мирза Олим Мушриф. Ансоб ус-салотин ва таворих ул-ҳавоқин / Нашрга тайёрловчилар А.Матғозиев, М.Усмонова. – Тошкент. Адабиёт ва санъат, 1995. – Б. 15-17.

Норбўтабий (1770-1801) марказий ҳокимиятни мустаҳкамлашда, ўзбошимча ҳокимларни жиловлашда бир мунча муваффақият қозонади. Чуст ва Наманганда кўтарилган ғалаёнларни бостириб, бу шаҳарларга ўзига содиқ кишилардан ҳокимлар тайинлайди. Ф.Ефремовнинг саёҳати Норбўтабий ҳукмронлиги даврига тўғри келади. 1774 йилда қирғизлар уни асир олиб, Бухорога сотиб юборадилар, 1782 йилда у Россияга Ҳиндистон ва Англия орқали қайтиб келади. Унинг йўлда ёзган хотираларига кўра, Норбўтаб ий ҳокимияти Хитой томонидан тан олинган 3 . Унинг даврида мамлакатда суғориш иншоотлари барпо қилиниб, савдо ва ҳунармандчилик, қишлоқ хўжалиги бирмунча ривож топади ва нисбатан арзончилик бўлган эди. Хонликда унинг даврида пул ислоҳоти амалга оширилганлигини изоҳлашга имкон берадиган бир ҳолат юзага келиб, майда пул зарб этиш заруратини туғдирган. Бу вазиятда Норбўтабий пул ислоҳоти ўтказиб, “қора фулус” деб номланган майда чақа зарб эттирган. 1801 йилда Норбўтабий вафот этгач, ўрта аср бошқарув тизимига хос вазият – тахт даъвогарлари ўртасида кураш юзага келди. Норбўтабийнинг укаси Ҳожибек ҳамда икки хотинидан бўлган икки ўғли Олимбек ва Рустамбек тарафдорлари ушбу сиёсий жараёнда фаол иштирок этдилар. Тахт учун кечган курашларда Олимбек тарафдорлари устун келиб, ҳокимиятни эгаллашга муваффақ бўлди. Айнан ушбу даврдан эътиборан Қўқон хонлиги ривожланишининг иккинчи даври (Олимхон ва Умархон даврлари) бошланади. Қўқон хонлиги тараққиётининг ушбу босқичини сиёсий-ҳуқуқий, диний, маданий ҳаёт, ҳарбий, ташқи дипломатия ва савдо, фуқароларни ижтимоий ҳимоялаш ва ишсизликни бартараф этиш масалаларида ижобий натижаларга эришилган давр сифатида эътироф этиш мумкин. Олимхон (1801-1810) давридан бошлаб “ хон” олий унвони расмийлаштирилди. Дастлабки ҳукмдорлар “бий” ва “бек” унвонлари билан ҳокимиятни бошқарган бўлсалар, 1805 йилдан бошлаб мамлакат расман Қўқон хонлиги деб эълон қилинди ва Олимхон “хон” унвонини қабул қилди. Олимхон давлатни бошқаришга киришган даврдаёқ мамлакатда ҳарбий ислоҳот ўтказиб, кучли мунтазам ҳарбий қўшин тузади 4 . Ҳар ердан баҳодир йигитларни тўплаб, уларни ўз хизматига олади ва “гала баҳодир” номи 3 Ефримов Ф. Девятилетнее стра нствование. Издание пятое. – М.: Географгиз, 1952. – С. – 54. 4 З.Муқимов. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Т.: Адолат, 2003. – Б. 220.

билан лашкар тузиб, қўшинни тожикия ва сартия номли икки тоифага бўлади. Умархон (1810-1822) давлат бошқаруви соҳасида ислоҳот ўтказиб, мамлакатда илк бор мингбоши ва шайхул ислом унвонларини жорий қилади. Унинг содиқ кишиларидан бири Ражабқушбеги икки йил мингбошилик қилганидан сўнг Хўжанд ҳокимлигига тайинланади. Умархон суғориш иншоотларини кенгайтиришга, каналлар қазишга, масжид ва мадрасалар қуришга ҳам эътибор берган. Шунингдек, фан, адабиёт, санъат нисбатан юксалган. Бунда унинг севимли хотини – машҳур ўзбек шоираси Нодирабегимнинг хизматлари катта бўлган. Умархоннинг ўзи ҳам Амирий тахаллуси билан ўзбек ва тожик тилларида ғазаллар ёзган. 1818 йилда Умархон Қўқон жомеъ масжиди қурилишидан сўнг у дин ҳомийси сифатида “амир-ул муслимин” унвонини олади. Манба ва адабиётларда диндор, тақводор, мўмин, “жаннатмакон” дея таърифланишига қарамасдан, Умархон ҳам замон тақозоси билан жанг ва қирғинлар уюштириб турганлиги сир эмас. Чунончи, унинг 1817 йилда Ўратепага қилган юришини шоира Дилшод Барно ўзининг “Тарихи муҳожирон” асарида қуйидагича тасвирлайди: “Ҳамма асирлар Чорсу майдонига ҳайдалди... Одамлар бугунги кунда 13400 киши асирга олинганини бир-бирларига шивирлаб етказардилар...” 5 . Собиқ Туркистон генерал-губернатори С.М.Духовский қайд қилганидек, “...тахтга Умархон ўтирганидан сўнг Қўқон хонлиги ўзининг қисқа муддатли олтин даврини бошидан кечирган ва биринчи марта Туркия билан дипломатик муносабатлар ўрнатган, бундан ташқари, у ерда янги мусулмон маркази вужудга келганки, у мадрасаларининг бинолари, мударрисларининг билимдонлиги ва таҳсил олувчи муллаларининг сони бўйича Бухоро маркази билан беллаша оларди”. Умархон вафотидан сўнг ўғли Муҳаммад Али (1822-1841) хон деб эълон қилинади. У 12 ёшдан 6 бошлаб давлат бошқаруви ишларига киришади. Дастлаб Муҳаммад Алихон давлатни бошқаришда онаси Нодирабегим ва бош вазир лавозимида турган қайнотаси Юсуф мингбошиларнинг кўмагига таянади. Уч йилдан сўнг Юсуф мингбошини вазифасидан олиб Марғилон ҳокими қилиб тайинлайди. Муҳаммад Алихон ўз ҳукмронлигининг сўнгги йилларида давлатчилик анъаналаридан чекинган. Муҳим давлат ишларини ҳал қилишда амалдорлар 5 Мухтаров А. Дильшод и ее место в общественной жизни таджикского народа в XIX - начала ХХ века. – Душанбе, 1969. – С. 296-297. 6 “Мукаммал тарихи Фарғона”да 14, “Ансоб-ас салотин ва Таворих-ал-ҳавоқин”да 17 ёшдан дейилган .

ва уламолар фикри билан ҳисоблашмаганлиги оқибатида хоннинг ўз фуқароларига нисбатан ишончсизлиги ортиб, ҳар бир қишлоқ ва бутун хонликда унинг айғоқчилари изғиб юрган. Бу ҳол аҳоли ўртасида саросималик, ишончсизлик ва таҳлика уйғотган. Мамлакатда ортиб бораётган норозилик боис 1841 йилнинг ноябр ойида Муҳаммад Алихон ўз укаси Султон Маҳмуд фойдасига тахтдан воз кечишга мажбур бўлади. 1842 йилнинг апрелида амир Насрулло Қўқонга бостириб келиб, уни талон-тарож қилади ҳамда Муҳаммад Алини, унинг укаси Султон Муҳаммадни ва онаси Нодирабегимни қатл эттиради. Амир фармони билан Қўқон хонлиги Бухоро ноиби ихтиёрига топширилган ва хонлик аҳолисига оғир солиқлар солинган. 1842 йил ёзида қўқонликлар қўзғолон кўтариб, амир Насруллонинг содиқ кишиларидан кўпчилигини ўлдирадилар ва Норбўтабийнинг укаси Хожибекнинг ўғли Шералини хон қилиб кўтарадилар 7 . Ушбу вақтдан сўнг Қўқон хонлиги ҳаётида учинчи давр бошланади. Ушбу босқичга Қўқон хонлигининг энг сўнгги ҳукмдорларидан Шералихон, Худоёрхон ва Пўлатхон (сохта хон) даврларини киритиш мумкин. Ушбу даврда Қўқон хонлиги давлат бошқарувида қипчоқларнинг роли ортиши ва маълум муддатларда хоннинг давлат бошқарувида аҳамияти камайганлиги билан изоҳланади. Шунингдек, ўтказилган ҳарбий ислоҳотлар бирмунча муваффақият қозонганига қарамай, солиқларнинг кўпайиб кетиши, аҳоли орасида норозилик намойишлари тез-тез бўлиб туриши, қолаверса, бошқа хонликлардан фарқли ўлароқ Қўқон хонлигини Пўлатхон исми билан Мулла Исҳоқ исмли сохта хон маълум муддат бошқарганлиги, мамлакатдаги парокандалик, охир-оқибатда давлатнинг таназзулга юз тутиши ушбу бочқични ёритиб берувчи энг асосий мезонларидандир. Шералихон даврида (1842-1845) амир лашкар (бош қўмондон) ва мингбоши (бош вазир) вазифалари бир кишига – Мусулмонқулга юклатилган. У Қўқон ҳарбий гарнизонини қипчоқ йигитларидан тузади ва давлат аппаратидаги муҳим лавозимларга қипчоқларни тайинлаб, бутун ҳокимиятни ўз қўлига олади. Натижада хон қипчоқлар қўлида қўғирчоққа айланиб қолади 8 . У ҳар қанча хонга ўз таъсирини ўтказишга интилмасин, аммо Шералихон бунга йўл қўймасликка ҳаракат қилган. Бундан норози бўлган Мусулмонқул кўрсатмаси билан 1845 йилда Ўшда хоннинг солиқ сиёсатига қарши қўзғолон бошланади. Шу вазиятдан фойдаланиб, Мусулмонқулга содиқ кўчманчи қирғизлар Раҳматуллоҳ додхоҳ ва Сотиболди додхоҳлар иттифоқ тузишиб, Шералихонни ўлдирадилар ва Олимхоннинг ўғли Муродбекни хон қилиб 7 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т.: 11-жилд. 2005. – Б. 211. 8 Тошқулов Ж. Ўзбек халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. Т.: Ўзбекистон, 1996. – Б. 26.

кўтарадилар. Тахтни сақлаб қолиш учун Муродхон ўзини Бухоро амирининг ноиби деб тан олишга мажбур бўлади ва Мусулмонқулнинг мингбоши лавозимида қолганлиги ҳақида фармон чиқариб, унинг Қўқонга қайтишини талаб қилади. Мусулмонқул Ўшдан Наманганга келиб қизини Шералихоннинг ўғли Худоёрга турмушга беради ва у билан Қўқонга келиб, Муродхонни ўлдириб, ёш Худоёрни хон деб эълон қилади 9 . Мусулмонқул хоннинг ёшлигидан фойдаланиб, хонликни деярли мустақил равишда ўзи бошқаради, катта лавозимлар қипчоқларга улашиб берилади. Хонликда қипчоқлар қирғини 1852 йилнинг кузида бошланган бўлиб, қора- қирғизлар орасида яшириниб юрган Мусулмонқул 1853 кузида қўлга олинади ва Қўқонда қатл қилинади. Маллабек (1858-1862) ўз ҳукмронлиги даврида ортиқча ўлпон ва солиқларни бекор қилиб, хонликнинг Тошкент вилояти атрофидаги халққа яхши кўрина бошлайди. У кўп ўтмай олий ҳокимиятга даъво қилиб, Сомончи деган жойда ўз укасини мағлуб қилади ва Қўқон хонлигини эгаллайди. Бироқ 1862 йилнинг март ойида Маллахон ўлдирилади ва унинг ўрнига 17 ёшли Шоҳ Мурод (1862) хон деб эълон қилинади. Бироқ у тахтда кўп ўтирмайди, Бухоро амири Музаффар ёрдамида ҳокимият иккинчи маротаба Худоёрхон (1862-1863) қўлига ўтади. Худоёрхоннинг ушбу ҳукмдорлик даврида қипчоқлар томонидан тортиб олинган барча ерлар ўз эгаларига қайтариб берилади 10 . Султон Сайидхон (1863-1865) ёш бўлгани боис Мулла Алиқули муваққат хон бўлиб олади. У “хонликда қипчоқларнинг ҳукмронлигини нима қилиб бўлса ҳам, ишончли равишда мустаҳкамлашни ўзига асосий вазифа қилиб олади ва бу мақсадга эришишда Худоёрхонга қарши қўзғолон пайтида қипчоқларга ёрдам берган қирғиз уруғларини Қўқон атрофида тўплашни ўйлайди”. Бироқ шу даврда рус қўшинларининг Тошкентга ҳужуми бошланиб, 1865 йилнинг май ойида Алиқули амири лашкар Тошкент учун бўлган жангларда ҳалок бўлади. Бу пайтда қипчоқ ва қирғизлар Худойқулбекни (1865) хон деб эълон қиладилар. У атиги бир ҳафтагина (баъзи манбаларда 14 кун) хонлик қилади, сўнг барча хазина ва қимматбаҳо нарсаларни олиб, Қашқарга қочиб кетади. Юзага келган вазиятдан фойдаланган Худоёрхон (1865-1875) ҳеч қандай қаршиликсиз Қўқон тахтини учинчи бор эгаллайди. Худоёрхон хўжалик ишларига ҳам эътибор бериб, мамлакатда боғлар, шоли экиладиган майдонлар, карвонсаройлар ва дўконлар барпо этган. Бундай ишлар, табиийки, халқнинг елкасига оғир юк бўлиб тушарди. Худоёрхондан 9 Худоёрхоннинг дастлабки ҳукмронлиги даври 1845-1858 йилларни қамраб олади. 10 Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Т.: Адолат. 2003. – Б. 221.

