Ҳозирги дунёда ислом ҳуқуқи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги дунёда ислом ҳу қ у қ и РЕЖА: 1. Ислом ҳуқуқи жаҳон сиёсий харитасида 2. Ўзбекистоннинг ҳозирги замон ҳуқуқи ва маърифатли ислом анъаналари

Ислом дини юзага келган даврдан бошлаб ижтимоий-иқтисодий ва давлат тузумини барпо этишнинг ғоявий ва сиёсий негизига айланди. Мусулмон мамлакатларида давлат ҳокимияти ва ҳуқуқи вазифаларини бажарувчи барча бошқарув органлари ислом (шариат) қонунлари асосида иш кўрганлар. Ислом юрисдикцияси муайян давлат ҳудуди - «Дар-ул-Ислом», яъни Ислом Мамлакати, Уйига нисбатан татбиқ этилган. Табиийки, ислом ҳамда бир миллиарддан ортиқ аҳоли яшайдиган мусулмон мамлакатлари ўзининг ўн тўрт асрлик тарихи давомида давлат ва диний ташкилотлар муносабатларини тартибга солиш бўйича халқаро миқёсда улкан тажриба тўплади. Ислом ҳуқуқий таълимоти исломни ягона қонунчилик тариқасида мустаҳкамлашни талаб қилади. Диндан холи ҳуқуқий амалиёт мусулмончиликда мумкин бўлмаган. Ислом таълимотига кўра, одамлар қонун яратмайди, балки Аллоҳнинг қонунларини амалда қўллайди. Шу боис ҳокимият қонун чиқарувчи эмас, балки ижро этувчи бўлиши лозим, деб ҳисобланган. Исломда қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият органлари ўртасида қарама-қаршилик бўлиши мумкин эмас, чунки улар амалда Аллоҳнинг қонунларини ижро этувчилар ҳисобланади. Шу боис +уръонни мусулмон мамлакатларининг Конституцияси дейиш мумкин. Исломнинг расмий мақоми Ливияда ўзига хос шаклда мустаҳкамлаб қўйилган. Бу ерда 1977 йил қабул қилинган «Халқ ҳокимиятини ўрнатиш тўғрисида»ги Декларацияда +уръон «жамият қонуни (шариати)» деб аталган (2-модда) 1 . Ислом институтлари ва меъёрлари Саудия Арабистони, Эрон, Форс (Араб) кўрфазидаги бир қанча давлатларнинг бутун сиёсий тизимини қамраб олган. Кўпгина конституцияларнинг муқаддимаси ислом учун анъанавий «Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан», деган сўзлар билан бошланади, уларда Аллоҳ кўп марта тилга олинади, халқнинг исломий менталитети ёки 1 Декларация матнига =аранг: Ал-Ащком ад-дастурийа ли-л-билад ал- арабийа. - Байрут (араб тилида). - 218- 220-бетлар .

