Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Ijtimoiy normalar tushunchasi va ularning tasnifi
Ijtimoiy normalar tushunchasi va ularning tasnifi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
136 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi
Huquqning mohiyati va sotsial normalar
Profilaktik chora tadbirlarning turlari va ularning tasnifi
Musulmon huquqi tizimi sohalari va institutlari
Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi
![www.arxiv.uz bо`lsa-da siz ularga: bu yer mening shaxsiy mulkim, bu yerga bostirib kirishga haqqingiz yо`q, - deb aytishingiz kerak-ku" 1 [5] . Qadimgi mashhur Rim huquqshunosi Ulpianning sо`zlariga qaraganda, "huquqni о`rganayotgan kishi, avvalo, "huquq" sо`zining qanday kelib chiqqanini bilishi kerak. Huquq adliya, adolat sо`zidan olingan. «Huquq bu ezgulik va adolat haqidagi fandir" 2 [6] . Biror bir qadimgi faylasuf, huquq haqidagi masalani chetlab о`tmagan. Falsafada ham huquq masalalari muhim о`rin egallagan. Huquqshunoslikda esa huquq muammolari markaziy о`rinni egallagan. Asriy ilmiy izlanishlar insoniyatni huquqni tо`g`ri tushunishga va uning mohiyatiga goh yaqinlashtirgan, goh uzoqlashtirgan. "Huquqshunos uchun, - degan edi nemis faylasufi I. Kant, - qonunlar talab qilgan narsa huquq bо`la oladimi, qanday umumiy mezon asosida huquqiylikni nohuquqiylikdan ajrata olishi sir bо`lib qoladi". Nemis klassik falsafasi asoschisining bu sо`zlari hozirgi kunda ham о`z ahamiyatini yо`qotgani yо`q. Amerika huquqshunosi Fridmanning sо`zlariga qaraganda, «huquq» tushunchasi «kо`p ma`nolarga ega bо`lib, oynadek nozik, sovun kо`pigiday tutiriqsiz, vaqtdek tutqich bermas» jihatlarga ega. «Huquq» iborasi kundalik hayotimizda kо`p qо`llaniladigan tushuncha bо`lib, «haq», «haqiqat» sо`zlaridan olingan. Bugungi kunda huquqning bir necha ta`rifi mavjud. Jumladan, Farobiyning fikricha, huquq mamlakatdagi tinchlik va xavfsizlikni ta`minlash, taraqqiyotga shart-sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkom yaratish vositasidir. Huquq-ehtiroslarni jilovlash vositasi va insonni asrash, avaylash qurolidir. «Huquq – bu rasman tenglik prinsiplariga muvofiq bо`lgan, davlat tomonidan о`rnatilgan yoki ruxsat berilgan hamda davlat tomonidan majbur qilish imkoniyati bilan ta`minlangan normalar tizimi» 3 [7] . 1 [5] Коркунов Н.М. Лекция по общей теории права. Изд. 9-е. Спб., 1909. -С.7. 2 [6] Перетерский И.С. Дигесты юстиниоана. М., 1956. -С. 101. 3 [7] Нерсесянц В.С. Хукук фалсафаси / Масъул мухаррир А.Х.Саидов, Т.: «Адолат», 2003, 64-бет.](/data/documents/2e64af68-8674-4364-98b4-cf2699c5b2ee/page-4.png)
![www.arxiv.uz «Huquq insonning umumiy qonun bilan aniqlanadigan zoxiriy erkinligidir. Axloqiylikdan farq qilgan holda, huquq majbur kilishga asoslanadi» 4 [8] . «Huquq – bu davlat tomonidan о`rnatiladigan yoki ma`qullanadigan va qо`riqlanadigan, hamma uchun majburiy bо`lgan yashash qoidalaridir. Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulyatordir» 5 [9] . «Huquq davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalarining tizimi» 6 [10] . Kelzenning yondoshuviga kо`ra, huquq faqat buyruq, norma sifatida qimmatlidir. Ushbu ma`noda (buyruq, norma sifatidagi) huquqni muqarrarlik shakli sifatida tavsiflanadi. «Kо`pincha bо`lganidek,-deb ta`kidlagan Kelzen,- huquq о`zida normani (yoki buyruqni) ifodalab qolmay, balki u shuningdek qandaydir qadriyatni tashkil etadi yoki ifodalaydi (mutlaq qadriyatga yо`l qо`yish mumkin bо`lgandagina bunday deyish ma`no kasb etadi). Chunki huquq aynan norma bо`lganligi uchun qadriyatni tashkil etadi…» 7 [11] . О`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning fikricha, «Huquq ijtimoiy hamjixatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi»dir 8 [12] . Bizning fikrimizcha, huquq – jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, fuqarolarning hayotiy faoliyatini belgilab beruvchi yashash qoidalari tizimidir. Huquq – davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalari-ning tizimi. "Huquq" iborasi ikki ma`noda qо`llaniladi: 4 [8] Чичерин Б.Н. Филасофия права. М.: 1900. С.1. 5 [9] Каранг: Давлат ва хукук назарияси. А.Аъзамхўжаев ва Ш.Ўразаев тахрири остида, -Т., 1982, 255-бет. 6 [10] Саидов.А., Тожихонов У. Давлат ва хукук назарияси: Икки жилдли.2-жилд. Хукук назарияси –Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001 йил. 9-бет. 7 [11] Чистое учение о праве Ганса Кельзена. Вып.1. С.93. 8 [12] Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболларининг асосий тамойиллари. –Т.: «Ўзбекистон» 26-бет.](/data/documents/2e64af68-8674-4364-98b4-cf2699c5b2ee/page-5.png)
![www.arxiv.uz qatoriga: insonning erkinlik huquqi, insonlar bilan muloqatda b о `lish, nasl qoldirish, hayotga va oddiy turmush sharoitiga, xususiy mulkka ega b о `lish, hayotini va sog`lig`ini himoya qilish kiradi. Shu asosda tabiiy huquqlardan kelib chiqadigan asosiy vazifalar - bu qonuniy - boshqa odamlarga, jamiyatga va davlatga zarar yetkazmaslik, boshqa insonlarning huquqlarini amalga oshishiga halal bermaslikdir. Shunday ekan, tabiiy huquq, huquq haqidagi eng yuksak, chuqur axloqiy va oliy darajada adolatli tushunchalarning majmuasini ifodalaydi. Pozitiv (ijobiy) huquq - bu davlat tomonidan qabul qilingan qoidalar, ya`ni qonunchilik va uning boshqa manbalarida ifodalangan huquqdir. Ijobiy huquq qonunchiliksiz, huquq qoidalarisiz, pretsendentsiz, normativ shartnomasiz b о `lmaydi. Shuning uchun ham qonunchilik va huquq k о `pincha aynan bir narsa deb hisoblanadi. Huquqning tabiiy va pozitiv turlarga b о `linishi huquqshunoslik fanining bir qator bahsli masalalarini hal qiladi. Birinchidan, huquqni "keng" va "tor" ma`noda tushunish о `z mazmunini y о `qotadi. Chunki tabiiy va pozitiv huquq g`oyasi nazariy jihatdan aniq va ishonchli, amaliy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Ikkinchidan, huquqning paydo b о `lishi davlat bilan bog`lanmagan, chunki tabiiy huquq davlatdan oldin paydo b о `lib, usiz mavjud b о `lishi mumkin. Pozitiv huquqni esa davlatsiz tasavvur qilish mumkin emas va u davlat huquqni yaratishining natijasida b о `ladi. Pozitiv huquq, Gegel ta`biri bilan aytganda, umuman davlatda amal qiladigan huquqdir va u oqilona kuchga ega b о `lgani uchun emas, chunki u mavjuddir" 9 [13] . Uchinchidan, huquq va qonunchilik о `rtasidagi о `zaro munosabat aniqlashadi. Qonunchilik tabiiy huquqning ma`lum bir qismini ifodalab beradi. Huquqning qolgan qismi esa prinsip, huquqiy ong va boshqa huquqiy k о `rinishlarda mavjud b о `ladi. Qonunchilik tabiiy huquqni t о `g`ri tasvirlashi mumkin. 9 [13] Гегель. Философия права. – М., 1990. – С. 385-386.](/data/documents/2e64af68-8674-4364-98b4-cf2699c5b2ee/page-8.png)