илгариги хонлар ҳукумат ишларига ишчиларни жалб этиб, уларнинг таъминоти давлат хазинасидан амалга оширилган бўлса, унинг даврида бундай ишлар тинимсиз олиб борилиб, бунга хонликдаги барча фуқаролар мажбуран жалб этилиши одатга айланган. Уларнинг таъминоти учун давлат ҳисобидан озиқ-овқат ҳам, пул ҳам ажратилмаган. Хон томонидан махсус тайинланган амалдорлар ишчиларни назорат қилиб, уларнинг рўйхатини юритганлар. Агар ишчи ишга чиқмаса, у зудлик билан калтакланган ва зиндонга солинган. Худоёрхон Сирдарёдан канал қаздирмоқчи бўлганида ишга кела олмаган 30 га яқин киши бўғзигача ерга кўмилиб, ўлгунларига қадар шундай аҳволда қолдирилган 11 . Бундан ташқари, Худоёрхон даврида халқ оғир солиқларга дучор этилади. Халқнинг норозилиги ортиб, солиқ йиғувчиларни уриб-калтаклайди. Худоёрхонга қарши кучлар халқнинг норозилигидан фойдаланиб, уни ҳокимиятдан ағдаришга интиладилар. Бунга хоннинг Самарқандда яшовчи узоқ қариндоши Пўлатбекни жалб этишга қарор қилинади, лекин у бу таклифни қабул қилмайди. Улар Наманганга Пўлатбек номи билан – Мулла Исҳоқни таклиф қиладилар 12 . Учинчи марта Қўқон хонлигини бошқарган Худоёрхон ўз ҳаётини ҳам генерал-губернаторлик измига топшириб қўйганини англамади. Генерал- губернаторлик изми билан Худоёрнинг ўғли Насритдинбек (1875-1876) тахтга ўтиради, бироқ у бутунлай қўғирчоқ ҳукмдорликдан нарига ўтмасди. Бир йилгина хонлик даврида фақат русия империяси учун хизмат қилади. Мана шундан сўнг чор қўшинлари Қўқон хонлигини бутунлай босиб оладилар ва хонликни расман бекор қилиб, ўрнига Фарғона вилоятини таъсис этадилар. Қўқон хонлигининг марказий бошқаруви Қўқон хонлигидаги энг юқори олий унвон “хон” унвони бўлиб, у чекланмаган ҳокимиятга эга бўлган. Фармон бериш ва унинг бажарилишини назорат этиш ваколатлари хоннинг қўлида эди. Олимхон давригача ҳукмдорлар “бий” унвони билан ҳокимиятни бошқарган бўлса, Олимхоннинг биринчи бўлиб ўзини “хон” деб эълон қилиши, Умархоннинг “амир ал- мўминин”лик мақомига эришуви ва Муҳаммад Алихоннинг “хон” унвонини сақлаб қолиб, уни давом эттириши марказий бошқарувда алоҳида аҳамият 11 Шу ерда изоҳ: Ўрта Осиёдаги қатл этишнинг бундай ғалати ва ўта варварлик тури фақат Қўқонда мавжуд бўлган. 12 Бобобеков Ҳ. Қўқон тарихи. Т.: Фан, 1996. – Б. 38.

касб этган. Хон авлодлари хонзода, амирзода, мирзода, шаҳзода, тўра деб аталган. Қўқон хонлигида марказий бошқарув олий ҳукмдор, кейин маслаҳат органи бўлган Олий кенгаш, ундан сўнг ижроия вазифаларидаги масъул амалдорлардан иборат бўлган. Давлат бошқарувини амалга оширишда хон ҳузуридаги “Кенгаш” муҳим аҳамиятга эга бўлиб, давлат бошлиқларининг бошқа давлатларга юришлари ҳам маслаҳат асосида олиб борилган. Ушбу “кенгаш”ларда кўриб чиқилган масалалар юзасидан олий ҳукмдор номидан фармон ва ёрлиқлар чиқарилган. Хон мутлақ ҳоким сифатида ўзининг саройи – ўрдасига эга бўлиб, марказий бошқарувда жорий этилган, катта аҳамиятга бўлган юқори турувчи маъмурий мансабларни қуйидаги тўрт гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Ҳарбий ва ҳарбий-ма ъ мурий унвон ва мансаблар; 2. Сарой унвон ва мансаблар и ; 3. Диний мансаб ва унвонлар; 4. Қозихона ва маҳкамалардаги унвон ва амаллар; Хонликнинг бош вазири ҳисобланган мингбоши ҳамда олий диний мансабдор – Шайх ул-ислом Олий кенгашнинг доимий аъзолари бўлишган. Шунингдек, хонликнинг бош қозиси, яъни Қози калон ва ҳарбий ишлар бўйича қози аскар ҳам Кенгашда иштирок этишган. XIX асрнинг 30-йилларига келиб, марказий давлат бошқарувида муҳим вазифалар қаторига дастурхончи ва рисолачилар ҳам киритилган. Шунингдек, ҳукмдорнинг доимий хос суҳбатдошлари ва норасмий маслаҳатчилари ҳам бўлган. В.Григорьев маълумотига кўра, Худоёрхоннинг биринчи ҳукмронлиги даврида Олий кенгашда тўрт нафар қипчоқ фаолият юритган. Бу эса ўша даврда қипчоқларнинг олий ҳокимиятда мавқеи баланд бўлганлигига яна бир далилдир. Умархон даврига қадар бош вазир вазифасини қушбеги бажарган. Кейин эса мингбоши лавозими жорий этилган бўлиб, Бухоро амирлигида мингбоши мансаби бу вақтларда ҳарбий мансаб сифатида машҳур эди. Хива хонлигида эса мингбоши маҳаллий бошқарув тизимида қуйи мансаблар қаторидан ўрин олган эди. Қўқон хонлигида қушбеги мингбошидан кейинги ўринда турган.

Оталиқ – хон ёки шаҳзоданинг мураббийси, уларнинг ҳомийлари ҳисобланиб, улар тарбия қилган шаҳзода тахтга ўтириши билан ўзлари ҳам юқори мансаб ва амалларга соҳиб бўлганлар. Хусусан, Мусулмонқул, Алиқули амирул умаро ва Қаноатшоҳ оталиқлар Қўқон хонлиги тарихида муҳим ўрин эгаллаганлар. Айниқса, Мусулмонқул ва Алиқули амирул умаро даврларида оталиқ муҳри хонникига нисбат турган 13 . Бухоро амирлиги ва Хива хонликларида ҳам Қўқон хонлигидаги сингари девонбеги мансабидаги амалдорлар зиммасига бир хил вазифалар юклатилган бўлса-да, айрим фарқли томонлари бор. Хусусан, Қўқон хонлигидан фарқли равишда Бухоро амирлигида девонхонага тегишли ҳужжатларнинг барчаси девонбеги ихтиёрида эмас, балки қушбеги ихтиёрида сақланган. Бухоро амирлигининг бош вазири бўлган қушбегининг девонхонаси бошлиғи, Қўқон хонлигидан фарқли ўлароқ, мирзабоши деб номланган. Шунингдек, хўжа калон, нақиб, мирасад, садр, судур каби лавозимларга тайинланадиган шахсларнинг Муҳаммад пайғамбар ва ҳалифалар авлодларидан бўлиши талаб этилган. Шунингдек, шиғовул мансаби ҳам хон саройидаги юқори лавозимлардан саналиб, унинг нуфузи Қўқон хонлиги тугатилгунга қадар ўзгармай сақланиб қолган. Офтобачи эса келиб чиқиши жиҳатидан ҳукмдор саройидаги қуйи ўринларда турадиган мансаблардан бири бўлиб, уни кўпроқ мулозимлар қаторига кирган. Бекларбеги мамлакатда ҳукмдордан кейинги энг йирик мансабдорлардан бири ҳисобланиб, кўп ҳолларда бош қўмондон вазифасини ўтаган. Қўқон хонлигида ягона бўлган бекларбегига жуда катта ҳуқуқ ва имтиёзлар берилган. Рисолачи лавозими хон саройидаги ўртача мансаблар қаторига кириб, ушбу мансаб эгалари ҳукмдор билан вилоят ҳокимлари, туман беклари, бирор хизмат билан пойтахтдан узоқда юрган мансабдорлар, мамлакатнинг турли ҳудудларида жойлашган мунтазам қўшин бошлиқлари ўртасидаги ёзишмаларни олиб бориш вазифасини бажарганлар. Бошқа хонликлардан фарқли равишда айнан Қўқон хонлигида бу лавозимга бир вақтнинг ўзида икки киши тайинланган. Хонликда яна жарчи, шукурчи, ахтачи, битикчи, 13 Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлиги да унвон ва мансаблар. Тошкент. 1996. – Б. 219.

закотчи, табоқчи, ҳалвочи, элчи, сурнайчи сингари бир қатор мансаблар ҳам бўлган. Хонлик маъмурий жиҳатдан вилоятлар – бекликларга бўлинган. Вилоят ҳокими ёки бек лавозимига, одатда, хоннинг яқин қариндошлари, ўғиллари ёки нуфузли сарой амалдорлари билан яқинлиги бор маҳаллий амалдорлар тайинланган. Ҳокимлар вилоятдаги ҳарбий кучлар, миршаблар ва фуқаро бошқарувининг бошлиғи ҳисобланган 14 . Маҳаллий бошқарув Хонликдаги маҳаллий бошқарув тизими ижро органи бўлиб, олий ҳукмдор номидан берилган топшириқларни бажарарди. Жумладан, у вилоятлар аҳолисининг турмуш тарзини бир маромда ушлаб туриш, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари устидан назоратни амалга ошириш, ҳарбий кучларни сафарбар этиш, солиқларни тўплаш, давлат билан аҳоли ўртасидаги муносабатларни амалга ошириб боришга масъул эди. Хонликдаги маҳаллий бошқарув тизими тепасида вилоят бошлиқлари – “ҳокимлар” турган. Баъзи манбаларда вилоят бошлиқлари “бек” ҳам деб аталади. Бу хусусда Сатторхон Абдуғаффоров: “иккаласининг ҳам мавқеи тенг бўлиб, фарқи – бек хон уруғидан бўлса, ҳоким оддий фуқаролардан бўлган” 15 . Қўқон хонлиги 17 та: Марғилон, Ўш, Андижон, Наманган, Шаҳрихон, Балиқчи, Навқот, Чуст, Булоқбоши, Аравон, Косон, Маҳрам, Сўх, Хўжанд, Тошкент, Туркистон ва Ўратепа бекликларига бўлинган. Тошкент шаҳри эса бекларбеги унвонига эга бўлган ҳоким томонидан идора этилган. Тошкент беги ўз қўли остидаги ерларга ҳоким бўлиб, чет давлатлар билан ўзаро иқтисодий ва дипломатик муносабатлар ўрнатиш ҳуқуқига эга эди. Беклар хон томонидан белгиланган солиқлар ва ҳарбий кучларни тўплаб хонга етказиб беришга мажбур эдилар. Бироқ аксарият ҳолларда улар ҳарбий куч ва солиқлар йиғишни ўз билганларича амалга оширар эдилар. Солиқлардан тўпланган пулнинг тегишли қисми хонга юборилиб, қолганини уларнинг ўзлари хоҳлаганларича сарфлар, уларни эса ҳеч ким назорат қилмас эди 16 . 14 Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 49. 15 Қаранг: Саттархан Абдул-Гафаров. Краткий очерк внутренногосостаяния Кокандского ханства перед заваеванием его русскими // Туркестанские ведомости, 1892. - № 26. 16 Г.Холлиев, Х.Ғуломов. Ўзбекистон тарихи. Т. : Университет, 1997. – Б. 52.

Т.Бейсембиев Тошкент вилояти ҳокимининг икки ёрдамчиси бўлганлигини қайд этиб, улар маҳаллий бошқарувнинг муҳим жабҳаларига жавобгар бўлганликларини таъкидлайди. Унга кўра, уларнинг бири – фуқаролик ишлари ва солиқ йиғиш билан шуғулланиб саркор (ёки мирзабоши) деб аталган бўлса, иккинчиси – ҳарбий масалалар билан шуғулланиб ботирбоши деб аталган. Хонликнинг ўтроқ аҳоли яшайдиган ҳудудларида маҳаллий бошқарувнинг энг қуйи тизими – аминлик ва оқсоқоллик мавжуд бўлиб, улар амин ва оқсоқоллар томонидан идора қилинар эди. Аминлик ва оқсоқоллик маъмурий ҳудудига кўра, катта қишлоқ ёки бир неча кичик қишлоқлардан ташкил топган 17 . Х.Б.Бобобековнинг маълумотига кўра, шаҳарлардаги оқсоқоллар хоннинг ўзи томонидан белгиланган бўлиб, ундан ёрлиқ олишган ва савдогарлар, ҳунармандларни муросага келтиришган. Умуман, шаҳарнинг ички ҳаётига тегишли ишларни юритишган. Бекликларга қарашли шаҳарларда раис, қўрбоши, миршаб, қози мирза ва мирзабошилар қишлоқлардан келадиган даромад ҳисобига яшар эдилар. Қоровулбеги, мирохур ва бошқа амалдорларнинг ҳар 15-20 тасига бир қишлоқ танҳо қилиб бериларди. Г.А.Калпаковскийнинг ёзишича, уруғнинг бир жойда тўпланиб яшаши нафақат душмандан ҳимояланишга, балки муҳтожликда иқтисодий ва маънавий жиҳатдан ўзаро кўмаклашишга ҳам қулай бўлган. Ўтроқ аҳоли яшайдиган ҳудудларда аминлик ва оқсоқоллик маҳаллий бошқарувнинг қуйи тизимини ташкил қилган. Қуйи тизимда амин ва оқсоқолларни сайлаш тизими қисман амал қилган бўлсада, меҳнаткаш аҳоли вакиллари бошқарув ишларига асосан аралаштирилмаган. Қўқон хонлигининг суд тизими Қўқон хонлигининг шимолий ҳудудларида бийлик судлари фаолият юритган бўлса, жанубий ҳудудларида бийлар билан бир қаторда қозилар ҳам иш олиб борганлар. Бийлик судларидан фарқли равишда қозилик судларида иш кўрувчи қозилар хон ёки бек томонидан тайинланган. арҲ бир вилоят судида бош қози бўлиб, уларнинг орасида Тошкент вилоят бош қозисининг мавқеи юқори ҳисобланган. 17 Қаранг: Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства . Казань . 1886 . – С . 20 8 .