ислом таълимоти билан боғлиқлиги тўғрисида сўз юритилади (Баҳрайн, Тунис, Миср Араб Республикаси, Бирлашган Араб Амирликлари, +атар). 1972 йилги Баҳрайн Таъсис ассамблеясини сайлаш тўғрисидаги қонуннинг муқаддимасида мустақил давлат мамлакат шароити, унинг арабий ва исломий меросига мос келадиган конституциявий парламент тузуми шароитида демократия ва адолатпарварлик тамойилларига асосланган бошқарув тизимини барпо этишга ҳаракат қилинаётганлиги таъкидланган 2 . Давлат бошлиғи учун диний цензнинг белгиланиши ҳозирги замон давлат ҳуқуқига ислом институтлари таъсирининг кўринишларидан биридир. Масалан, Иордания Конституциясига (29-модда «д» банди) мувофиқ, мусулмон ота-онадан туғилган мусулмон одамгина қирол бўлиши мумкин. +увайт амири ҳам шу талабга жавоб бериши лозим (4-модда). Тунис Конституциясига мувофиқ, Президент дини ислом ҳисобланади (37-модда). Покистонда 1973 йилги Конституцияга мувофиқ нафақат Президент, балки бош вазир ҳам мусулмон бўлиши керак. Марокаш Конституциясида қирол исломга риоя этилишини назорат қилувчи «мўминлар Амири» деб айтилган (19-модда). Брунейнинг Асосий қонунида монарх давлатнинг олий уламоси деб эълон қилинган (3-модда), Малайзия Федерациясининг Конституциясида эса, мусулмонлар устидан олий диний ҳокимиятга штатларнинг султонлари ва Федерация бошлиғи эга деб тан олинган. +увайтда ҳокимият Муборак ас-Сабоҳ шажараси бўйича авлоддан авлодга ўтади - бу Конституциянинг 4-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Белгиланган тартибга кўра, тахт вориси бўлган шаҳзода Амир ҳокимиятга келганидан сўнг бир йил ичида тайинланиши лозим. Тайинлаш Миллий мажлис тавсиясига кўра Амир фармони билан амалга оширилади. Агар тайинлаш ушбу таомилга биноан амалга ошмаса, Амир яна камида уч марта тахт вориси номзодини Миллий мажлис муҳокамасига киритади. Миллий мажлис бу номзодлардан бирини ўз аъзоларининг кўпчилик овози билан 2 +аранг: Георгиев А.Г., Озолинг В.В. Нефтяные монархии Аравии. Проблемы развития. - М., 1983. –С.85.

маъқуллайди. Ворис ақли расо ҳамда мусулмон ота-онадан туғилган бўлиши лозим 3 . Бирлашган Араб Амирликларининг ўзига хослиги шундаки, бу давлат ўз суверенитетининг бир қисмини федерал ҳукуматга берган етти монархиядан иборат федерациядир. Шу сабабли умумфедерал аҳамиятга молик масалалар 1971 йилги Муваққат Конституцияда назарда тутилган механизмлар ёрдамида, монархияларнинг ўз муаммолари эса - анъана ва урф- одатларга асосланган тартибга биноан ҳал қилинади. БААда ҳокимият олий органи иттифоққа бирлашган барча Амирликларнинг ҳукмдорларидан иборат Олий Кенгашдир. Амирликдаги федерал устқурма доирасида Олий Кенгаш аъзолари орасидан Бирлашган Амирликлар раисини сайлаш назарда тутилган. Бошқача айтганда, етти ҳукмдор ўз даврасидан беш йил муддатга БАА президенти деб номланувчи федерал давлат бошлиғини сайлайди. +увайт, +атар ва Баҳрайн конституциялари ўз монархларини «дахлсиз» деб эълон қилган. Бинобарин, уларни ҳокимиятдан четлатиш, импичмент эълон қилиш таомили назарда тутилмаган. Саудия Арабистони «Ҳокимият тизими асослари»нинг VI моддасида шундай дейилган: «+ирол фуқаролари қувонч ва қайғуда, омад ва кулфатда унга бўйсуниш ва содиқ бўлишга Аллоҳнинг Китоби ва Пайғамбар Суннасида қасамёд қиладилар» 4 . Форс (Араб) кўрфазининг барча давлатларида сулолавий бошқарувнинг анъанавий органи - «Оила кенгаши» сақланиб қолган. Бироқ у конституцияларнинг матнларида ҳам, бу мамлакатлардаги бошқарув механизмини тартибга солувчи асосий ҳужжатларда ҳам айтиб ўтилмаган. Фақат Уммон Конституциясида: «Ҳукмрон оила кенгаши... тахт ворисини белгилайди», дейилган (6-модда) 5 . 3 +аранг: Дастур ад-Довла. - Ал-+увайт, 1972. - Ал-Модда ар-Робиа. 4 +аранг: Ан-Низом ал-асосий лил-щукм, ал-мамлака ал-арабийа ас- саудийа, ал-мода ас-садиса. 5 + аранг : The Basic Statute of the State, Sultanate of Oman, Article 41.

