Ish haqi to`lash - Huquqshunoslik - Referatlar

Ish haqi to`lash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Ish haqi to`lash Reja : 1. Ish haqi tushunchasi va umumiy ta`rifi 2. Ish haqi tizimi va turlari 3. Ish haqi to`lash tartibi. Ish haqidan ushlab qolish qoidalari

Ish haqi aholining asosiy daromad manbalaridan biri bo`lib qolayotgan hozirgi sharoitda mehnatga haq to`lashni huquqiy tartibga solishni takomillashtirish, uning mehnat unumdorligi, mahsulot sifatini, xodim moddiy ahvolini yaxshilashdagi ahamiyatini oshira borish muhim ahamiyatga ega. Ish haqi xodim mehnatiga haq to`lash shaklidir. Iqtisodiy toifa sifatida ish haqi milliy daromadning xodimlarga berilishi kerak bo`lgan, qayd etilgan qismidan iborat. Ishlab chiqarish korxonalarida olingan sof daromad, davlat muassasalarida esa davlat budjeti hisobidan ajratilgan mablag`lar ish haqining manbai hisoblanadi. Huquqiy nuqtai nazardan ish haqi mehnat shartnomasi tomonlarning o`zaro huquqlari va majburiyatlarini ifodalaydi. Ish haqi xodim bajargan ishning miqdori va sifatiga, ishning yakuniy natijasiga ko`ra belgilanadi va uning eng ko`p miqdori cheklanmagan. Xodimlar va ularning oila a`zolari huquqlarini himoya qilish maqsadida ish haqining eng kam miqdori belgilab qo`yiladi va bu miqdor narx- navoning oshib borishiga mutanosib ravishda indeksatsiyalanib, oshirib boriladi. Bozor munosabatlariga o`tish davrida ish haqi yollanma mehnatkashlarga hech bir kamsitishlarsiz, belgilangan eng kam oylik ish haqidan kam bo`lmagan miqdorda to`lanadigan haqdan iborat. Ish haqi to`lashning xalqaro-huquqiy, umumdemokratik va umuminsoniy prinsiplari BMTning «Iqtisodiy, ijtimoiy va ma`daniy huquqlar to`g`risida»gi Paktida (7-modda), Xalqaro Mehnat Tashkilotining 95-sonli «Mehnatga haq to`lashlikni muhofazalash haqida»gi, 100-sonli «Erkak va ayollarga teng mehnat uchun teng ish haqi to`lash to`g`risida»gi (1951 y.) Konvensiyalari, bir qator tavsiyalari bilan belgilab qo`yilgan. Ish haqi tarkibi asosiy va qo`shimcha qismlardan tashkil topadi. Ta`rif razryadi yoki mansab maoshi ish haqining asosiy qismini, ishning natijalari bo`yicha to`lanadigan mukofotlar va boshqa ustama to`lovlar esa qo`shimcha qismini tashkil etadi. Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik chegarasidan pastga tushmagan holda ish haqi miqdorini belgilashni qonun xodim va ish beruvchilarning bevosita o`zlariga havola etib qo`ygan bo`lib, ish haqi to`lash

shartlarini belgilash, usullarini aniqlash, ishbay yoki vaqtbay ish haqi to`lash shaklini tanlash xodimlar vakillik organlari bilan ish beruvchilarning o`zaro kelishuviga ko`ra, jamoa shartnomalari, jamoa kelishuvlarida belgilab qo`yish yo`li bilan aniqlanadi. Jumladan, Mehnat Kodeksining 153-moddasida aytilishicha: «Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o`rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo`lishi mumkin emas va uning eng ko`p miqdori biron bir tarzda cheklanmaydi». Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlari, qo`shimcha to`lovlar, ustamalar, rag`batlantirish tarzidagi to`lovlar jamoa shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib qabul qilinadigan boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi. Budjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta`minlanadigan muassasalar va tashkilotlarning, shuningdek davlat korxonalarining xodimlari mehnatiga haq to`lash shartlarining eng kam darajasi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Tabiiy iqlim va turmush sharoitlari noqulay bo`lgan joylarda mehnat haqiga rayon koeffitsiyentlari va ustamalar belgilanadi. Rayon koeffitsiyentlari va ustamalar joriy qilinadigan joylarning ro`yxati, shuningdek ularni qo`llanish tartibi va miqdori O`zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi. Mehnatga haq to`lashda hozirgi paytda amalda bo`lgan yagona ta`rif jadvalining ahamiyati katta bo`lib, uning vositasida bir xil miqdorda va sifatga ega bo`lgan mehnat uchun bir xil haq to`lash, ish haqi sohasida yagona siyosatni amalga oshirish, ijtimoiy adolatni ta`minlashga erishiladi. Xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida mehnatga haq to`lashdagi asoslanmagan tegsizliklarning oldini oladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 iyundagi «Ish haqi, pensiyalar va stipendiyalarning miqdorini oshirish to`g`risida»gi Farmonida hamda ushbu Farmon asosida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 12 iyundagi «Mehnatga haq to`lash bo`yicha yagona ta`rif jadvalini yanada takomillashtirish haqida»gi 247-sonli qarori bilan xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida «0» dan «22»gacha ta`rif razryadlari (23 ta) joriy etilgan bo`lib, barcha kasblar, ishlar, lavozimlar ushbu razryadlar shkalasiga muvofiq tarifikatsiya qilinadi.