Ф.Бакировнинг ёзишича, хонликда қози ва муфтилардан иборат судлов ишларини олиб борувчи амал эгалари фаолият кўрсатган бўлиб, Тошкент беклигида тўрт хил қозилар иш юритган: Қози калон, Қозиюл қуззот, Қозиал аскар ва Қози раис шулар жумласидандир 18 . Қози калон бошқа қозилар каби бевосита хон томонидан тайинл анган бўлиб, бу лавозимни эгаллаш учун шариатни ва фиқх илмини яхши билиш шарт ҳисобланган. Қози калон ҳуқуқий жиҳатдан бошқа қозилардан расман фарқ қилмаса-да, оддий қозилар Қози калонга маълум даражада бўйсунган. Бу бўйсуниш Қози калоннинг буйруқларини бажаришдан иборат бўлган. Агарда Қози калон бошқа бир қози томонидан чиқарилган ҳукмга қўшилмаса, уни қайта кўриш ҳақида таклиф киритишга ҳақли бўлиб, ушбу таклиф қозилар учун мажбурий ҳисобланган. Шунингдек, Қози калон ўз ҳузурида иш олиб боришни таклиф қилиши ҳам мумкин бўлган. Қозиларнинг иш юритишида: никоҳ шартномасини тузиш, мерос масаласини ҳал қилиш, турли ҳужжатларни расмийлаштириш, мулкни рўйхатга олиш, боқувчисини йўқотган (етим)ларнинг мулкларини рўйхатга олиш ва уларнинг манфаатини ҳимоя қилиш каби масалаларни атрофлича ўрганиб, шариат асосида ҳал қилиш асосий ўрин эгаллаган. Суд ҳокимияти Қози калон ва қозилар қўлида бўлиб, улар Қуръонга ва бошқа шариат манбаларига асосланиб иш кўрганлар. Қози калон одил судлов ишларини амалга оширувчи сифатида айрим ҳукмлар устидан келган шикоятларни кўриб чиқиш учун қабул қилишга ҳақли эди. Шу боисдан у шикоятчиларни шахсан ўзи қабул қиларди. Бошқа қозилар эса бевосита аризаларни қабул қилиб, ўзларига тегишли ишларни бажарар ва суд мажлисида ишларни кўриб, ҳукм чиқарар эдилар. Қоида бўйича хонлик даврида қозилар устидан шикоят берилмас эди 19 . Қозиюл қуззот (қозилар қозиси), хон томонидан шариатни чуқур биладиган кишилардан тайинланадиган мансаб эгаси. У гарчи, алоҳида ҳуқуқлардан фойдаланмаса-да, Қози калоннинг ёрдамчиси сифатида унинг томонидан топшириладиган айрим вазифаларни бажарар эди. Қози калон йўқ вақтларда вақтинча унинг ўрнини эгаллаб турарди Шу сабабли қозилар суди тарихида Қозиюл қуззотлар айрим ҳоллардагина учрайди. Қозиал аскар беклар томонидан тайинланиб, беклар қошида фаолият олиб борувчи лавозим эгаси. Қозиал аскарлар махсус судья ҳисобланиб, беклар хизматида бўлган аскарлар томонидан қилинган жиноятларни текширар 18 Бакиров Ф. Чор Туркистонида суд, шариат ва одат. –Т.: Фан, 1967. –Б.9 19 Бакиров Ф. Чор Туркистонида суд, шариат ва одат. Т.: Фан, 1967. – Б. 9-15.

эдилар. Шу билан бирга беклар қошидаги айрим мансабдор шахслар томонидан қилинган мансаб жиноятларини ҳам кўрар эдилар. Қозиал аскарнинг ҳукми устидан шикоят бевосита бекнинг ўзига топширилиши мумкин эди. Қози раис қозилик қилувчи раис бўлиб, у ҳам бек томонидан тайинланарди. Бу мансаб эгаси икки вазифани: раис тариқасида миршаблик хизматини бажарар, кўчаларда, бозорларда тартиб ўрнатар ва диний маросимларнинг тўғри бажарилиши, кишиларнинг намоз ўқиши, рўза тутиши, шариат аҳкомларининг тўғри бажарилиши ва бошқа шу каби ишлар устидан назорат қилиши унинг раислик вазифаси ҳисобланган 20 . Қозилар томонидан чиқариладиган ҳукмлар кўпинча тан жазоси билан боғлиқ бўларди. Қозилар ҳукми қатъий ҳисобланар, шу билан бирга, бу ҳукмлар устидан бекка ёки хонга шикоят берилишига ҳам йўл қўйиларди. Ҳукмлар хон ёки бекнинг буйруғига мувофиқ қайта кўриш учун қозига юборилиши ёки бекор қилиниши ҳам мумкин эди. Қозилар ўз хизматлари учун ҳар бир мурожаат қилувчидан муҳр босиш, нусха олиш учун белгиланган миқдорда ҳақ олардилар. Саидмуҳаммад Ҳакимхўжа Тошкентнинг Россия истилоси арафасидаги охирги Қози калони бўлган. У Қўқон хони томонидан тайинланган бўлиб, халқ олдида расмий суратда Қўқон хонлигига содиқ бўлиш тўғрисида қасамёд қилган. Қўқон хонлигида Қозиюл қуззот лавозимида 30 дан ортиқ шахслар фаолият олиб борган. Қўқон хонлигида муфти, аъламлар ҳам қози билан биргаликда иш кўрардилар. Муфтилик вазифасига тайинланувчи шахс Қози калон ёнида синов муддатини ўташи лозим бўлган. Синовдан ўтгач, муфтиликка номзод тариқасида хонга тақдим қилиниб, хон ёки бекнинг буйруғи билан муфтилик вазифасига тайинланган. Расман тайинланган муфтининг ўз номи битилган муҳри бўлган ва у бу вазифадан бўшатилиши билан муҳр қайтариб олинган. Муфтиларнинг шариат қоидаларини шарҳлаб берадиган ҳужжатлари ривоят деб аталарди. Хонлик даврида муфти маълум бир қозихонага бириктириб қўйилмасдан, томонлардан бирининг талаби бўйича ишда иштирок этарди. Қайси муфтига бориш даъвогар ёки жавобгарнинг ўзига боғлиқ бўлиб, ҳар бир шаҳарда амалда қанча муфти бўлиши аниқ белгилаб қўйилмаган. Машҳур ўзбек тараққийпарварларидан Сатторхон Абдуғаффоров ҳам ўз даврида қози ва машҳур муфти бўлган. У Қўқон хонлигининг Чимкент 20 Маълумки, ўрта асрларда Ўрта Осиёда мазкур вазифа мухтасиблар томонидан амалга оширилган.

шаҳрида икки йил муфти лавозимида ишлаб, сўнгра қозилик вазифасига ўтади, Чимкент ва Қўқон шаҳарларида хизмат қилади. У қозилар ичида рус тилини яхши билувчи ягона киши бўлиб, кейинчалик бошқа вазифаларга ўтган. С. Абдуғаффоров 1892 йилда “Юридическая летопись” журналининг 1- сонида қозилар ҳақида бир мақола ёзади. Таҳририят мазкур мақолани “Сатторхон ёзишмалари” деган ном остида эълон қилган. Мақолада Қўқон хонлигида одил судловни тўғри амалга оширишни таъминловчи қуйидаги шартлар кўрсатиб ўтилади: биринчи – хон ва бекнинг назорати; иккинчи – қонуншунос ва олимларнинг назорат юргизиш ишларининг бориши. Шунингдек, муаллиф қозининг давлат ҳокимиятига боғлиқ бўлиши лозимлигини таъкидлар экан, хон ва беклар қозиларнинг ҳаракати ва судлов ишларининг тўғри ҳал этилишини кузатиб боришлари лозимлигини уқтиради. Қўқон хонлигида қозилар фақат шаҳарлардагина эмас, балки қишлоқларда ҳам бўлган. Ҳар бир даъвогар дастлаб бекка ёки хонга мурожаат қилиб, ўзининг ишини кўришни маълум қозига топширишни, сўнгра эса хон ёки бекдан суд мажлисига ўзининг назоратчи вакилини юборишини ва жавобгар билан гувоҳларнинг ҳозир бўлишини сўрар эди. Даъвогар ўзининг турар жойидан, қозихонанинг қаерда жойлашганлигидан қатъи назар ўзи хоҳлаган қозига мурожаат қилишга ҳақли эди. Далиллар ва гувоҳлар даъвогар ва жавобгар томонидан тақдим этилган. Муфти эса қози кўрган ишда вакил сифатида иштирок этарди. Қозилар суди зиндон жазоси билан бирга тан жазосини ҳам қўллаш ваколатига эга бўлган. Ўлим жазоси эса, Қози калон томонидангина белгиланиб, хон ёки бекнинг тасдиғидан ўтарди. Баъзи ҳолларда қозилар тан жазоси ўрнига тошбўрон қилиш учун маҳкумни аҳолига топшириши ҳам мумкин эди. Тошбўрон қоидаси бўйича ҳар бир киши айбланувчига тош отишга ҳақли бўлган. Биринчи тошни халқ олдида қозининг ўзи айбдорга отар, шундан кейин бошқалар уни давом эттирардилар. Шунингдек, қозилар жамоат иззаси тариқасида айбдорнинг юзини қорага бўяб, уни пиёда ёки эшакка тескари миндириб бозорни айлантиришлари мумкин эди. Хон ёки бекнинг олдига даъвогарнинг ариза кўтариб бориши, бу камдан-кам учрайдиган, айниқса, мулкдор шахсларгагина тегишли бир имтиёз эди, дейиш мумкин.

Суд муҳокамасининг ўзи ҳам “мурофаа” маҳкамасида юзлаштирилиб, савол- жавоб тариқасида олиб борилар эди. Ҳар бир тараф ўз даъвосини исботлаш учун ўтмишдаги тажрибаларга, воқеаларга ва чиқарилган эски ҳукмларга мурожаат қилар эди. Шунингдек, қозилар судида оилавий масалалар, хотин-қизлар ҳуқуқи масалалари ҳам шариат қонунлари асосида ҳал этиларди. Шариат бўйича хотин-қизларнинг ҳуқуқлари чекланганлиги, эрларнинг эса ҳуқуқий жиҳатдан устунлиги қозилар судида ўз таъсирини ўтказарди. Қ озилар суди муҳокамаси, гарчи, ошкора ҳисоблансада, лекин амалда бундай эмасди. Қозилик судида далиллар хусусида шариатда бир қанча қоидалар мавжудлигига қарамасдан, бу масала шариатда тўла ва аниқ ёритилган дея олмаймиз. Қозилар судида далил тариқасида: даъвогар ёки жавобгарнинг ўз айбига иқрор бўлиши, гувоҳлик ва қасам ичишлар белгиланган 21 . Шариат бўйича судланувчи ёки жавобгарнинг ҳамда даъвогарнинг ўз айбига иқрор бўлиши далилларнинг энг аълоси ва кучлиси ҳисобланарди. Иқрор албатта суд олдида айтилиши лозим бўлган. Суддан ташқари бўлган иқрор фақат гувоҳлар томонидан тасдиқланган ҳолдагина ҳақиқий деб топилар, акс ҳолда иқрор далил ҳисобланмасди. Вояга етмаган ва ақли расо бўлмаган шахсларнинг иқрор бўлишлари далил сифатида қабул қилинмаган. Гувоҳларнинг кўрсатмаси шариат бўйича асосий далиллардан бири ҳисобланади. Лекин гувоҳлар кўрсатмасини далил деб топиш учун шариатда маълум шартлар қўйилган. Биринчи шарти гувоҳнинг мусулмон бўлишидир. Бошқа дин вакилларининг берган гувоҳликлари эътиборга олинмаган, фақат ислом динидаги гувоҳнинг берган маълумотларигина ҳақиқий ҳисобланган. Гувоҳлик берувчи кишининг сўзи тўғри ёки нотўғрилигининг ажри унинг ўз зиммасида бўлиб, муҳими гувоҳ диний қоидаларни тўла ва доимий бажариб келган бўлиши шарт ҳисобланган. Шунга биноан агар гувоҳ руҳонийлардан бўлса, унинг берган маълумоти биринчи даражали ҳақиқат ҳисобланган. Иккинчидан, закот берувчиларнинг гувоҳликлари ҳам алоҳида эътиборли ҳисобланарди. Бу билан шариат бойлар ва мулкдорларнинг гувоҳликларини камбағаллар гувоҳликларидан юқори қўйганлигини кўришимиз мумкин. Шариатнинг гувоҳлик масаласидаги қоидаларидан яна бири эркаклар томонидан берилган гувоҳликнинг аёлларникига нисбатан афзал ҳисобланишидадир. Шариатда иккита аёл томонидан бериладиган гувоҳлик битта эркак томонидан бериладиган гувоҳликка тенглаштирилган. 21 Бакиров Ф. Чор Туркистонида суд, шариат ва одат. Т.: Фан, 1967. – Б. 9-10.