$Шу ўринда «шўро» тушунчасига муфассалроқ тўхталиб ўтиш лозим. Мусулмон фақиҳларининг фикрича, шўро халқнинг ҳокимиятда, қарорлар қабул қилишда иштирок этиш ҳуқуқидир. Суннийлик ҳуқуқшунослари +уръон ва Сунна шўронинг манбалари ҳисобланишида якдилдирлар. Улар одатда +уръон сураларини 6 , шунингдек Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ҳадисларини далил қилиб келтирадилар. Кўпчиликнинг фикрини ҳурмат қилиш, мунозарага ўрин қолмагач, озчиликнинг баҳсга чек қўйиши шўронинг асосий тамойиллари ҳисобланади 7 . Форс (Араб) кўрфази давлатлари конституциявий ҳужжатларининг таҳлили +атар, Уммон, Саудия Арабистони конституцияларида шўрога анъанавий мойилликнинг бевосита ифодаси бўлган «Маслаҳат кенгаши» тузиш назарда тутилганини кўрсатади. БААнинг Федерал миллий кенгаши ҳам маслаҳат органи унсурларидан холи эмас. Саудия Арабистонида амал қиладиган Маслаҳат кенгаши тўғрисидаги низомнинг 3-моддасида шундай дейилган: «Маслаҳат кенгаши қирол энг маърифатли, тажрибали ва билимли одамлар орасидан танлаб олган раис ва 60 аъзодан иборат. Уларнинг ҳуқуқлари, бурчлари ва бу билан боғлиқ барча масалалар қирол декрети билан белгиланади» 8 . Шуни таъкидлаш лозимки, ислом ижтимоий таълимоти давлат тузумига Аллоҳ томонидан белгиланган деб қарайди, хусусий мулкни эса дахлсиз ҳисоблайди. Ҳозирги вақтда дунёда юз бераётган улкан ижтимоий- сиёсий ўзгаришларни ҳисобга олиб, мусулмон фақиҳлари ислом адолатли давлат тузуми қуришнинг муҳим воситасидир, деган ғояни изчил ривожлантирмоқдалар. 6 +аранг: «Ол-и Имрон» сураси, 150-оят; «Шыро» сураси, 38-оят. 7 +аранг: Абдул\ани Мущаммад Барака. Аш-Шыро фи ал-ислом, дираса фи ан-нузум ал-исломийа, силсила ал-бухус ал-исломийа, мажмуа ал- бухус би ал-ащзар. - 1978. - 89-б. 8 +аранг: Низом мажлис аш-шыро, ал-мамлака ал-арабийа ас-саудия, ал- мода ас-сания.$