Bunda hech qanday malaka talab qilmaydigan eng oddiy ish «0» razryad bilan tarifikatsiya qilingan bo`lib, unda ish haqi eng kam oylik ish haqiga teng bo`ladi. Talab etiladigan malaka ortib borgani va bajariladigan ish murakkablashib borgan sari razryadlar va unga to`lanadigan haq miqdori ham ortib boradi. Bunday ortib borish «0» razryadga nisbatan amalga oshadi. Quyidagi jadvalda ish haqining ta`rif razryadiga mutanosib ravishda ortib borishi ko`rsatilgan : Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ягона таъриф жадвали Меҳна тга ҳақ тўлаш юзаси дан разряд лар Таъри ф коэффи - циентл ари Меҳнатга ҳақ тўлаш юзасидан разрядла р Таъри ф коэфф и- циент лари Меҳнатга ҳақ тўлаш юзасидан разрядла р Таъри ф коэфф и- циент лари 0 1,000 10 3,854 20 7,046 1 1,780 11 4,121 21 7,361 2 1,958 12 4,395 22 6,735 3 2,155 13 4,673 4 2,369 14 4,955 5 2,596 15 5,242 6 2,832 16 5,532 7 3,080 17 5,827 8 3,334 18 5,125 9 3,592 19 6,428 Mehnatga haq to`lashning shartlari qanday tartibda o`rnatilgan bo`lsa (davlat yo`li bilanmi, jamoa shartnomasi yoki kelishuvi orqalimi yoki boshqa usuli), ana shunday tartibda o`zgartirilishi mumkin. Mehnatga haq to`lashning yakka shartlari xodim uchun noqulay tomonga o`zgartirilishiga faqat uning roziligi bilangina yo`l qo`yilishi mumkin.

Texnologiyada, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishda o`zgarishlar yuz berishi tufayli mehnatga haq to`lashning avvalgi shartlarini saqlab qolish mumkin bo`lmaganda hamda qonunda ko`zda tutilgan boshqa hollarda xodimning roziligisiz ham mehnatga haq to`lash shartlari ish beruvchi tomonidan o`zgartirilishi mumkin. Bunday holda ish beruvchi bu haqda xodimni kamida ikki oy avval yozma ravishda ogohlantirishi zarur va bu hol mehnat shartlarini o`zgartirish deb baholanishi mumkin. Xodim bunday sharoitda ishlashdan bosh tortishi, tegishli hollarda u bilan tuzilgan mehnat shartnomasi O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 89-moddasiga ko`ra bekor qilinishi mumkin.