Шариат бўйича қасам ичиш жиддий аҳамиятга эга бўлган далил ҳисобланган. Лекин баъзи бир бойлар қозилар олдида қасам ичишни ўзларига номус деб билганлар. Қасам ичиш ўз обрўларининг пасайишига олиб келади деган мулоҳаза билан улар қасам ичишдан бош тортганлар. Армия Қўқон хонлиги асосчиси Шоҳрухбий ва унинг ворислари дастлабки йилларданоқ мамлакат сарҳадларини кенгайтириш, давлатнинг ҳарбий қудратини мустаҳкамлаш борасида муҳим қадамларни қўйганлар. Давлатнинг ички ва ташқи сиёсатини ҳарбий кучларга таяниб олиб борганлар. Манбаларда Қўқон хони Абдураҳимбий 1725 йилда 20 минг кишилик қўшин билан Хўжанд қалъасига қарши юриш қилиб, уни қўлга киритганлиги маълум қилинади. XIX аср бошларида Қўқон хонлиги сарҳадларини янги ҳудудлар ҳисобига кенгайтиришга муваффақ бўлган Олимхон (1798-1810) мамлакат ҳарбий кучларини мустаҳкамлашга қаратилган бир қатор тадбирларни амалга оширади. Бунинг учун у, фақат Қоратегин тожикларидангина эмас, балки тоғли тожиклар ҳамда Ўрта Осиёнинг бошқа элатлари вакилларидан иборат мунтазам қўшин ташкил эта олган. Унинг айнан ўқ отар қуроллар билан қуролланган мунтазам қўшинлари сони 1805 йилда 10 минг кишини ташкил этган. Кейинчалик бу қўшин хонлик армиясининг зарбдор кучига айланади 22 . Умархон ва Муҳаммад Алихон даврларида ҳам мамлакатнинг ҳарбий қудрати сезиларли даражада ошган. Ўрта Осиёда тарқалган анъанага биноан “Амирал-муслимин” унвонига эга бўлиш учун қўшиндаги аскарлар сони 12 минг кишини ташкил этиши шарт бўлган. 1815 йилда Умархон ушбу унвонга лойиқ деб топилганда, қоидага кўра, аскарлар рўйхатга олиниб, уларнинг сони 40 минг кишини ташкил қилган. Бироқ Муҳаммад Алихон ҳукмронлигининг сўнгги йилларида айшу-ишратга берилиб, сарой амалдорлари орасида бошбошдоқлик кучайиб кетиши оқибатида ҳарбий соҳадаги юксалишлар барҳам топа бошлайди. Мамлакатда ички низо кучайиб, чегараларнинг мустаҳкамлигига унча эътибор берилмай қўйганидан фойдаланган Бухоро амири Насрулло 1842 йилда Қўқон хонлигига бостириб кириб, мамлакатни талон-тарож қилади ва хонликдаги бутун қурол-аслаҳаларни ҳамда асир тушган аскарларни Бухорога олиб кетади. Бироқ шунга қарамасдан Қўқон хонлиги ички имкониятлар эвазига 22 Қаранг: Бартольд. В.В. Узбекские ханства // Сочи нения. Т.2. Ч 1. – М .: Наука, 1963. – С. 163

қисқа фурсатда ўз ҳарбий қудратини бир оз бўлса-да қайта тиклашга муваффақ бўлади. Шералихон даврида (1841-1845) қўшин тўплаш ва таъминлашнинг турли чоралари кўрилган. Заифлашган ҳарбий қудратни тиклаш мақсадида Шералихон ёрдамчи ҳарбий бўлинмалар сонини кўпайтириб, янги тартиб жорий қилган. Жумладан, у биринчи бўлиб Қўқон хонлигида ёрдамчи бўлинма - “қил қуйруқ” ни ташкил қилган. XIX аср бошларида Қўқон ҳукмдорлари қўшинни замон талабига мос равишда қайта ташкил этиш, унинг ҳарбий тактик тайёргарлиги ва маҳоратини ошириш мақсадида инглиз, афғон ва туркиялик мутахассисларни жалб қилиб, хонликка сифатли қурол яроғларни олиб келтирадилар. Қўшинни Европада тайёрланган қуроллар билан таминлашга ҳам ҳаракатлар бўлган. Нисбатан заифлашган давлат тепасига келган Худоёрхон ҳам ҳарбий соҳада бир қатор ислоҳотлар ўтказишга ҳаракат қилган. Қўқон сипоҳийлари калта қора камзул, чарм чолвар, этик ва телпак кийиб юрганлар. Улар пилтали милтиқ, қилич ва найза билан қуролланган бўлиб, уруш вақтида шахсан хон қўмондонлиги остида жангга кирганлар. Қўқон ҳарбий қалъаларини аҳамияти ва катта-кичиклигига кўра уч гуруҳга бўлинган 23 . Биринчи гуруҳга бир неча туманларнинг маъмурий марказида жойлашган катта қалъалар: Тошкент, Марғилон, Қўқон, Андижон ва Наманганни киритиш мумкин. Иккинчи гуруҳга вилоятларнинг маҳаллий бошқаруви амалга ошириладиган марказларида жойлашган ўрта даражали қалъалар: Туркистон, Чимкент, Авлиёота, Ўратепа, Хўжанд, Пишпек ва Оқмачитлар кирган. Учинчи гуруҳ йирик марказларни бир-бири билан боғловчи йўлларда жойлашган кичик қалъалардан иборат бўлган: Жулек, Сузоқ, Керовчи, Тўқмоқ, Дараутқўрғон, Мерка, Янгиқўрғон, Оқсув, Каттақўрғон, Чимқўрғон, Ниёзбек, Чортоқ, Тўйтепа ва бошқалар шулар жумласидандир 24 . 23 Плоских М. «Киргизы и Кокандское ханство» Фрунзе . Илим. 1977. – Б. 122-134., Қаранг: Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – Б.78. 24 Туркистон – ҳоз. Қоз. Рес. Чимкент вилояти Туркистон шаҳри ўрнида, Чимкент - ҳоз. Қоз. Рес. Шимкент шаҳри ўрнида. Авлиё ота - ҳоз. Қоз. Рес. 1938 йилдан бошлаб Жамбул деб аталган. Ўратепа – ҳоз. Тож. Рес. Сўғд вилояти Ўратепа шаҳри ўрнида. Хўжанд - ҳоз. Тож. Рес. Ҳўжанд шаҳри ўрнида. Пишпек – ҳоз. Қирғ. Рес. Пойтахти Бишкек ўрнида. 1926-1990 йилларда Фрунзе, 1990 йилдан Бишкек деб аталган. Оқмачит – ҳоз. Қоз. Рес. ҳудудида жойлашган бўлиб, 1924 йилдан бошлаб Қизил Ўрда номини олган. Сузоқ – Ҳоз.Қирғ.Рес. Ўш вилояти Сузоқ туманида жойлашган. Тўқмоқ - Ҳоз.Қирғ. Рес. Тўқмоқ шаҳри ўрнида. Дараут қўрғон - Ҳоз.Қирғ.Рес. Ўш вилоятининг Алай тумани Чон-Алай қишлоқ кенгашига қарашли ҳудудда жойлашган.

Ушбу қалъаларнинг асосий кўпчилиги Умархон даврида қурилган бўлиб, улар 150 тадан 300 тагача аскарлар томонидан қўриқланган. Қўқон хонлигида уч тоифа – олий, ўрта ва қуйи даражадаги ҳарбий мансаб ва унвонлар бўлганлигини кўрсатади. Олий даражадаги ҳарбий мансаб ва унвонлар тоифасига – мингбоши, волий (ноиб), қалъабон, қўрбоши, ёвар, тўпчибоши, тўқсоба, понсадбошилар кирган. Ўрта даражадаги ҳарбий мансаб ва унвонлар сирасига эса юзбоши, элликбоши, даҳабоши, қоровулбегиларни киритиш мумкин. Қуйи даражадаги ҳарбий мансаб ва унвонлар аскар, сарбоз, навкар, мерган, ботур, жазоилчи, тўпчи, қўрчи ва қоровуллардан иборат бўлган. Мазкур мансаб ва унвонларга даъвогарлар хон томонидан тайинланган. Хонликдаги ҳарбий мансабнинг энг юқориси мингбоши бўлиб, у маъмур сифатида 1000 кишилик аскар бера оладиган мулкнинг ҳокими ҳисобланган. Ушбу мансаб Умархон даврида жорий этилган бўлиб, мингбоши ҳарбий ишларга бошчилик қилар, қўшин таъминоти билан шуғулланар, уруш даврида эса бош қўмондонлик вазифасини ҳам бажарарди. Қўқон хонлиги ҳарбий тизимида муҳим ўрин тутган лавозимлардан бири – ботирбоши эди. Хонлик вилоятларида беш юз нафардан кўп аскарлар бўлинмаси – даста ёки тўпга ботирбоши бошчилик қилиб, у вилоятдаги қўшин ишларига масъул эди. Ботирбоши қўшиннинг тайёргарлиги ва тартиб интизоми учун жавобгар ҳисобланган. Қўқон хонлиги чегараларида жойлашган қалъалар мутасаддиси қалъабон (қутвол) бўлиб, у шу туманларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти билан бирга, ҳарбий ишларга, шунингдек, чегарани муҳофаза қилиш масалаларига жавоб берган. Булардан ташқари Қўқон хонлиги ҳарбий тизимида қурол-аслаҳа ишлаб чиқариш ва уни сақлаш, керакли вақтда бўлинмаларга етказиб бериш вазифаси билан шуғулланувчи қўрбоши лавозими ҳам мавжуд эди. У хон ва мингбошига бўйсуниб, қўрхона, милтиқхона, тўпхоналарга бошчилик қилган. Қўрбоши, шунингдек, хом ашё топиб келтиришдан тортиб то тайёр ҳарбий маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнига қадар жавобгар ҳисобланган 25 . 25 Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. – Т.: 1996. – Б. 8.

Қурол-аслаҳа омборининг бошлиғи лавозимидаги шахс жибачи деб юритилган. Хонлик қўшинида артиллерия қисми бошлиғи, унинг таъминоти ва жанговар ҳолати учун жавобгар шахс – тўпчибоши ҳисобланган. Қўшиндаги ҳуқуқий масалалар билан қози аскар шуғулланиб, ҳарбий хизматчиларнинг судьяси ҳисобланган. Қўқон хонлигининг армияси отлиқ аскарлар, пиёдалар, сарбозлар ва тўпчиларга бўлинган. Армияга чақирилган сарбозлар қушбеги томонидан озиқ-овқат билан тўла таъминланган. Аммо қурол-яроғларни ўзлари сотиб олганлар. Қўқон вилояти қўшинларининг таъминоти билан хоннинг шахсан ўзи шуғулланган. Тинчлик вақтида сарбозлар уй-уйларига тарқалишиб, хизматда фақат сипоҳийлар ва қушбегининг соқчилари қолган. Улар бир вақтнинг ўзида ҳам қўшин, ҳам хизматкор ҳисобланган. Хонликнинг харажатлар жадвалида ботирлар сони 8000 та эканлиги кўрсатилган бўлиб, уларнинг ҳар бирига 50 тангадан маош тўланган 26 . Қўқон хонлиги қўшинларининг биринчи қисми – хоннинг қўриқчи шахсий сипоҳийлари саройда қоровуллик вазифасини бажарар эди. Улар 2000 кишидан иборат бўлиб, мерганлиги ва жанговарлиги билан танилганлиги учун галаботирлар (хон гвардияси) деб аталарди. Галаботирлар кичикроқ маош олиб, давлат ҳисобидан овқатланардилар. Қўқон атрофида яшайдиган соқчи-аскарлар ҳар куни уйларига қайтиб, хўжалик ишлари билан шуғулланганлар. Мунтазам қўшиннинг иккинчи қисми эса бекларга хизмат қилиб, бек саройини қўриқлаш ёки шаҳарни ҳимоя қилиш вазифасини ўтар эди. Қозоқ ва қирғизлардан ҳам ҳарбий қисмлар ташкил қилинар, бу аскарлар оқ кигиз қалпоқ кийганлари учун “оқ бошлилар” деб аталган эди. Н.Аристовнинг сўзларига қараганда, Худоёрхон ўз даврида ҳарбий соҳада янгилик қилиб, аскарликка олишдан олдин уларни ҳарбий ўқишда ўқитишни жорий этган. Бунинг натижаси анча ижобий бўлган, негаки, бундан илгари бўлган уруш ва турли хил қўзғолонларда анча кишилар нобуд бўлиб, эркак кишилар жуда камайиб кетган ва ҳатто аҳоли орасида боқувчисини йўқотган оилалар кўпайиб кетган. Ҳарбий кучларнинг таъминоти ва ойлиги Қўқон хонлигида ҳам Бухоро амирлигига ўхшаш эди. Мунтазам сарбозга ҳар куни иккита нон, бир коса иссиқ овқат, ойига 6 сўм пул ва ҳар йили формадан (мунтазам уст-бошдан) ташқари битта тўн берилар эди. Понсад ва бошқа ҳарбий бошлиқларга катта 26 Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Т.: Адолат. 2003. – Б. 224-225.

ер майдонлари, ҳатто айрим қишлоқлар ҳадя қилиб берилар, улар шу мулклардан олинадиган даромад ҳисобига яшар эдилар. Ҳарбий мажбурият оғир бўлса ҳам бажарилиши шарт ҳисобланган. Қўқон хонлигида ҳуқуқ манбалари Маълумки, “Ҳуқуқ манбалари” атамаси юридик фанда бир неча маънода ишлатилади. Ҳуқуқнинг тарихий, юридик, формал (расмий), адабий ва ҳужжатли манбалари бир-биридан фарқланиши эътироф этилади. Ҳуқуқнинг тарихий манбалари тегишли даврда ижтимоий-юридик муносабатларни тартибга солишга хизмат қилган қоидаларни ўзида турли шаклларда ифода этган манбалардан иборат. Ўзбекистон доирасида амалда бўлган ҳуқуқнинг тарихий анъанларини мусулмон ҳуқуқи манбаларидан фарқлаш лозим. Ислом ҳуқуқи VIII асрнинг биринчи ярмида Ўзбекистон доирасига кириб келган ва узоқ амалда бўлган ҳуқуқнинг асосий тарихий манбаидир. Ўзбек хонликларида ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда ҳуқуқ манбаи сифатида: а) ислом ҳуқуқи: б) дунёвий ҳуқуқ (ҳукмдорларнинг меъёрий норма сифатидаги фармон, ёрлиқлари): в) одат ҳуқуқлари қўлланилган. а) ислом ҳуқуқи – Шариат фуқароларга олий ҳокимиятнинг барча кўрсатма ва қарорларига қатъий амал қилишни буюради. Бундан кўзланган асосий мақсад: биринчидан, ислом фуқаролари олий ҳокимиятнинг исломга мувофиқлигига сўзсиз ишонишлари, иккинчидан, агар бундай мувофиқлик бўлмаган тақдирда улар олий ҳокимиятга нисбатан талаб қўйиш имкониятига эга бўлмасликлари лозим эди 27 . Барча мусулмон мамлакатларида бўлгани сингари Қўқон хонлигида ҳам шариат, юқорида таъкидланганидек, ислом ҳуқуқининг асосий манбалари – Қуръон, сунна, ижмо ва қиёсга асосланган ҳолда амалда бўлган. Қуръон – шариатнинг муҳим манбаи бўлиб, мусулмонларнинг оят ва суралардан ташкил топган муқаддас китобидир. Қуръон ислом ҳуқуқи манбаининг асосини ташкил қилиб, барча ҳуқуқий муносабатлар ва бошқарув масалаларининг ҳуқуқий негизи ҳисобланган ва унга таянилган. Умуман олганда, Қўқон хонлигида ҳам Қуръон давлатнинг асосий қонуни ҳисобланган. Ҳар қандай ҳуқуқий ҳужжат унинг асосида чиқарилган ва амал қилган. Қуръоннинг ҳуқуқ манбаи сифатидаги ўзига хослиги шундаки, унга ҳеч қандай ўзгартиш ва қўшимча киритиш мумкин бўлмаган. Давлат бошлиқлари ва бошқа мансабдор шахслар ўзларининг ҳуқуқий ҳужжатларини Қуръонга асосланиб чиқарганлар. Хусусан, хоннинг 27 Қаранг: Керимов Г.М. Шариат. Закон жизни мусульман. – М.: “ Наука ”, 1999. – С. 256.