Халқаро майдонда исломнинг сиёсий фаоллашуви масалаларига бағишланган халқаро минтақавий анжуманларнинг ўтказилиши исломнинг давлат ва жамият, ҳозирги дунёда давлат ва диннинг ўзаро алоқаси ҳақидаги таълимотига ижтимоий ва сиёсий қизиқишнинг катталигидан далолат беради. Ислом назариясига кўра, давлат функциялари, исломнинг тарихий тажрибаси ва аҳамияти илк исломда, +уръон ва Шариатда баён этилган. Ислом таълимотида давлатнинг барча функцияларини қамраб олувчи тамойиллар мавжудлиги сабабли, радикал оқимлар ислом давлати қуриш ғоясининг рад этилишига ислом негизларига қасд сифатида қарашади. Бугунги кунда ўттизга яқин мусулмон мамлакатларида ислом ҳуқуқи тўлиқ (асосан Форс кўрфази давлатларида) ёки қисман амал қилади. 1979 йил қабул қилинган Эрон Ислом Республикаси Конституциясида бутун қонунчилик, шу жумладан жиноят қонунчилиги шариатга мос келиши лозимлиги, судлар жиноятчиликка қарши курашда шариатда белгиланган жазо чораларини қўллашлари шартлиги ҳақидаги қоидалар мустаҳкамланган. Жиноят ҳуқуқининг «исломийлашуви» жараёни нафақат Эронда, балки Покистон, Судан, Мавританияда ҳам юз бераётир. Саудия Арабистони +ироллигида судлар жиноят ишларини кўришда доим ҳуқуқ манбаи сифатида расман тан олинган ҳанбалийлик мазҳабидаги нуфузли фақиҳларнинг асарларида белгиланган қоидаларга суянадилар. Сомали Жиноят кодексида жиноят ишлари бўйича судларнинг ҳукмлари ислом ҳуқуқининг барча талабларига мос келиши лозимлиги белгилаб қўйилган. Ислом жиноят ҳуқуқининг айрим меъёрлари Мавритания суд амалиётида ҳам қўлланилади. Бу ерда 1980 йил майда махсус жиноят судини ташкил этиш тўғрисида қонун қабул қилинган 9 . ХХ аср ўрталарида Араб Шарқидаги кўпгина мамлакатларнинг халқлари миллий мустақилликка эришиши (Шимолий Африкадаги айрим мамлакатлар, Сурия, Ливан ва б.) ёки монархиялар ағдарилиши (Миср, Яман) билан уларнинг суд тизимлари ривожланишида янги босқич бошланди, 9 + аранг : Journal Oficiel de la Republique Algerienne. Democratique et Populaise. Lois et ordonnances. - Alger, 1980. №518-519.

натижада ислом судларининг тузилиши ва фаолиятига аксарият ҳолларда жиддий ўзгаришлар киритилди. Айрим ислом давлатларининг ҳозирги суд тизимларига диний ва дунёвий судларнинг дуализми хосдир (Тунис, Жазоир, Яман, Ливия). Арабистон яримороли ва Форс кўрфази давлатлари, шунингдек Яман суд тизимлари алоҳида гуруҳни ташкил этади. Кўрсатилган мамлакатларнинг ҳар бирида мусулмон судларининг кўп даражали тизими амал қилади. Бу судларнинг юрисдикцияси шахс мақоми муносабатлари билангина чекланмайди, балки баъзан фуқаролик низоларини ва ҳатто жиноятларни ҳам кўриб чиқади. Баҳрайнда мусулмон судлари тизими ўзининг дуализми билан ажралиб туради. Бу аҳолининг кўпчилигини ташкил этувчи суннийлар билан бир қаторда, бу ерда ислом ҳуқуқининг жаъфарийлик мазҳабини тан олувчи мусулмонлар ҳам яшаши билан изоҳланади. Мусулмон судлари фаолияти ва уларни ташкил этишнинг умумий таҳлили араб мамлакатларининг аксариятида улар ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш механизмида муҳим рол ўйнашда давом этмоқда, деган хулосага келиш имконини беради. 17.2. Ўзбекистоннинг ҳозирги замон ҳуқуқи ва маърифатли ислом анъаналари СССР парчаланганидан сўнг Ўзбекистон биринчилардан бўлиб ўзининг ҳақиқий суверенитетга эришиш мақсадини билдирди. У собиқ Иттифоқ республикалари орасида биринчи бўлиб президентлик бошқарувини жорий этди, жамиятни кенг миқёсда ислоҳ этиш, тубдан ўзгартириш ва янгилаш йўлига кирди. Ўзбекистон Республикасининг Президенти биринчи чақириқ Олий Мажлиснинг биринчи сессиясидаги «Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари» маърузасида давримизнинг