2. Ish haqi tizimi va turlari Ish haqi mehnat mahsulini xodim va ish beruvchi o`rtasida taqsimlashni ta`minlovchi huquqiy mexanizm sifatida sarflagan mehnat miqdorini hisobga olish, ko`p mehnat sarflangan xodimga ko`proq haq to`lash yo`li bilan uni yanada mahsulroq ishlashga undashga qaratilgan maqsadni bajaradi, ikkinchidan malakasi va maxsus bilimi yuqori xodimning mehnatiga malakasiz yoki malakasi past xodimning mehnatiga nisbatan ular bir xil vaqt sarflangan bo`lsalarda yuqori miqdorda haq to`lashni nazarda tutish orqali mehnatning nafaqat miqdori, balki sifati ham muhim ahamiyatga ega ekanligini qayd etadi. Mehnatni miqdor va sifat jihatidan baholash, shu asosda unga haq to`lash mezonlarini belgilash ish haqi tizimlari yordamida amalga oshiriladi. Ish haqi to`lash tizimlari deganda mehnat me`yori bilan mehnat haqi miqdorini belgilash usuliga aytiladi. Ish haqi to`lash tizimi o`z ichiga ishbay va vaqtbay ish haqi shakllarini oladi. Ish haqining vaqtbay yoki ishbay tizimlari mehnatni tashkil etish usuli, ishlab chiqarish darajasi va boshqa omillarga bog`liq. Ish haqi tizimlarini tanlash xodimlar vakillik organi va ish beruvchi tomonidan o`zaro kelishilgan holda jamoa shartnomasida belgilab qo`yiladi. Shuningdek ishbay yoki vaqtbay xodimlarni mukofotlash shartlari va tartiblarini nazarda tutuvchi Nizom va qoidalar ham xodimlar vakillik organi hamda ish beruvchi tomonidan birgalikda ishlab chiqiladi. Mehnatga haq to`lashning alohida shakli brigada (jamoa) mehnatiga haq to`lash hisoblanadi. Mehnatni tashkil qilish va unga haq to`lashning jamoa shakli har bir xodim tomonidan sarflangan mehnatni alohida holda o`lchash mumkin bo`lmagan joylarda qo`llaniladi va unga bajariladigan ishning natijalariga ko`ra butun jamoaga (brigadaga) yaxlit holda ish haqi hisoblanadi. Brigada (jamoa) esa o`z a`zolarining ushbu natijaga qo`shgan hissasini individuallashtirib aniqlash yo`li bilan har bir xodimning ish haqi miqdorini belgilaydi. Ana shu maqsadda har bir xodimning mehnatga ishtiroki koeffitsiyenti (MIK) qo`llaniladi. Har bir xodimning mehnati bilan ishtiroki koeffitsiyentini aniqlovchi Nizom yoki boshqa me`yoriy hujjatlar belgilangan tartibda ishlab chiqiladi hamda tasdiqlanadi.

Mehnatni normalash sarflangan mehnatni o`lchash va unga yarasha haq to`lash imkonini beradi. Mehnatning quyidagi normalari ko`zda tutilishi mumkin: a) vaqt normasi; b) ishlab chiqarish normasi; v) xizmat ko`rsatish normasi; g) xodimlar soni normasi. Mehnat normalari vakillik organi va ish beruvchi tomonidan birgalikda ishlab chiqiladi hamda tasdiqlanadi. Odatdagi sharoitlardan chetga chiqilganda mehnatga haq to`lash maxsus tartibda amalga oshiriladi. Jumladan, Mehnat Kodeksining 157, 158, 159, 160-moddalarida ana shunday odatdan tashqari sharoitlar ko`zda tutilgan. Ish vaqtidan tashqari vaqtdagi ishlar, dam olish kunlari va bayram kunidagi ishlar uchun kamida ikki barobar haq to`lashi, basharti ana shu vaqtlarda ishlagani uchun xodimga boshqa dam olish berilgan bo`lsa, u holda bir barobar haq to`lanishi nazarda tutilgan. Tungi vaqtlarda (soat 22.00 dan 6.00 gacha bo`lgan vaqt) ishlangan har bir soat uchun bir yarim barobardan kam bo`lmagan miqdorda haq to`lash belgilangan. Jamoa shartnomalarida tungi vaqtlarda ishlaganlik uchun boshqa imtiyozlar berilishi, kechki smenada ishlovchilar mehnatiga ham oshirilgan tarzda ish haqi to`lanishi nazarda tutilishi mumkin. Yaroqsiz mahsulot xodimning aybisiz tayyorlanganida unga o`rtacha ish haqi miqdorida haq to`lanmaydi. Xodimlar ish beruvchining aybi bilan bekor turib qolganida ularga o`rtacha ish haqidan kam bo`lmagan miqdorda haq to`lanadi. Xodimning aybi bilan bekor turish mehnat intizomini buzish deb baholanadi va ish haqi to`lanmaydi. Bir necha kasbda (lavozimda) va o`rindoshlik asosida ishlovchi xodimlarga o`zaro kelishuv shartlariga ko`ra ish haqi to`lanadi. Aksiyadorlik jamiyatlari shaklida xo`jalik faoliyati yuritayotgan korxonalarning xodimlariga, shu jumladan jamiyat ijroiya-boshqaruv organi rahbariyati tarkibiga kiruvchi xodimlarga ish haqi to`lashning xususiyatlari, ish haqi tizimi, shakllari, ustama va qo`shimcha to`lovlar to`lash asoslarini belgilash tartiblariga taalluqli o`ziga xos xususiyatlar O`zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi tomonidan 1997 yil 6