ёрлиқлари, фармонлари ва бошқа қарорлари ҳамда қозиларнинг ҳукм ва қарорлари Қуръонга асосланиб чиқарилган. Қуръонга кўпинча оила-никоҳ, савдо-сотиқ, жиноят ва жазо каби ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда мурожаат этилган. Қуръондан сўнг энг муҳим манба Сунна ҳисобланиб, у Муҳаммад пайғамбарнинг фикр-мулоҳазалари, қилган иш ва амаллари жамланган кўплаб ҳодисалар йиғиндисидан иборатдир. Уларда ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий кўрсатмалар ўз аксини топган бўлиб, қозилар ундан амалий қўлланма сифатида фойдаланишган 28 . Ижмо – ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш ва ҳуқуқий ечимларга жавоб топиш мақсадида қўшимча ҳуқуқ манбаига эҳтиёж сезила борган. Ўз навбатида турли фақиҳлар, муфтилар ва қозилар томонидан турли муаммо ва ечимларни бартараф этиш мақсадида чиқарилган ҳукмлар якдиллик билан қабул қилинган ва қонуний деб эътироф этилиб, ҳуқуқ манбаи сифатида уларга мурожаат этилган. Шунингдек, хонликда бошқа ҳуқуқ манбалари сингари қиёс ҳам амалда бўлиб, ўхшаш қарорга қараб маълум бир ҳуқуқий масалани ҳал қилишда кенг фойдаланилган. Ушбу даврга келиб, қиёс нафақат янги пайдо бўлган муносабатларни тез ечишга имкон яратган, балки бир қатор ҳолатларда у шариатни илоҳий аралашувлардан озод қилишга хизмат қилган. Шунингдек, ислом ҳуқуқи асосида яратилган Бурҳониддин ал- Марғинонийнинг “Ҳидоя” асари ва Убайдулла бин Маҳбубий томонидан унга ёзилган “Мухтасар” каби фиқҳий қўлланмалари, шунингдек, Умархон топшириғи билан кўпчилик қозилар томонидан ёзилган “Фатво” китоби ҳам ҳуқуқ манбалари ҳисобланган. б) дунёвий ҳуқуқ (ҳукмдорларнинг меъёрий норма сифатидаги фармон, ёрлиқлари). Ушбу давр ҳуқуқ манбалари ҳақида сўз кетганда давлат бошлиқларининг фармонларини ҳам четлаб ўтиб бўлмайди. Қўқон хонлари томонидан чиқарилган фармонларнинг аксарияти мансабга тайинлаш ёки озод этиш масаласига қаратилган. Ушбу ҳужжатлар билан бир қаторда иноятномалар, фармон ва ёрлиқлар (имтиёз ҳуқуқи тўғрисида ёрлиқ) ҳам мавжуд бўлиб, уларда маълум бир мулк ёки имтиёз берилганлиги эълон қилинган. Шунингдек, маҳаллий ҳукмдорлар ёрлиқларини ҳам ҳуқуқ манбалари сирасига киритиш мумкин. 28 Ҳамидова М.А. Ў збекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т.: ТДЮИ, 2004. – Б. 78.

Қўқон хонлигида “ёднома” ларни ҳам шу турдаги ҳуқуқ манбаи сифатида эътироф этиш мумкин. Ёднома – ҳашарда қатнашадиган қишлоқлар номи, жалб қилинадиган одамлар, от аравалар, хўкизлар сони санаб ўтилган ёзма ҳужжатдир. Бундай ёдномаларнинг бир неча намунаси ҳозирда ҳам сақланиб қолган. Ёдномаларда асосан дехқонларнинг уч кун ишлаб беришлари лозимлиги қайд қилинади. в) Одат ҳуқуқлари. Хонликнинг асосан чорвачилик билан шуғулланадиган кўчманчи аҳолиси – қозоқлар, қирғизлар истиқомат қиладиган ҳудудларида ижтимоий муносабатлар одат нормалари билан тартибга солинарди. Одат ҳуқуқи – хонликда мавжуд бўлган, қадимги халқлардан қолиб келган, ижтимоий гуруҳда такрорий қўлланилиши натижасида содир бўлган, давлат томонидан тасдиқланган ички муносабатларни тартибга солувчи нормалар йиғиндисидир. Қўқон хонлигида одат шариат қонунлари билан бир қаторда жамоат ҳаётини тартибга солишда муҳим аҳамият касб этиб, ижтимоий, иқтисодий ҳамда оиладаги масалаларга тааллуқли бўлган. Одат ҳуқуқи халқнинг авлоддан-авлодга ўтиб келаётган оғзаки ҳуқуқи бўлиб, ёзма шаклга эга бўлган шариатдан тубдан фарқ қилган. Одат ҳуқуқи кўчманчи халқларнинг ҳуқуқ манбаи ҳисобланса, шариат ўтроқ халқларнинг асосий ҳуқуқ манбаи ҳисобланган. Одат ҳуқуқининг асосий объектини уруғ-жамоа кўринишига эга бўлган жамоа мулкий муносабатлари ташкил этган бўлса, шариат ҳуқуқининг асосини мулкнинг хусусий мулкчилик тамойилига асосланган якка эгалик шакли ташкил этган. Айтиш керакки, бийлар суди ҳам ўз ишларини одат ҳуқуқига асосан олиб борганлар. Қозоқ ва қирғизлар ўртасидаги одат ҳуқуқининг асосини учта манба ташкил қилган: 1) одат; 2) бийлар судининг амалдаги тажрибалари; 3) бийлар судининг қабул қилган қоидалари 29 . Мавжуд ҳуқуқ манбалари тизимида ёзма ҳужжатлар: хоннинг фармон, ёрлиқ, фармойиш ва иноятномалари, вақф ҳужжатлари, олди-сотди, гаров, ижара шартномалари, тилхат ва ишончномалар ҳамда даъво аризалари, даъвони рад этиш далолатномалари, қозиларнинг қарор, ҳукм, ариза ва хатлари алоҳида ўрин тутганлигини эътироф этиш лозим. Савдо муносабатларининг тартибга солиниши 29 Ф.Бакиров. Чор Туркистонида суд, шариат ва одат . Т. : Фан , 1967. – Б . 16.

Қўқон хонлигида бозор-савдо муносабатлари мамлакатнинг иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатдан юксалишида муҳим аҳамият касб этган. Савдо муносабатлари ҳам бошқа соҳалар каби ислом (шариат) ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинган. Шариат бўйича барча мусулмонлар тўлиқ фуқаролик ҳуқуқий лаёқатига эга ҳисобланган. Ҳатто қарам кишилар ўз хўжайинидан савдо-сотиқ билан шуғулланишга рухсат олганларидан сўнг фуқаролик-ҳуқуқий шартномаларини тузишлари мумкин бўлган. Хонликнинг Тошкент, Қўқон, Ўш, Хўжанд, Марғилон ва Андижон каби йирик шаҳарларида савдо ва ҳунармандчилик анча ўсган. Бу шаҳарларнинг савдогарлари Бухоро, Самарқанд, Хива ва Ўрта Осиёнинг бошқа ерларида савдо қилардилар 30 . Хонликнинг марказида тўртта катта карвонсарой, асосан чет эллардан, айниқса, Россия, Ҳиндистон, Тибет, Қашқар, Афғонистон каби мамлакатлардан келган савдогарларга хизмат кўрсатарди. Андижон, Марғилон, Хўжанд, Ўш сингари шаҳарлар ҳам хонликнинг қўшни давлатлар билан бўладиган савдо-сотиқ алоқаларида муҳим ўрин тутарди. Бунда Тошкент шаҳри алоҳида мавқега эга эди. 1813-1814 йилларда Қўқон хонлигида бўлган Ф.Назаровнинг таъкидлашича, “Қўқон хонлигида пахта ва тут дарахти жуда кўплаб экилади. Ҳамма жойда пахта экилганини кўрасиз. Пахтадан Қўқонликлар газлама тўқиб, уни бухороликлардаги рус моллари билан айрибошлайдилар”. 1830 йилда Қўқонда деворлар билан ўралган 6 та бозор мавжуд бўлиб, булардан иккитасини маҳаллий аҳоли, қолган тўрттасини эса четдан келган савдо карвонлари эгалларди. Бозор ҳафтада уч кун; якшанба, чоршанба ва пайшанба кунлари ишларди 31 . М.Д.Скобелевнинг маълумотига қараганда, хонликнинг Қашқар билан савдо- сотиғи йилига 30-40 минг тиллага тенг бўлган. Қўқондан Қашқарга ипак, ранг-бўёқлар ва айниқса бўз олиб борилган. Қашқардан Қўқонга эса гилам, новшатир, чой ва кигиз келтирилган. Бу иккала давлат ўртасида карвонлар 14-20 кун юрган. Қўқондан Қашқарга жўнатилаётган моллар, асосан, Андижон шаҳрида кузатув ва текширувдан ўтказилган. А.П.Хорошхин маълумотларига қараганда, Қўқондан Ғулжага ипак матолар, даба ва бошқа ипдан тўқилган арзон газмоллар келтирилган. Қўқон ва Тошкентдан Ғулжага қуритилган мева ва металл буюмлар олиб келинган. 30 Зияев Ш. “Ўрта Осиё ва Сибирь” (XVI-XIX асрлар) Т.: 1962. – Б. 161-162. 31 Ҳ.Бобобеков. Қўқон тарихи. Т.: Фан. 1996. – Б. 111.

Ўрта Осиёга – Бухоро, Қўқон, Тошкент ва Қашқарга Қобул орқали 10000 дан 15000 туягача товар юборилар, улар асосан ип газмоллари, Кашмир рўмоллари, салла учун оқ сурп, шакар ва бошқа товарлардан иборат бўларди. Ҳиндистонга эса Қўқон хонлигидан асосан шойи, ипак, эчки жуни ва отлар олиб борилган. Қўқон – Бухоро савдо алоқаларида юк ташишда аравалардан фойдаланилганлиги мазкур алоқаларнинг ўзига хос афзаллик томонларидан саналади, чунки “Бу ерларнинг ўзи савдогарларнинг юк ташишлари учун қулайликлар яратган. Аммо туя асосий юк ташувчи восита бўлиб, Бухородан Қўқонга карвон 20-22 кунда етиб келарди. Бухоро бозорига қўқонликлар рус темири, чўян ва пўлатдан ясалган буюмлар, шунингдек, гуруч, тамаки, рўмол, Марғилон атласлари, хитой матолари ва маҳаллий ипак газламалар, чой, чинни идишлар олиб келишарди. Бухородан Қўқонга пахта, дока, Қоракўл териси, қанд, баққоллик моллари каби маҳсулотлар келтирилган. Булардан ташқари, Машҳаддан олиб келинадиган инглиз моллари келтирилиб, бу товарлар маҳаллий савдогарларга 12-13 ой муддатга қарзга берилган 32 . Россиядан Қўқонга темир, мис, пўлат, чўян, чит, оз миқдорда бахмал, шакар ва бошқа маҳсулотлар олиб келинган. Қўқон хонлигидан Россияга пахта, чопон, газмоллар, қуритилган мева ҳамда ипак матолар юборилган. Россия билан олиб борилган савдо муносабатлари Қўқон хонлиги қишлоқ хўжалиги айрим тармоқларининг ривожланишига олиб келди ва рус маданиятининг баъзи жиҳатлари аҳоли турмуш тарзига кира бошлади. Қўқон хонлиги Россиянинг хом ашё базасига айлана борди. Умуман олганда, Россия билан савдо муносабатлари Қўқон хонлиги қишлоқ хўжалигининг ривожланишига ижобий таъсир этган бўлса, Қўқон шаҳри учун бирмунча салбий роль ўйнаб, зиён келтирган. Чунки Россия саноат товарларининг кириб келиши натижасида маҳаллий саноат корхоналари ва ҳунармандларнинг маҳсулотлари касодга учраган. Шундай қилиб, рус савдогарларига Қўқон хонлигининг ўзлари хоҳлаган шаҳарларида карвонсаройлар, дўконлар ва уйларни ижарага олишга, харид қилишга ва қуришга рухсат берилади, шунингдек, улар мевали боғларни, экин майдонлари, дала ва тутзорларни хусусий мулк сифатида сотиб олиш ва ижара ҳақи эвазига улардан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган. Рус ва қўқонлик савдогарлар ўртасидаги савдо мажбуриятлари муқаддас саналган ва ҳар иккала томондан бузилишига йўл қўйилмаган. Қўқон ҳукумати ҳар 32 Қаранг: Бартольд. В.В. Узбекс кие ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. – М .: Наука, 1963. – С. 292.