![www.arxiv.uz va boshqa xolatiga qarab nafaqa t о `lanadi. Adolatli b о `linish shunda namoyon b о `ladi. Bunday hayotga tatbiq qilish, davlatning о `z xalqiga g`amx о `rlik qilishining namunasidir. Huquqnining oltinchi xususiyati uning davlat tomonidan q о `riqlanishidir. Pozitiv huquqning normalari fuqarolar tomonidan о `z ixtiyori (ichki e`tiqod kuchi) bilan har doimo ham bajarilmaydi. Aholining k о `pchilik qismi, huquqning ortida davlat turgani uchun ham, huquqiy farmoyishlarga b о `ysunadi. Davlat qonun normalarini ta`sis etadi. Bunday huquq himoyasiz b о `lmaydi. Qonuniy normalarning davlat tomonidan himoyasi davlat organlarining majburiyati, turli xil tashkiliy, tashkiliy-texnik, tarbiyaviy va ogohlantiruvchi choralarning fuqarolar tomonidan huquqiy normalarning bajarilishini о `z ichiga oladi. Bu choralarga huquqiy davlatda katta ahamiyat beriladi, chunki ular jamiyatda davlatning repressiv apparatini ishlatmay huquqiy tartibni barqarorlashtirish imkoniyatini yaratadi. Shu sababdan davlatimizda qonun loyihalarining umumxalq muhokamasini y о `lga q о `yish, ular haqida bildirilgan muloxazalarni t о `laroq hisobga olish, normativ-huquqiy hujjatlarni yetarli darajada nashr qilish, yaxshi ishlaydigan huquqiy tarbiya tizimini tuzish zarur. Davlat majburlov chorasi huquqiy himoya choralari orasida alohida о `rin tutadi. Huquq prinsiplari va funksiyalari. Huquqiy prinsiplari (tamoyillar) – bu rahbarlik qiluvchi dastlabki g`oya bо`lib, insonlarni о`z oldilariga qо`ygan maqsadlariga erishish uchun xizmat qiladigan, asosiy yо`nalishlarni kо`rsatib beruvchi faoliyatidir 10 [14] . Huquqiy tizimni shakllantirishda huquqiy tamoyillar (rahbariy g`oyalar) ning faol harakatini ta`minlash muxim ahamiyat kasb etadi. 10 [14] Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари. Семинар материаллари/Масъул муҳаррир Ф.Х.Отахонов. –Т.: ТДЮИ нашриёти, 2005 йил. 156-бет.](/data/documents/2e64af68-8674-4364-98b4-cf2699c5b2ee/page-14.png)
![www.arxiv.uz Mohiyat-mazmuniga kо`ra huquq prinsiplari huquqiy tizimning tarkibiy qismi hisoblanadi. Huquqiy tizim prinsiplari, uning butun ichki tuzilishini, mohiyatini qamrab oladi va boshqa ijtimoiy tizimlar bilan bо`ladigan aloqasi va о`zaro harakatiga hal etuvchi ta`sir kо`rsatadi. Ular huquqqa ma`no va mazmun baxsh etadi, uni muayyan yо`nalishga yо`naltiradi. Bu shunday rahbariy holatlarki, ular jamiyat taraqqiyotining eng muhim qonuniyatlarini, huquqiy tizim tiplarini ifodalaydi, uning bosh mazmunini tashkil etadi, oliy imperativlik va umum ahamiyat kasb etadi. «Huquq prinsiplari huquqning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va harakatlanishining rahbariy g`oyasi, ibtido qoidasi, yetakchi mezon sifatida maydonga chiqadi» 11 [15] . Yuridik adabiyotlarda huquq prinsiplari turli nuqtai nazardan talqin etiladi. Jumladan, rus olimi S.S.Alekseyev huquq prinsiplarini – huquq mazmunining yaxlit holda ifodasi, eng oliy darajadagi normativ umumlashuvi