муҳим сиёсий воқеаларини таҳлил қилишга нисбатан янгича назарий ва методологик ёндашувларни илгари сурди. Жумладан, мамлакат бошлиғи давлат назарияси ва амалиётининг ҳозирги талқинига асосланган янги концептуал ёндашувни асослаб берди: «Биз шунчаки демократик жамият эмас, демократик одил жамият қурмоқчимиз. Адолат ва ҳақиқатга интилиш эса халқимиз табиатининг энг муҳим фазилатларидан биридир. Ўтмишда олий адолат ғояси мансабдор шахсларга қўйиладиган талаб ва баҳонинг асоси бўлган. У давлатчилик негизларини белгилаш, исломий қоидалар ва шариат мезонларининг пойдеворини ташкил этган. Биз тарихимиздаги ана шу жиҳатларни ҳисобга олмасак, қудратли, эркин, демократик давлат қура олмаймиз» 10 . Ўзбекистон жамияти ривожланишининг тарихий ҳуқуқий тажрибасини англаб етиш жаҳон, шу жумладан мусулмон ҳуқуқий маданиятининг шаклланиши жараёнида тўпланган энг яхши ва илғор тажрибани сақлаб қолиш зарурлигидан далолат беради. Ислом вужудга келган пайтдан бошлаб унинг диний таълимоти асосида давлат ва иқтисодий ҳаётни тартибга солувчи қоидалар, ижара ва ер кадастрини тузиш шартлари, молиявий ва савдо операциялари, ҳайвонларни сўйиш, ов қилиш ва балиқ овлаш қоидалари, озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва уларни истеъмол қилиш, мусулмонлар ва ғайридинлардан солиқлар ундириш масалалари ишлаб чиқилган. Сиёсий органлар ва муассасалар тизими, юридик меъёрлар, давлат юрисдикцияси, ахлоқ ва одоб меъёрлари, диндорлар хулқ-атвори ва жамоа ҳаётининг тартибини белгиловчи ҳуқуқ шаклланган. Исломнинг давлат ва сиёсат ҳақидаги барча назарий концепциялари давлатда ҳокимият шариатга асосланган илоҳий адолат туфайли мавжуд, деган ғояга асосланган. Ислом таълимотига кўра, ҳукмдор адолатли бўлиши лозим. Бу унинг Аллоҳ ва фуқаролар олдидаги асосий бурчидир. 10 Каримов И.А. Ызбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва и=тисодий исти=болининг асосий тамойиллари. Том 3. –Т ошкент : «Ызбекистон», 1996. – 11-б.

Бироқ, шуни таъкидлаш лозимки, ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётдаги янги тартиблар мусулмон халқларига ҳам бегона эмас. Ислом тафаккурига янги ғояларнинг кириб келиши мусулмон мафкурачиларининг бу янгиликларни ислом анъаналари, идеаллари билан мувофиқ ҳолатга келтириш имкониятларига боғлиқ. Исломий «қобиқ»сиз ислом тафаккури ҳеч қандай янгиликни қабул қила олмайди. Амалиёт ислом ақидаларининг классик тизимларини тафтиш қилишга ҳаддан ташқари берилиш, уларни сиёсий конъюнктурага бўйсундиришга уриниш ёки исломнинг асосий ақидаларини инкор этиш исломда мусулмон мамлакатларидаги мўътадил либерал диний рационализмга қарши қаратилган ўта консерватив оқимнинг юзага келишига имконият яратишини кўрсатади. Ислом минг йилдан ортиқ тажрибага ва юридик жиҳатдан ишлаб чиқилган дастур, кодекслар, хулқ-атвор тарзи, жамият, давлат ва аҳоли ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи меъёрларга эга. Ислом анъаналаридан оқилона фойдаланишни давлатда бошқарув ва ҳокимият барқарорлигига эришишнинг бирдан-бир йўли сифатида баҳолаш мумкин. Кўпчилик аҳоли анъанавий тарзда исломга эътиқод қилувчи Ўзбекистонда маърифатли ислом ғоялари ижтимоий тизим билан муштаракдир. Гап шундаки, тарихий сабабларга кўра ислом фақат дин сифатидагина намоён бўлмайди. Мусулмонлар учун у турмуш тарзи, тафаккур, давлат тузуми, ҳуқуқ, ўнлаб халқлар цивилизациясининг пойдевори ҳамдир. Мусулмонлар кўз ўнгида ислом монотеизми (тавҳид) бу фикрлаш, мақсадлар, турмуш тарзи, тафаккур, меҳнат ва мулк мувозанатининг бирлигидир. Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ): «Оқ танли қора танлидан, араб ноарабдан ёки ноараб арабдан устун қўйилиши мумкин эмас», «Барча одамлар биродарлардир, улар ягона Аллоҳнинг қулларидир», деган сўзларини мусулмонлар одилона ва оқилона ахлоқ кодекси сифатида қабул қиладилар.