қандай савдо битимларининг тўғри бажарилиши ва савдо ишларининг инсофли олиб борилиши устидан назорат олиб боришга, рус фуқароларининг қўқонлик фуқароларга нисбатан билдирган адолатли талабларининг зудлик билан қаноатлантирилиши юзасидан ўз вақтида чоралар кўришга ваъда берган. Жиноят ва жазо масаларининг тартибга солиниши Қўқон хонлигида ҳам бошқа хонликлар каби жиноят-ҳуқуқий соҳасини бошқариш асосан ҳокимият вакиллари томонидан амалга оширилган. Жиноят ишлари нафақат қозилик судлари томонидан кўриб чиқилган, балки давлатнинг бошқа мансабдор шахслари томонидан ҳам ҳал қилинган. Хонликда амалда бўлган жиноят ҳуқуқида ақли расолик масаласи ишлаб чиқилган бўлиб, ақли норасолик оқибатида содир этилган айрим бир жиноятлар учун зарар қопланган ва жиноий жазодан озод этилган. Жиноят содир этишда иштирок этган, шахсни жиноятга бошлаган, уни қўллаб- қувватлаган ҳамда рағбатлантирган шахслар жиноят иштирокчилари сифатида тан олинган. Жиноят содир этилганидан сўнг жиноят изларини яширишда иштирок этган шахслар иштирокчи сифатида тан олинмаган. Ундан ташқари, талон-тарож этилган мол-мулкни ўзи билмаган ҳолда яширган шахслар ҳам ўғрилик жиноятини содир этганликда иштирокчи деб тан олинмаган. Академик Ҳ.Сулаймонованинг фикрига кўра, Қўқон хонлигида жиноят ҳуқуқи алоҳида хусусиятлари билан ажралиб турган. Жиноятлар давлатга қарши қаратилган жиноятлар, диний, мулкка, шахсга ва оилага қарши қаратилган жиноятларга бўлинган 33 . Давлатга қарши қаратилган жиноятларга энг оғир жазо тайинланган. Масалан, манбада қайд қилинишича, “Давлатга қарши исёнда айбланган Мусулмонқул асирга олиниб, Ҳўқандга юбориб, икки одам бўйи баланд тахт барпо этиб, Мусулмонқулни ул тахтга ўтқазиб, ҳалойиққа ибрат бўлсин деб бир неча кун тутқузуб, охири хоннинг амири ила дорга осдилар” 34 . Сазойи қилиш жазоси ҳам оғир шаклда қўлланилган. 1813-1814 йилларда рус савдо карвонининг таржимони сифатида Қўқонда бўлган Ф.Назаров ҳукумат савдогарларнинг кам ўлчаб, кам тортмасликлари устидан қаттиқ назорат олиб борганлигини, унинг кўзи ўнгида кам ўлчаб, 33 Сулаймонова Х.С. собрание сочинений. Т. I . Тошкент. Фан, 1967. – С. 105-107. 34 Мулла Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. Нашрга тайёрловчилар / Т. Алимардонов, Н. Абдулҳаким. – Қарши: Насаф, 1992. – Б.100.

кам тортиб берган бир кимсани яланғоч ҳолда кўчаларда қамчи билан савалаб олиб юрганларини кўрганлигини ёзади. Жазонинг мақсади келтирилган зарарни қоплаш ҳамда халқни қўрқитишдан иборат эди. Жазо очиқ ҳолда тўпланган халқ олдида талиония 35 принципи асосида ижро этилган. Бунга Қуръондаги қасос олишга доир “Биз жонга-жон, кўзга-кўз, бурунга-бурун, тишга-тиш каби жароҳатлашни буюрдик” 36 , - деган кўрсатмалар асос қилиб олинган. Бой кишилар тан жазосидан жарима билан қутулиб қолишлари мумкин эди. Бир ёки икки марта дарра уриш “сиёсат” ёки уриш билан қўрқитиш ҳисобланган. Озодликдан маҳрум қилиш жазоси зиндонда ўталган. Фақат Қўқон хонлигидагина зиндонда чаён, каналар билан тўлдирилган махсус хоналар бўлган ёки баъзи ҳолларда аҳолига чаён солиғи солиниб, улар йиғилгач, маҳбус устига ташланган. Баъзи ҳокимлар ўз душманларига нисбатан ҳеч бир қоида-қонунга тўғри келмайдиган жазоларни қўллаганлар. Маълумки, эмпале – қозиққа ўтқазиб жазолаш, асосан, Ўрта аср Шарқий Европа давлатларида мавжуд эди. Дин билан боғлиқ жиноятларга даҳрийлик, бошқа динни қабул қилиш, диний кўрсатмаларни бузиш, диндан қайтиш, хонлик тузумини танқид қилиш, бошқа диндаги киши билан никоҳга кириш, шариат тақиқлаган овқатларни ейиш, спиртли ичимликлар истеъмол қилиш, ёлғон гувоҳлик бериш, ёлғондан қасам ичиш кабилар кириб, уларга нисбатан дара билан уриш, мамлакатдан бадарға қилиш ва қатл этиш каби жазолар қўлланилган. Жиноят ҳуқуқи бўйича жавобгарликни оғирлаштирувчи ва истисно ҳолатлари мавжуд бўлган. Жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларга мастлик ҳолати кириб, кишини маст ҳолатига келтирувчи ичимликларни истеъмол қилишнинг ўзи жиноят ҳисобланган. Жавобгарликни истисно этувчи ҳолатларга шахс ва мулкни ҳимоя этишда зарурий мудофаа, ўзга шахс ҳаётини ва мулкини ҳимоялаш, ҳокимият идораларининг буйруғи ва ўзининг қонуний ҳуқуқларини амалга ошириш ҳолатида бўлиш кабилар киради. Ислом ҳуқуқининг асосий манбаи сифатида Қуръон бундай турдаги жиноятлар учун қонли қасос олиш, шунингдек, эвазига пул (хун) тўлаш билан алмаштириш чораларини ҳам назарда тутган. Оғир жиноятларни содир этган шахслар жабрланувчи томонидан авф этилиши мумкин бўлмаган. Бундай тоифадаги жиноятларга: 1) зино қилиш, 2) маст қилувчи ичимликларни истеъмол қилиш, 3) ўғрилик, 4) талон-торож, 5) туҳмат қилиш, 6) ҳокимиятга қарши чиқиш каби жиноятлар кирган. Бу 35 Изоҳ. Талиония қасос деган маънони англатади. 36 Қуръони карим. Тошкент. Чўлпон, 1992.- Б. 78.

жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан тошбўрон қилиш, тан жазолари, қўл ва оёғини кесиш, қамоққа олиш ва қувғин қилиш тариқасидаги жазолар қўлланилган 37 . Қуръон ҳукмларига қаршилик қилувчи ҳаракатлар ёки ахлоққа қарши қаратилган жиноятларни содир этганлик учун жазо чоралари Қуръонда ўз аксини топмаган бўлса-да, жазо шариат қоидалари асосида қози томонидан белгиланган ва ижро этилган. Бинобарин, ушбу масалада судлов иши кенг доирада юритилган бўлиб, қози томонидан бундай ҳолларда жиноий жазо ўрнига аҳлоқ тузатиш тариқасидаги жазо (таъзир) қўлланилган. Таъзир оддий кўринишдаги панд-насиҳат шаклида, қамчи билан уриш, жарима ва қувғин қилиш тартибида амалга оширилган. Бундан ташқари, Қўқон хонлигида турар жойидан қувиб юбориш, жиноят содир этган кишини ёки унинг оила аъзоларини хон армиясига аскарликка бериш, мулкидан жудо қилиш, мусодара қилиш каби жазолар ҳам қўлланилган. Ўғрилик жиноятига, юқорида таъкидланганидек, тан жазоси қўлланилган. Бу ҳақда Ф.Назаров қуйидагича гувоҳлик беради: “Мен 30 та қўй ўғирлагани учун бир кишининг ўнг қўли бармоқларини қилич билан чопиб ташлаганларини ўз кўзим билан кўрдим, қонни тўхтатиш учун қайнаб турган ёғга ботириб, кейин қўйиб юбордилар. Одам ўлдирганлик учун қотилни ўлган одамнинг қариндошларига берадилар. Улар уни сотиб юборишлари ёки қон учун хун олишлари мумкин” 38 . Бундай жиноят учун сотиб юбориш ҳолати бошқа ўринларда учрамайди, шу боис бу жазо турини фақат Қўқон хонлигига хос деб ҳисоблаш мумкин. Ўлим ҳақидаги ҳукмлар жазо чорасининг оммага таъсирини кучайтириш мақсадида сарой олдида ёки одамлар кўп тўпланадиган бошқа жойларда, масалан, бозорларда ижро этилган. Жазони ижро этиш тартибига амал қилиш устидан назоратни қушбеги амалга оширган. Унда аввал халқ олдида маҳкум ҳақидаги маълумот, унинг содир этган жинояти ўқиб эшиттирилган. Кейин эса жазони ижро этиш ҳақида буйруқни қушбеги миршабга ёки тўпчибошига узатган ва ниҳоят ижро ҳақида жаллодга фармойиш берилган. Жиноят ҳуқуқи масалалари расман ислом дини доирасида амал қилиб, ўзининг баъзи жиҳатларига кўра шариатдан фарқ қилган бўлсада, Қуръон шариатнинг асосий манбаи сифатида ҳеч қачон ўзгармаган. Хонликда содир этилган турли жиноятлар учун айрим ҳолларда жуда оғир жазо тайинланган. Баъзан ўғрилик, талон-торожлик кўпайиб кетишига хонларнинг ўзлари ҳам 37 М.Ражабова. Шариатда жиноят ва жазо. Тошкент. Адолат, 1996. – Б. 23-45. 38 Қаранг: История Узбекистана в источниках Т. : 1988 . – Б. 173.

сабабчи бўлганлар. Масалан, Худоёрхон давридаги ўта қаттиқ ҳарбий мажбурият натижасида аскарликка олинган шахслар ўғрилик ва талончиликни ўзларига касб қилиб олган. Солиқ ҳуқуқи ва амалиёти Тарихий манбаларнинг бирида Қўқон хонлигида аҳолидан 32 хил солиқ ундирилган дейилса, А.Жавонмардиевнинг асарида Фарғонадаги солиқ ва мажбуриятларнинг 90 та тури санаб ўтилган 39 . А.Л.Куннинг маълумотига кўра, хонликдаги расмий солиқлар қуйидагилардан иборат бўлган: хирож, закот, танобона, бозорда савдогарлардан олинадиган солиқ, тарози солиғи, дарёдан ўтиш учун солиқ, туз солиғи ва яна бошқа махсус солиқлар ҳам бўлган 40 . Солиқлар хоссачи ва бекликларга бўлинган. Хоссачи – бу даромад хон хазинасига тушган. Беклик – бу даромад бек хазинасига келиб тушарди. Улар асосан Қўқон ва унинг атрофидаги қишлоқлардан йиғилган. Бошқа ерларда маҳсулот ва ҳайвонлардан йиғиладиган закот, Сирдарё кечувларидан олинадиган бож, туздан олинган солиқ, жойлардан олинадиган хоссачи солиғи, хон маблағига қурилиб ижарага берилган дўкон, карвонсарой ва омборлардан йиғиладиган солиқлар, тўй маросимларидан йиғиладиган солиқлар ва меросни бўлишдан йиғиладиган солиқлар хазинага келиб тушган 41 . Хирож – ҳосилдан олинадиган асосий ер солиғи бўлиб, унинг миқдори турлича бўлган. Хирож ернинг шароитига қараб ҳосилнинг 1/3, 1/4 ёки 1/5 қисми ҳисобида олинган. Аҳоли қайси беклик тасарруфида бўлса, ундан йиғиладиган хирож ўша бекнинг ихтиёрида бўлган. Хирожнинг миқдори гуруч, буғдой, жўхори ва бошқа донли экинлар экиладиган далалардан ҳосилнинг 1/5 қисми ҳисобида, боғлар, сабзавотлар, ғўзалар ва бошқа ўсимликлардан солиқ ҳажми майдон ўлчови ва ўсимлик турига қараб белгиланган. Закот – кўчманчи халқлардан маҳсулот ва ҳайвонлар ҳисобидан қирқдан бир ҳажмда олинадиган солиқ. Умумий маблағ миқдоридан бир йилда бир марта закот олинган. Агарда савдо-сотиқ мобайнида кўрсатилган маблағ ошиб 39 Жавонмардиев А. XVI-XIX аср Фарғонада ер – сув масалаларига доир. Т.: Фан. 1965. – Б. 53-54. 40 Кун А.Л. Очерки Кокандского ханства. 1876. – Б. 8-9. Қосимов Й. Қўқон хонлиги тарихи очерклари. Тошкент-Наманган. 1994. – Б. 23. 41 Ҳ.Бобобеков. Қўқон тарихи. Т.: Фан. 1996. – Б. 126.