sentabrdagi 611-sonli «Aksiyadorlik jamiyatlarida mehnat munosabatlarini tartibga solishni takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar»da bayon etilgan. O`zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi tomonidan 2000 yil 10 yanvardagi «2000 yil uchun jamoa shartnomalarini tuzish bo`yicha tavsiyalar»da aytilishicha, korxonada ish haqi tizimlarini belgilash, ishbay va vaqtbay ish haqi to`lanadigan ish turlarini, u yerlarda ishbay yoki vaqtbay ish haqi shakllaridan qay birini (to`g`ri ishbay, egri ishbay, mukofotli ishbay; oddiy vaqtbay yoki mukofotli vaqtbay va hokazolar) tanlash; zararli va og`ir sharoitlarda ishlovchi xodimlar uchun ustamalar to`lash shartlari, miqdorlari, kechki va tungi vaqtlarda ishlaganlik uchun ustamalar haq miqdorlari hamda ish haqi to`lash, uni muayyan holatlar tufayli saqlab turish shartnomasida aks ettirilishi lozim. Ish haqi to`lash tartibi. Ish haqidan ushlab qolish qoidalari Amaldagi mehnat qonunchiligi mehnat munosabatlarida xodimlar huquqlarini muhofazalash, ish haqini to`lashda bosh-boshdoqlikka yo`l qo`ymaslik maqsadida muayyan davr davomidagi ishi uchun xodimga beriladigan ish haqini to`lanishiga oid bo`lgan, mulkchilik shakli va ho`jalik faoliyati turidan qat`i nazar barcha korxona, muassasa hamda tashkilotlar uchun umumiy tartib-qoidalarni belgilaydi. Mehnatga haq to`lash muddatlari jamoa shartnomasi yoki boshqa lokal normativ hujjatda beligilanadi va har yarim oyda bir martadan kam bo`lishi mumkin emas. Xodimlarning ayrim toifalari uchun alohida hollarda O`zbekiston Respublikasi hukumati ish haqi to`lashning boshqa muddatlarini belgilab qo`yishi mumkin. Haq to`lanadigan kun dam olish kuni yoki bayram kuniga to`g`ri kelib qolsa, mehnat haqi shu kun arafasida to`lanadi. Jamoa shartnomasida ish beruvchi aybi bilan xodimga haq to`lash belgilangan muddatlarga nisbatan kechikkanligi uchun mulkiy javobgarlik ko`zda tutilishi mumkin. Bunday javobgarlik inflyatsiyaning o`sishi, pulning qadrsizlanishi hisobga olingan holda ish haqi to`lanishi kechiktirilganligi tufayli xodimlar ko`rgan zararlarni qoplashga

qaratiladi. Bunday mulkiy javobgarlikning aniq darajasi xodimlar vakillik organi va ish beruvchining o`zaro kelishuvi bilan jamoa shartnomasida ko`rsatib qo`yiladi. Ish haqi odatda pul holida to`lanadi. Ammo uni muayyan qishloq xo`jalik mahsulotlari bilan to`lash mumkin. Biroq, hozirgi paytda alkogolli ichimliklar, tamaki mahsulotlari va hukumat qarori bilan belgilangan tovarlar bilan ish haqi to`lashga yo`l qo`yilmaydi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 19 martdagi «O`z vaqtida ish haqi to`lashni ta`minlashga oid qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risidagi» qarori bilan natural holda ish haqi to`lashlik ta`qiqlandi. Vafot etgan xodimning olinmasdan qolgan ish haqi va unga berilishi lozim bo`lgan boshqa to`lovlar uning oila a`zolari tarkibidan bo`lgan hamda birga yashab kelgan shaxslarga, qaramog`ida bo`lib kelgan mehnatga yaroqsiz shaxslarga beriladi. Ish haqini to`lash xodim ishlayotgan joyda (obyektda) amalga oshiriladi va ularni ish haqi olish uchun boshqa yerdagi korxonaning idorasiga borishga majbur qilish mumkin emas. Ish haqi aloqa muassasalari orqali pul ko`chirish (perevod qilish) yo`li bilan to`langanida pochta orqali jo`natishga oid barcha xarajatlar ish beruvchi hisobidan qoplanishi lozim. Xodimning oylik ish haqidan odatda uning yozma roziligisiz ushlab qolishlikka yo`l qo`yilmaydi. Ammo qonun hujjatlarida bevosita nazarda tutilgan hollarda uning muayyan pul majburiyatlari uning roziligisiz ham unga to`lanishi lozim bo`lgan summa hisobidan ushlab qolish yo`li bilan ijro etilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 164-moddasiga muvofiq xodimning roziligidan qat`i nazar quyidagilar uning mehnat haqidan ushlab qolinadi: O`zbekiston Respublikasida o`rnatilgan soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni undirish; Sudning qarorlari va boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun; Ish haqi hisobiga berilgan avansni ushlab qolish uchun, xo`jalik ehtiyojlariga, xizmat safarlariga yoki boshqa joyda ishlashga o`tganligi munosabati bilin berilgan bo`lib, sarf qilinmay qolgan va o`z vaqtida qaytarilmagan avansni ushlab qolish uchun hamda hisob-kitobdagi xatolar natijasida ortiqcha to`langan summani qaytarib olish uchun. Bunday hollarda ish beruvchi avansni qaytarish yoki qarzni to`lash uchun