Фақиҳлар жиноятчилик, ахлоқсизликка қарши курашда шариат жазо чоралари дунёвий қонунларга қараганда кўпроқ самара беради, деб ҳисоблайдилар. Албатта, таркидунёчилик, гиёҳвандлик, ичкиликбозлик, беҳаёликни тақиқловчи ислом меъёрлари ижобий хусусиятга эга бўлиб, улардан жамиятда маънавий муҳит ва интизомни яхшилаш учун фойдаланиш мумкин. Ислом хайрия ташкилотлари фаолияти доимо самарали бўлган. Ўзбекистонда ҳашар анъанаси ҳозиргача сақланиб қолган. +ашшоқлар фойдасига закот тўланган. Ўзига тўқ тадбиркорлар ва тижоратчилар мадраса ва бошқа таълим муассасаларини маблағ билан таъминлашни ўз зиммаларига олганлар. Исломда одамни жазолаш эмас, балки жиноятнинг олдини олиш муҳимдир. Ислом ҳуқуқшунослигининг минг йиллик тажрибаси шариат жазо чоралари бировга ёқиш-ёқмаслигидан қатъий назар, айнан жиноятларнинг олдини олиш мақсадида ўта таъсирчан бўлганидан далолат беради. Назорат саволлари 1. Ислом ҳуқуқи меъёрларидан фойдаланувчи айрим мамлакатларнинг тажрибаси ҳақида гапириб беринг. 2. Ислом халқаро ҳуқуқ концепциясига қисқача тавсиф беринг. 3. Исломнинг ҳуқуқий таълимоти ҳақида нима дея оласиз? 4. Ўзбекистон Республикасида маърифатли ислом анъаналаридан қандай фойдаланилмоқда? 5. Диний экстремизмга қарши кураш олиб борилаётганининг сабаби нимада? Адабиётлар

1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари // Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3.-Тошкент:Ўзбекистон,1996.-3-49-бетлар. 2. Каримов И.А. Миллий мафкура - давлатимиз ва жамиятимиз қурилишида биз учун руҳий-маънавий куч-қувват манбаи // Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз. Том 8.-Тошкнт, Ўзбекистон, 2000.-476-496-бетлар. 3. Абдулазиз Мансур. +уръони карим маъноларининг таржимаси. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 617б. 4. Рахманов А.Р. Исламское право. – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2003, - 480с. 5. Давид Р. Основнўе правовўе системў современности: сравнительное право. - Москва, 1987. – 387с. 6. Вабха аз-Зухайли. Ал-Фикх ал-Ислами. - Дамаск, 1984. 7. Александров И.А. Монархии Персидского залива: этап модернизации (глава III . §3. Роль и место Ислама в обҳестве и государстве). - Москва: «Дело и Сервис», 2000. –Сс.180-223. 8. Керимов Г.М. Шариат. Закон жизни мусульман. -Москва: Изд-во «Леном», 1999. –Сс.246-300.

O'xshashlar

Ислом ҳуқуқи - мусулмонларнинг ҳаёт қонуни

Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсининг предмети ва методлари

Ислом ҳуқуқи меъёрлари ва уларнинг 1924 йилгача ўрта осиё қози судлари томонидан қўлланилиши

Ворислик ҳуқуқи

Мажбурият ҳуқуқи