кетса, савдогар йил охирида ортиқча маблағнинг 2,5 фоизини закот учун қўшимча тўлаган. Қўқон хонлиги қўли остидаги қирғизларни айрим солиқларни тўлашни мажбур қилганлар. Булардан бири тўнлуқ-закот деб аталиб, у шудгорга қандай экин экилганлигига қараб олинган. Бундан ташқари, ҳар бир ўтовдан 40-50 та қўйдан битта қўй ҳисобида қўй-закоти ҳам олинган. Танобона – хирожнинг бир тури бўлиб, мевазор боғлардан, узумзор, бедазор, пахта ва бошқа ўсимликлар экиладиган ерлардан олинган. Терак ва қайрағоч экилган бир таноб ердан 50 тийин, қовун, тарвуз, бодринг, пиёз ва сабзи экилган бир таноб ердан 1 сўм, узумзор ва мевали дарахтлар экилган бир таноб ердан эса 2 сўм солиқ олинган. Қўқон хони Худоёрхон томонидан 1868-69 йилларда ушбу ерлардан ҳарбуза пули ҳам ундирилган. XIX асрда тўй-томошаларда ва халқ сайиллари пайтида “айиқ ўйини” расм бўлган. Натижада “айиқ пули” деб аталган солиқ жорий этилган. Оила-никоҳ ва мерос масалалари Қўқон хонлигида ҳам оила муносабатлари бошқа хонликлардаги сингари ислом ҳуқуқи асосида қурилиб, улардан деярли фарқ қилмаган. Никоҳнинг икки шарти мавжуд бўлиб, биринчиси – никоҳга қатнашувчиларнинг, хоҳ эр-хотин ўзлари ва ёки уларнинг вакиллари бўлсин, бир-бирларининг сўзларини эшитишлари шарт ҳисобланган. Томонлардан бирортаси эшитмай қолса, никоҳ қайта ўқилган; иккинчиси – никоҳ пайтида гувоҳларнинг бўлиши шарт эканлиги. Гувоҳлар икки эркак ва ёки бир эркак ва икки аёл киши бўлиши ҳам мумкинлиги кўзда тутилган 42 . Оила қурилишида ўтроқ ва кўчманчи аҳоли ўртасида айрим алоҳида маиший жиҳатлар кузатилса-да, лекин оилани шакллантиришда ислом оиласи шаклига амал қилинган. Ислом оиласининг ўзига хос хусусиятларини қуйидагича белгилаш мумкин: 1. оиланинг фуқаролик-ҳуқуқий асосга эгалиги; 2. кўп хотинликка рухсат берилиши; 3. эркак кишининг оила бошлиғи сифатида тан олиниши; 42 Мухтасар. Шариат қонунларига қисқача шарх. Т.: Чўлпон, 1994. – Б. 90.

4. оилада эрнинг ҳуқуқлари аёл томонидан бузилган деб топилганда аёлнинг эри томонидан жазоланмасдан қолмаслигининг тан олинганлиги; 5. эркак киши учун ажралиш эркинлигининг мавжудлиги ва аниқ белгиланган ҳолатларда аёл кишининг ҳам никоҳни бекор қилишни талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги. Оила бошлиғининг ҳокимияти чекланмаган бўлиб, у оиланинг барча мулки ва оила аъзолари тақдирини ҳал қиларди. Шариат бўйича кўпхотинликка рухсат этилган бўлса-да, амалда моногамияга яъни яккахотинликка амал қилинган. Никоҳга киришда катта миқдорда харажат қилинган, қалин ҳақи – асосий харажат қилинадиган ҳақ тури саналиб, қизни тарбия қилган ота- онаси ёки яқин қариндошларига берилган. Шариат қоидаларига кўра ўз мажбуриятларини адо этмаганлик учун эрга нисбатан қатъий чоралар кўрилган. Хотин эса эрга буйсуниши лозим бўлиб, эрининг рухсатисиз ҳеч қандай юридик ҳаракатларни амалга ошира олмаган. Оиланинг моддий ташвиши ва жавобгарлиги эрнинг зиммасида бўлиб, хотин бола тарбияси ва парвариши билан машғул бўлган. Бироқ тахтга Умархон ўтирганидан сўнг аёллар ҳуқуқлари маълум маънода ҳимоя қилина бошлади. Бунда Умархоннинг рафиқаси машҳур шоира Нодирабегимнинг хизматлари эътиборлидир. У аёлларнинг ўқиб, ёзишни ўрганишлари учун мадрасаларда дарс ташкил этиб, отинойиларнинг сабоқ беришини йўлга қўйган. Бу хайрли ишга яна бир машҳур шоира Жаҳон отин Увайсий ҳам ўзининг беқиёс ҳиссасини қўшган. Ислом оилаларининг фуқаролик-ҳуқуқий тавсифи никоҳ тузиш ва никоҳдан ажралиш шартлари ҳамда мерос ҳуқуқи тизимида намоён бўлади. Никоҳ шариат бўйича фуқаролик-ҳуқуқий битим саналиб, никоҳ тузишда шартноманинг умумий шаклига амал қилиниб, тарафларнинг розилиги икки гувоҳ иштирокида маълум қилинган. Никоҳ тузишда никоҳ маросимини ўтказишга амал қилинмаса у ноқонуний деб эътироф этилмаган 43 . Никоҳ тузишда ҳеч қандай ёзма далолатнома юритиш талаб этилмаган. Фиқҳшунослар фикрига кўра, никоҳ насл-насаб, эътиқодда, касбда, аҳлоқда ва муомалада тенг бўлган шахслар ўртасида тузилиши шарт бўлган. Бироқ ушбу тенглик шарти табақаланиш фарқланишида инобатга олинмайди. Эркин эркак киши чўри аёлга уйланиши мумкин бўлган. 43 Қаранг: Торнау Н.Е. Особенности мусульманского права. Дрезден, 1880. - С.35.

Шу ўринда айтиш керакки, Бухоро амирлигида яқин қаришдош бўлган шахслар ёки эмикдошлар бир-бирлари билан никоҳга киришишлари мумкин бўлмаган. Лекин Қўқон хонлигида қариндошлик ришталарини боғлашда ака- укалар ва амакиваччалар фарзандлари ўртасидаги никоҳлар катта аҳамият касб этади. Шаҳзодалар онасининг уруғи ёки никоҳи айрим ҳолларда уларнинг тақдирини ҳал қилган. Чунки аксарият ҳолларда отасининг ўлимидан сўнг тахтни эгаллашда хоннинг хоҳишидан кўра шаҳзода онасининг уруғи ёки қайнотасининг мавқеи ҳал қилувчи рол ўйнаган. Никоҳ ёши қизларга 9 ёш, эркакларга 15 ёш этиб белгиланган эди. Шариат бўйича ўғил бола 12 ёшга ҳамда қиз бола 9 ёшга тўлганда балоғатга етган деб эътироф этилган. Балоғат ёшига етганлар никоҳга ўз ихтиёрлари билан киришишган. Вояга етган қизнинг розилигисиз уни турмушга бериш ман этилган. Вояга етмаганларни уйлантириш ёки турмушга чиқариш ота- оналарининг розилиги билан амалга оширилган. Бундай никоҳ қонуний ҳисобланиб, никоҳни фарзандлар вояга етгунга қадар бекор қилиш мумкин бўлмаган. Фақатгина никоҳ аёл киши томонидан тузилган бўлса уни бекор қилиш мумкин бўлган. Айниқса, ушбу даврга келиб бешикдан бошлаб унаштириш одати кенг тарқалган. Масалан, Қўқон хонлари хонадони ва кенагаслар ўртасидаги қариндошлик алоқаларини Ҳакимхонтўранинг “Умархоннинг ўғли Султон Маҳмудга Шаҳрисабз ҳокими Дониёл оталиқнинг қизи берилиши олдиндан (ёшлигидан) белгиланган эди”, - деган маълумотидан ҳам кўриш мумкин. Қўқон хонлигида ҳам бошқа хонликлар каби никоҳга кириш, асосан, маҳр ва қалин пулини тўлаш билан боғлиқ бўлган. Маҳр – бу никоҳ совғаси бўлиб, тўй куни қайлиғ томонидан келинга берилиши лозим бўлган совға туридир. Хотин киши маҳрни пул шаклида ёки нархи 10 тангадан кам бўлмаган бирор- бир миқдордаги мулкни талаб қилишга ҳақли бўлган. Маҳрнинг ўлчами томонлар розилиги билан ҳам белгиланиши мумкин бўлиб, никоҳ тузилиши жараёнида маълум қилинган. Маҳр аёл кишининг шахсий мулки ҳисобланган. Хонлик ҳудудида яшовчи кўчманчи ўзбеклар одатига кўра, маҳр жуда юқори нархда баҳоланган. Улар келин учун махсус ер ва уй ҳайвонлари ҳам қалин сифатида қўшиб беришни жоиз топганлар. Қалин куёв томонидан келинга тўланмасдан, балки унинг ота-онасига берилган. Агар никоҳ вояга етмаганлар ўртасида ёки ота-онасидан алоҳида бўлмаган ўғил фарзанд томонидан тузилса, қалин пули куёвнинг ота-онаси томонидан тўланган. Ота-онасидан ёки катта акаларидан алоҳида хўжаликда яшовчи ўғиллар одатда қалин пулини ўзлари мустақил равишда тўлаганлар.

Хонлик шаҳарларида қалин пули нақд пул шаклида берилган бўлса, қишлоқ жойларида чорва, буғдой ёки бошқа бир мулк шаклида тўланган. Қоида бўйича қалин пули никоҳ тузилиши пайтида тўланган. Шунингдек, вояга етмаганлар ўртасида тузиладиган никоҳ шартномалари бўйича ва моддий аҳволдан келиб чиқиб қалин пулини бир-икки йилга узайтириб тўлаш ҳам мумкин бўлган. Бундай тартибдаги қалин пули одат ҳуқуқига асосан қисмларга бўлиб ҳар йили рамазон байрами (рўза ҳайити) арафасида тўланган 44 . Агар қалин пулининг маълум бир қисми тўлангандан сўнг куёв никоҳни рад этса, қалин пулини қайтариб олиш ҳуқуқидан маҳрум бўлган, агар никоҳ келиннинг ота-онаси томонидан рад этилса, тўланган қалин пулини куёвга қайтариш мажбуриятини олишган. Мабодо келин вафот этиб қолса, қалин пули қайтарилган, агар куёв вафот этиб қолса қалин келиннинг ота-онаси ихтиёрига қолган. Никоҳга киришда маҳр ва қалин пулидан ташқари никоҳ битимини амалга оширганлиги учун қозига тўлов тўлаш ҳам лозим бўлган. Масалан, маҳр ўн дирхамни ташкил қилган бўлса, никоҳ битимини расмийлаштирганлиги учун қозига ўн динор ва ўн танга миқдорида буғдой берилган. Никоҳда бўлиш нафақат аёлга, балки эрга ҳам бир қатор мажбуриятларни юклаб қўйган. Эр ўз хотинининг моддий таъминотига масъул ҳисобланган. Кўп хотинликда эр бошқа хотинлари олдида бирор-бир хотинини бошқаларидан ортиқ кўриши мумкин бўлмаган. Назарий жиҳатдан барча хотинлар бир хилда таъминланиши, эътибор берилиши ва эъзозланиши лозим бўлган. Амалда эса юқоридаги қоидага ҳамиша ҳам амал қилинмаган ва катта хотин кўпгина ҳуқуқлардан фойдаланиб, уйнинг асосий бекаси ҳисобланган. Ота вояга етмаган фарзандларини боқишга мажбур бўлган. Ота бўлмаган тақдирда болаларни боқиш, вояга етказиш ва тарбиялаш яқин қариндошлар зиммасида бўлиб, мерос масаласи ворислик тизими бўйича амалга оширилган. Никоҳни бекор қилиш томонларнинг никоҳ нотўғри эканлиги ҳақидаги аризаси билан амалга оширилиши мумкин бўлган. Никоҳ ўз навбатида ажралиш йўли билан ҳам бекор қилинган. Никоҳдан ажралиш икки ёки бир томоннинг ташаббуси билан турли тартиб ва шартларда амалга оширилиши мумкин бўлган. Эр ўз хотинига ажралишнинг сабабини тушунтирмай, никоҳдан ажралиш ҳуқуқига эга бўлган. Хотин эрнинг эркига қарши йўл 44 Ў.А.Султонов. Қўқон хонлари хонадонида қариндош-уруғчилик муносабатлари (маҳаллий манбалар асосида) / Қўқон асрлар силсиласида. Республика илмий-назарий конференция материаллари. Қўқон, 2004. – Б. 67.

тутиб, никоҳдан ажралиш ҳуқуқига эга бўлмасада, айрим ҳолатларда никоҳдан ажралишни сўраб қозига мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган. Агар эр сабабсиз ўз аёлининг баданига аниқ кўриниб турадиган тан жароҳати етказса; эр хотинининг розилигиз иккинчи хотинни никоҳлаб олса; эр ўз аёлига олти ой мобайнида озиқ-овқат бермаган бўлса; эр хотинининг розилигисиз уни доимий яшаш жойидан уч кунлик масофадаги бирор-бир жойга олиб кетса; эр маънавий қолоқликка ёки касалликка дучор бўлиб қолса хотин никоҳдан ажралишни сўраб қозига мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин бўлган 45 . Бундан ташқари, никоҳни қуйидаги ҳолларда ҳам суд тартибида бекор қилиш мумкин бўлган: 1) агар никоҳ вояга етмаган шахс билан тузилган бўлса ёки тарафлардан бири жинсий вояга етилганлиги бўйича ўзаро никоҳда бўла олмаслиги ҳақида арз қилса; 2) эр жинсий тарафдан заиф бўлса ёки у жинсий ҳаёт кечиришни рад этганда; 3) эр ўз хотинини хиёнатда айбласа. Агар никоҳдан ажралиш хотиннинг айби билан бўлса, у маҳрга бўлган ҳуқуқидан маҳрум бўлган ва тўланган қалинни эрига қайтариб бериш мажбуриятини олган. Қўқон хонлигида мерос маълум бир тартиб-қоидалар асосида навбат билан меросхўрлар томонидан улушга эгалик қилиш шаклида амалга оширилган. Шахснинг вафотидан сўнг ундан қоладиган мерос, яъни унинг ўлимидан олдинги барча мол-мулклари талабгорлар ўртасида навбат билан тақсимланган. Қолган мол-мулкдан биринчи навбатда, марҳумнинг қарзлари адо этилиб, сўнг қолган мол-мулклар меросхўрлар ўртасида тақсимланган. Агар хотиннинг фарзандлари ва неваралари бўлмаса, мероснинг тўртдан бир қисмига, аксинча бўлса мерос қолдирилган мулкнинг саккиздан бир қисмига эгалик қилган. Агар бошқа меросхўрлар бўлмаса, она мероснинг учдан бир қисмига, агар меросхўрлар мавжуд бўлса – фақатгина қолган мероснинг учдан бир қисмигагина эгалик қилиши мумкин бўлган. Кўп хотинлик ҳолатида мерос ўзаро бирлик асосида қонуний улуш бўйича тақсимланган. Қўқон хонлигида васият бўйича мероснинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятларига эгалик қиладиган васийни тайинлаш қоидаси аниқ белгиланмаган. Васият қилувчи ўз ўлимидан олдин мулкининг учдан бир қисмини васийлик раддияси асосида мерос қолдириши мумкин бўлган. Агар васият қилиб қолдириладиган мулкнинг миқдори умумий мулкнинг учдан бир қисмидан кўп бўлса, васият ҳақиқий эмас деб топилган. Агар барча меросхўрлар 45 Антаки П.В. Сборник постановлений шариата по семейному и наследственному праву. Вып 1: О наследов ании у мусульман. – СПб .: 1912. – С 2.