belgilangan muddat tamom bo`lgan kundan yoki haq to`lash noto`g`ri hisoblangan kundan boshlab bir oydan kechiktirmasdan avans yoki qarzni ushlab qolish haqida farmoyish berishga haqlidir. Agar bu muddat o`tib ketgan bo`lsa yoki xodim xo`jalik ehtiyojlari uchun, xizmat safari yoxud boshqa joydagi ishga o`tishi munosabati bilan berilgan avansning ushlab qolinishini yoki miqdorini noto`g`ri deb hisoblasa, u holda qarz sud tartibida undiriladi; O`z hisobidan xodim ta`til olib bo`lgan va ish yili tugamasdan turib mehnat shartnomasi bekor qilinganda, ta`tilning ishlanmagan davrga tegishli kunlari uchun. Ana shu kunlar uchun mehnat shartnomasi ushbu Kodeks 89-modasining to`rtinchi qismi, 100-moddasi, ikkinchi qismining 1 va 2-bandlarida, 106-moddasining 1 va 2- bandlarida ko`rsatilgan asoslarga ko`ra, shuningdek o`qishga kirganligi yoki pensiyaga chiqqanligi munosabati bilan bekor qilinganda haq ushlab qolinmaydi; Xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zararni qoplash uchun, agar yetkazilgan zararning miqdori xodimning o`rtacha oylik ish haqidan ortiqcha bo`lmasa; Ushbu Kodeksning 181-moddasi, birinchi qismining 2-bandida nazarda tutilgan jarimalarni undirish uchun. Ish haqini har gal to`lash vaqtida ushlab qolinadigan haqning umumiy miqdori xodimga tegishli bo`lgan mehnat haqining ellik foizidan ortib ketmasligi lozim. Xodimdan ushlab qolinishi kerak bo`lgan summa unga to`lanishi lozim bo`lgan mehnat haqining 50 foizidan ortiq bo`lgan hollarda ish beruvchi ortiqcha summani undirib olish yuzasidan sudga murojaat qilishi lozim. Ish haqidan ushlab qolish asosi yoki ushlab qolingan summa miqdoridan norozi bo`lgan xodim ushlab qolishning qonuniyligi yuzasidan umumiy asoslarda sudda da`vo qo`zg`ashi mumkin. Keyingi paytlarda O`zbekiston Respublikasi hududida ho`jalik faoliyati yuritayotgan chet el korxonalari hamda chet el sarmoyasi ishtirok etgan boshqa korxonalarda xodimlarga ish haqi to`lashga oid qonunchilikni buzilayotganligi, bajarilgan ish hajmini sun`iy ravishda pasaytirib aks ettirish yo`li bilan tejab qolingan mablag`lar hisobiga xodimlarga ish haqi to`lash amalga oshirilayotganligi, bu narsa birinchidan, ish haqi to`lash borasida adolatsizlikni yuzaga kelishiga, ikkinchidan korxonaning haqiqiy daromadlari to`liq aks ettirilmasligi tufayli soliq qonunchiligi

talablari qo`pol buzilayotganligi qayd etildi. Ushbu normal bo`lmagan holni bartaraf etishlik uchun zarur choralar ko`rildi.

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashni xuquqiy tartibga solish

Ish bajarish sohasidagi tadbirkorlik

Buyruq tаrtibidа ish yuritish

Dalillarni to`plash usullari

Ota-ona hamda bolalarning aliment majburiyatlari