deb hisoblaydi 12 [16] . Prof. Islamov Z.M. huquqning mazmuni, uning mohiyati va jamiyatda tutgan о`rnini belgilab beruvchi g`oyalarni – huquq prinsiplari deb biladi. Uning fikricha, huquq prinsiplari bir tomondan, huquqning qonuniyatlarini ifodalaydi, ikkinchi tomondan, huquqiy tartibga solishning barcha sohalariga ta`sir etuvchi va huquqiy munosabatlarning hamma ishtirokchilariga tarqaladigan eng umumiy normalardan iboratdir 13 [17] . Huquq prinsiplarini umumiy huquqiy prinsiplar, maxsus-yuridik, tarmoqlararo va sohaviy prinsiplarga bо`lish qabul qilingan. Ba`zi mualliflar huquq prinsiplari qonun yoki boshqa kо`rsatmalarda aniq ravishda о`z ifodasini topishini ta`kidlaydi. Huquqiy adabiyotlarda kо`rsatilganidek, prinsiplar «qonuniyatlar», yoki «mohiyat» kabi kategoriyalar bilan chambarchas bog`liq bо`lib, huquqiy normalarda sо`z orqali ifodalanmasligi mumkin. Lekin huquq ijodkorligi va huquqni tatbiq etish faoliyatini umuman butun huquqiy tizim taraqqiyoti yо`nalishini belgilaydi. Demak, umumiy huquqiy 11 [15] Бобоев Х.Б., Исломов З.М., Чориёров У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси: Олий ўқув юртларининг ҳуқуқшунослик мутахассислиги бўйича таълим олаётган талабалар учун. 215-бет. 12 [16] Алексеев С.С. Право: азбука – теория – философия: Опыт комплексного исследования. 293-бет. 13 [17] Исламов З.М. Общество. Государство.Право. (опросы теории) 354-бет.](/data/documents/2e64af68-8674-4364-98b4-cf2699c5b2ee/page-15.png)
![www.arxiv.uz prinsiplar mamlakat huquqiy tizimining mazmun mohiyatini, uni rivojlanish yо`nalishini belgilaydi. Nazariyotchi huquqshunos olimlar umumiy huquqiy prinsiplar sifatida quyidagilarni ajratib kо`rsatadilar: huquqni shakllantirish va amalga oshirishda demokratizm prinsipi; qonuniylik prinsipi; insonparvarlik prinsipi; fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi; davlat va shaxsning о`zaro mas`ulligi prinsipi; ijtimoiy erkinlik prinsipi; fuqarolik majburiyati prinsipi; obyektiv haqiqat; ayb uchun javobgarlik prinsiplari; huquq va majburiyatlarning yagonaligi prinsipi; ishontirish va majburlashning uyg`unligi prinsipi; adolat prinsipi; milliy teng huquqlilik prinsiplari. 14 [18] Huquqiy tizimni shakllantirishda huquqiy prinsiplar (rahbariy g`oyalar) ning faol harakatini ta`minlash muxim rol о`ynaydi. Rahbariy g`oyalarga: Qonuniylik; Davlat va shaxsning о`zaro mas`ulligi; Fuqarolarning qonun oldida tengligi; Insonparvarlik; Demokratizm; Ijtimoiy adolat va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Mamlakatimizda istiqomat qilayotgan barcha fuqarolar yuqoridagi prinsiplar asosida о`z faoliyatini amalga oshiradigan bо`lsa, nafaqat huquqiy tizimning faol harakati ta`minlanadi balki, undanda yuqoriroq natijalarni qо`lga kiritishimiz mumkin. Huquq jamiyat hayotida muayyan funksiyalarni bajaradi. Huquqning funksiyasi deganda ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etish, ularni tartibga solishning asosiy yо`nalishlari tushuniladi. Huquqning asosiy funksiyalari quyidagilar - tartibga soluvchi, qо`riqlovchi va tarbiyaviy. 14 [18] Исламов З.М. Общество. Государство.Право. (опросы теории) 354-361-бетлар.](/data/documents/2e64af68-8674-4364-98b4-cf2699c5b2ee/page-16.png)