мулкнинг учдан бир қисмидан ортиқчасини васият асосида қолдирилишига қарши бўлмасалар, васият ҳақиқий деб топилган. Меросхўрларнинг бундай кўринишдаги розилиги васият қилувчининг ўлимидан сўнг амалга оширилиши лозим бўлган, акс ҳолда мулк қайтарилиб олинган. Мерос қолдирувчининг васийлик ҳуқуқларини чекловчи меросхўрлари бўлмаса, меросхўр барча мол-мулкини васият асосида ўзга шахсга қолдириши мумкин бўлган. Васият раддияси фақатгина қонуний бўлмаган меросхўрнинг манфаатига хизмат қилиши лозим бўлган. Агар қолган меросхўрларнинг розилиги бўлмаса, васийлик раддияси ҳақиқий эмас деб топилган. Қўқон хонлигида вақфларни таъсис этиш шаклидаги васият қилиб қолдириш ҳуқуқий муносабати кенг амал қилган. Бироқ у мерос тартибига сезиларли ўзгартириш киритмаган. Вақфни таъсис этувчи мулкни вақф тариқасида мерос қилиб қолдиришнинг ҳар қандай усули қўлланган. Шунинг учун вақф институти нафақат масжид ва мадрасага хизмат қилувчи ҳадя шаклида, балки васийлик шаклида ҳам амалга оширилиши мумкин бўлган. Ерга эгалик қилиш ҳуқуқи ва амалиёти Қўқон хонлигида ҳукмрон сулола вакиллари ва амалдорлар катта ер эгалари ҳисобланган. Бойлар, руҳонийлар, юқори мансабли ҳарбийлар, маълум даражада шахси озод деҳқонлар, савдогарлар ва ҳунармандлар (цех бошлиқлари) тўла ҳуқуқли фуқароларни сирасига кирар, камбағал (ерсиз) деҳқонлар ва қисман қуллар жамиятда қуйи ҳуқуқий ҳолатга эга қатламни ташкил қиларди. Гарчи, XVIII асрда қулчилик ўз мавқеини йўқота бошлаган бўлса-да, жамиятда қуллик ҳолатига тушиб қолган инсонлар мавжуд эди. Қарамликка тушган деҳқонлар ҳам кўпчиликни ташкил қиларди. Тошкентда ер эгаларининг ерлари ва боғларини ишлаб берувчилар қора қозонлар деб аталган. Хонликда ёлланиб ишлаш кенг урф бўлиб, бунда ёлланувчи билан шартнома тузилиб, у бўнак (аванс) олгач, ишга киришган. Ёлланма ишчи бажарган ишининг ҳажмига қараб ҳақ оларди. Бўнак эса ёлланма меҳнат шартномаси тузилганлигининг кафолати, унинг расмийлаштирилиши ҳисобланар ҳамда бўнак олган киши бошқа хўжайинга ўтиб ишлолмасди. Ёлланма ишчи бўнак берган хўжайин қўлида ишлаб тураркан, олган ҳақи унинг мулки ҳисобланиб, уни тасарруф қилиш ҳуқуқига эга эди. Агар ишчи келишилган муддатдан аввал бошқа хўжайинга ишга ўтса, бу ҳуқуқдан маҳрум бўлиб, бўнакни тўла ҳолда эгасига қайтариши шарт ҳисобланган.

Қўқон хонлигида хон ва унинг оила аъзоларига тааллуқли ерлар қуйидаги шаклларда бўлган: 1. Хос мулк бўлиб, ундан келадиган даромадлар сарой аҳли ва соқчиларига сарф қилинган; 2. Тақиқ ёки қўриқ ерлар. Бундай ерлар аҳолига тегишли далалар, ўтлоқлар, қамишзор ва чакалакзорларни хонлар ўзлариники қилиб олишлари натижасида вужудга келган. 3. Чек ерлари – хон ва унинг оила аъзоларига қарашли ерлар 46 . Ер эгалигининг ҳарбийларга хизмат эвазига бериладиган шакли – танҳо ерлари деб аталган. Хонлар ўз хизматларига кирган аскарларга шартли хизмат муддатига танҳо ерларини берганлар. Бундай ерларни бошқаларга бериб юбориш, сотиш, мерос қолдириш мумкин бўлмаган. Бундан ташқари, ерлар хусусий ва жамоа эгалигидаги ерларга бўлинган. Ер эгалари ўзлари қўлга киритган ерларнинг авлодларига мерос қолишини таъминлаш мақсадида худди Бухородагидек, вақф авлод қилганлар. Бундай мулкларни бировга бериш мумкин бўлмаган. Архив маълумотларига кўра, хон ерлари 3 турга бўлинган: 1. Амлок ерлари (давлат ерлари); 2. Хусусий мулк ерлари; 3. Вақф ерлари (масжид ва мадрасаларга тегишли ерлар). Қўқон хонларига, хусусан, Худоёрхонга қарашли ерлар Ермасжид ҳудудида жойлашган. Ермасжид Қўқондан тўрт чақирим масофада жойлашган. Умархон вафотидан сўнг Ермасжид ерларига ишлов берилиб, бу ерда янги масканлар барпо этилган. Худоёрхон ҳукмронлиги даврида Ермасжид ҳудудларида бир қанча ўзгаришлар юз беради. Жумладан, қўриқхоналар ташкил этилиб, бу ерда рухсатсиз ов қилиш, балиқ овлаш, пичан ва қамиш ўриш, мол боқиш тақиқланган. Ермасжид ва унинг таркибига киритилган шахсий мулк ерларида асосан буғдой, шоли, жўхори, шунингдек, кам миқдорда дуккакли ўсимликлардан мош, тариқ ва беда экилган. Жўхори кечки озуқабоп экинлар сирасига кириб, у етилмасданоқ отлар учун емиш сифатида ишлатилган. 46 Муқимов З . Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи . Т.: Адолат, 2003. – Б. 222.

Ерларга асосан ижара асосида ишлов берилган, шу билан бирга ҳашар усули ва айрим ҳолларда мардикорлар меҳнатидан ҳам фойдаланилган. Ерни ижарага олишнинг асосий шаклларидан бири корандалик бўлиб, ижарачи ва корандага нисбатан чиқчи ва коранда атамалари ишлатилган. Йирик ер эгалари ўз ерларини бўлиб, деҳқонларга ижарага беришган, бир пайкалдан ошмаган – кичик ерлар эса деҳқонлардан тузилган махсус гуруҳларга берилган. Махсус гуруҳ беш ёки олти деҳқондан иборат бўлиб, улар ўртасида меҳнат тенг тақсимланган. Масалан, улардан учтаси далада ишласа, қолган икки ё учтаси ариқларни таъмирлаш ва тозалаш ишлари билан машғул бўлган. Масжид ва мадрасаларга қарашли вақф ерларида қишлоқ маъмурияти тассаруфидаги корандалар ишлаган. Ерлар асосан тоғли дарё ва булоқ сувлари билан суғорилган. Худоёрхон ҳукмронлигининг охирги йилларида тоғ ариқларидан ўтказилган сувдан фойдаланиш учун хаққ ал – ашраб деб аталган солиқ солинган. Сув ҳавзаларининг тоза ва озода сақланиши қаттиқ назорат қилинган ҳамда ариқ ва анҳорлар, ҳовузлар яқинига сувни ифлослантириши мумкин бўлган ҳар қандай бино ва иншоотлар қурилишига йўл қўйилмаганлиги боис очиқ ҳавзалардаги сувлар бемалол истеъмол учун яроқли бўлган. Хонга қарашли ерларда ҳашар ишлари ҳам кенг қўлланилган. Ҳашар ишлари ҳар йили олиб борилган: дехқонлар ҳашарни ўзларининг от ва ҳўкизлари, қишлоқ хўжалик қуроллари, аравалари билан мажбурий ўтаганлар. Ҳашар олдидан хон девонхонасида иштирок этувчи қишлоқлар рўйхатлар тузилар, мазкур рўйхат асосида дехқонлар белгиланган тартибда навбат билан ишга чиқардилар. Қўқон хонлигида қуллар кўп бўлган. Марғилонда бекнинг ихтиёрида қалмоқ, дунган, солон, хитой, манжур ва жунғор миллатига мансуб қуллар бўлган. Марғилон беки Султон Муроднинг қўлида йигирматадан ортиқ қул бўлган. Мазкур қуллар меҳнатидан майдонлар ва боғларга ишлов беришда фойдаланилган. Улардан бир нечтаси Султон Муродбек саройида идишларни тузатиш билан шуғулланишган, бошқалари дарвозабон, отбоқарлик вазифаларида ва бошқа ишларда ишлашган 47 . 47 Пантусов Н.Н. Податные сборы в Коканде // «Туркестанские ведомости». 1876. №13.

Шунингдек, йўл ўтказиш, хон саройларини қуриш, хонга қарашли боғлар ва полизларда ишлаш, шунингдек, ариқ ва каналлар ўтказиш учун ишчилар хонликнинг барча ҳудудларидан мажбуран келтирилган. Меҳнатдан бўйин товлаганлар калтакланган ва ҳатто тириклайин ерга кўмишгача борилган 48 . Вақф мулкларидан олинган даромадлардан мозорлар, шунингдек, барча мадраса, масжид ва мактабларда дарс бераётган ўқитувчи ва ўқувчилар, имомлар ҳамда бошқарувчи шахслар – мутаваллийлар кўп ёки оз миқдорда фойдаланганлар. Уларнинг вақф даромадларидан фойдаланиши қонуний характерга эга бўлган. Мамлакат иқтисодиётининг асосини қишлоқ хўжалиги ташкил қилиб, хонликда деҳқончиликка катта эътибор берилган. Етиштириладиган асосий экин турларини гуруч ва жўхори ташкил қилиб, хонга қарашли ерларда буғдой ва пахта нисбатан камроқ экилган. Жўхорининг кўп экилишига сабаб унинг отлар учун асосий емиш ва озуқа эканлиги билан боғлиқ. Буғдой эса фақат хон саройи эҳтиёжлари учун ишлатилган, сарой аъёнлари ва ҳарбий амалдорлар ўзлари ва оилаларининг ғаллага бўлган эҳтиёжларини аҳолидан йиғиладиган хирож ҳисобидан қондиришган. Пахтага келсак, у Қўқон хонлигида кўпроқ уй-рўзғор эҳтиёжлари учун экилган ва жойларда пахтадан ип газламалар тайёрлаш учун қайта ишлашга юборилган. Мавзу бўйича таянч иборалар : Бекларбеги – XVIII асрдан то XIX аср биринчи ярмига қадар Қўқон хонлиги таркибидаги Тошкентга бевосита хон томонидан тайинланувчи ҳоким бекларбеги деб юритилган. Бийлар – Қўқон хонлигида кўчманчи аҳоли яшайдиган ҳудудларни бошқариш учун хон томонидан тайинланган шахслар. Дастурхончи – Қўқон хонлигида хон саройида меҳмон кутиш, сарой аҳлларига овқат тайёрлаш, умумий маиший хизмат кўрсатиш иши билан боғлиқ лавозим эгаси ҳисобланган. Дарбон – Амир қароргоҳи эшигида турувчи соқчи. Девонбеги – Бухоро хонлигида хон девони бошлиғи. Девонбеги хирож ва солиқларни йиғиш, уларнинг рўйхатини тузиш, хорижий давлатлар элчиларининг ёрлиқларини қабул қилиш ва хонга топшириш билан шуғулланган. 48 Қаранг: Х.Б.Бобобеков. «Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки ( XVIII - XIX вв.). Дис. Доктора историчиских наук. 1991. – Б. 77 .

Додхоҳ – хонликларда хон девонида аҳолидан тушган аризаларни қабул қилиш ва арз қилган кишиларни шахсан қабул қилиш вазифаси юклатилган мансабдор. Доруға – Бухоро хонлигида Бухоро шаҳрини бошқарувчи махсус ҳоким. Жул – Бухоро амирлиги даврида уруш вақтида олинадиган солиқ тури. Жевачи – Бухоро ва Хива хонликларида хон оиласини қурол-яроғ таъминоти, саройдаги ҳарбий анжомлар, қурол-аслаҳаларнинг сақланиши, қурол-аслаҳа устахоналари фаолиятини бошқариш вазифалари юклатилган мансабдор шахс. Меҳтар – Хива хонлигида маълум соҳага хон томонидан тайинланган вазирлар меҳтар деб юритилган.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. А.Саидов, Ж.Тошқулов, Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. ИИВ Академияси, Т., 1995. 2. З.Муқимов. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Самарқанд. Зарафшон. 1998. 3. М.Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий.Т., Ғ.Ғулом. 1994 й. 4. Абулғози. Шажараи Турк. Т., Чўлпон. 1992 й. 5. Х.Сулаймонова. Собрание сочинений в трех томах. Фан. Т., 1967. Том 1. 6. Б.А.Ахмедов. История Балха. Т., Фан. 1982 й. 7. Р. Исфахоний. Мехмонномаи Бухоро. М.Наука. 1976й. 8. П.И.Демизон. Бухоро хонлиги ҳақида рисола. Москва. Наука. 1983 й. 9. Межма ал-арқам. М., Наука 1981 й. 10. Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства. Т. Фан., 1958 й.

O'xshashlar

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи

Ўрта асрларда Мовароуннаҳр давлати ва ҳуқуқи

Ўзбекистоннинг мустақилликка эришгандан кейинги давлати ва ҳуқуқи

Ўрта Осиё хонликлари давлати ва ҳуқуқи тарихи

Ўзбекистоннинг 1920-1980 йиллардаги давлати ва ҳуқуқи