Profilaktik chora tadbirlarning turlari va ularning tasnifi - Huquqshunoslik - Referatlar

Profilaktik chora tadbirlarning turlari va ularning tasnifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

Profilaktik chora tadbirlarning turlari va ularning tasnifi Reja: 1. Profilaktik chora-tadbirlar quyidagicha kvalifikatsiya qilinishi maqsadga muvofiqdir: 2. Huquqbuzarliklarning oldini olishda jamoat uyushmalarining asosiy vazifalari 3. Huquqbuzarliklarning oldini olishda ommaviy axborot vositalarining tutgan o‘rni

Profilaktik chora tadbirlarning turlari va ularning tasnifi Jinoyatchilikning oldini olish davlat tomonidan olib boriladigan ijtimoiy siyosatning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, o‘z mazmun va mohiyatiga ega. Shu bilan birga, bu faoliyat yo‘nalishi davlat va jamiyatda o‘ziga xos maxsus chora sifatida e’tirof etilgan. Jinoyatchilikka qarshi doimiy ravishda kurash olib borish alohida yondashuvni talab etadi. Chunki ijtimoiy hayotda yuzaga keluvchi har bir o‘zgarish jinoyatchilik bilan uzviy bog‘liqdir. Shundan kelib chiqqan holda jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini ham ushbu jarayonlar bilan birdek bo‘lishini ta’minlash lozim. Binobarin, jinoyatlarning oldini olishda zarur bo‘lgan doimiy harakatdagi va o‘zaro hamjihat tizim orqali ish yuritish maqsadga muvofiqdir. Bu, birinchidan, umumiy profilaktik chora-tadbirlar bo‘lib, jamiyatda mavjud ijtimoiy-iqtisodiy, g‘oyaviy, madaniy-tarbiyaviy, tashkiliy-boshqaruv va huquqiy yo‘nalishlarda zarur ishlarni amalga oshirilishini o‘z ichiga oladi. Ikkinchidan, yakka tartibdagi profilaktik chora-tadbirlar, bunda shaxsni to‘g‘ri yo‘lga solishning zarur ta’sir choralari amalga oshiriladi. Jinoyat chilikning oldini olishda qo‘yilgan maqsadga erishish uchun davlat miqyosi- dagi va yakka tartibdagi chora-tadbirlarning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash juda muhimdir. Shuningdek, jinoyatchilikning oldini olishda amalga oshiriladigan tash- kiliy- huquqiy tadbirlar ham o‘z mohiyatiga ega. Jazoning muqarrarligi va jazo asosida mahkumlarni to‘g‘ri yo‘lga solish hamda qayta tarbiyalash ham quyilgan maqsadga erishishda alohida o‘rin tutadi. Jinoyatchilikka qarshi kurash, shu jumladan, ularning oldini olishda keng qo‘llaniladigan «profilaktika» atamasi ilmiy va amaliy jihatdan o‘z mazmun- mohiyatiga ega ekanligiga alohida e’tibor qaratilmog‘i darkor. Zero, ushbu atamani o‘z joyida va mohiyatiga ko‘ra to‘g‘ri qo‘llash jinoyatlarning oldini olish borasida olib boriladigan tadqiqot ishlari va ommaviy faoliyatlarni tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kriminologiya faniga xos bo‘lgan bir qator tushunchalarni ifodalashda «profilaktika» atamasi qo‘llaniladi. Mohiyatiga ko‘ra esa aniq bir chora- tadbirni

amalga oshirishga qaratilgan faoliyatni ifodalaydi. Eng asosiysi, davlatning jinoiy- huquqiy yo‘nalishdagi siyosatining mohiyatidan kelib chiqqan holda shaxsni jinoyat sodir etmasligini ta’minlash maqsadida jinoiy jazoni qo‘llanishi mumkinligini qayd etilganligidadir. Shu bilan birga, profilaktika faoliyati jinoyat qonunchiligida me’yoriy jihatdan belgilangan va jinoyat deb e’tirof etilgan huquqbuzarliklarning oldini olishda amalga oshiri ladigan huquqiy chora ekanligini ham anglatadi. Tor ma’noda esa jinoyatchilik profilaktikasi va u bilan bog‘liq chora- tadbirlarning amalga oshirilishi, birinchidan, jinoyatlarning sabablarini hamda ularning sodir etilishiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlar, muhitlarni aniqlash va bartaraf etishdan iborat bo‘lsa, ikkinchidan, jinoyat sodir etishga moyil shaxslarni aniqlash va ular bilan zarur ishlarni olib borishni tashkil qilish bilan uzviy bog‘liq. Binobarin, jinoyatchilikning oldini olish yoki profilaktika qilish bilan bog‘liq bo‘lgan va biz yuqorida bayon etgan barcha holatlarni inobatga olsak, bu tushunchalarni umumlashtirgan holda «jinoyatchilik profilaktikasi» yoki aniq holatlarda «jinoyatlar profilaktikasi» deb tushunish mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, kriminologiyada «jinoyatchilik» jamiyat da sodir etiladigan jinoyatlar bilan bog‘liq barcha holatlar hamda boshqa turdagi huquqbuzarliklarning sodir etilishini o‘zida mujassamlashtirgan umumiy bir tushuncha sifatida e’tirof etilgan. Shu bilan birga, «jinoyatchilik» tushunchasi keng ma’noda «jinoyatlar» tushunchasiga sinonim sifatida qo‘llanishi mumkin. Bu o‘rinda har ikki tushuncha ham jamiyatda mavjud jinoyat va u bilan bog‘liq barcha holatlarni o‘zga qamrab olgan. Jinoyatchilikka qarshi kurashni ifodalashda amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan «huquqbuzarliklarning oldini olish» yoki «jinoyatchilikni profi laktika qilish» kabi tushunchalar orqali umumiy holatni ifodalash amaliy faoliyat yo‘nalishining mazmun va mohiyatini aslo buzmaydi, deyish mum kin. Demak, «jinoyatchilikning oldini olish» tushunchasi «huquqbuzar liklarning oldini olish» tushunchasi kabi umumlashgan mazmunga ega.

Huquq nazariyasi nuqtai nazaridan «huquqbuzarliklar» tushunchasi turli xil, ya’ni “jinoyat”, “ma’muriy huquqbuzarlik” “fuqaroviy huquqbuzarlik”, “intizomiy huquqbuzarlik” kabilarni o‘z ichiga oladi. Demak. yuqorida ko‘rsatilgan barcha turdagi huquqbuzarliklarning oldini olish bevosita jinoyatchilikning olidni olishga xizmat qiladi. Jinoyatchilikning olidni olish faoliyatining ikki yo‘nalishda tashkil etilishi doimo diqqat markazida bo‘lmog‘i lozim. Bu faoliyatga oid ishlar profilaktik chora-tadbirlar va huquqni muhofaza qilishni tashkil etish yo‘nalishlarida amalga oshiriladi. Profilaktika faoliyati huquqbuzarliklarning sabab va sharoitlarini aniqlash hamda bartaraf etish bilan bog‘liq. Ushbu faoliyat yo‘nalishi o‘z mohiyatiga ko‘ra boshqaruvning ishontirish metodiga asosan tashkil etiladi. Huquqni muhofaza qilishda esa, hammamizga yaxshi ma’lumki, majburlash metodiga tayaniladi. Ko‘rib chiqilayotgan faoliyat yo‘nalishini quyidagicha ta’riflash mum kin. Huquqbuzarliklar profilaktikasi huquqbuzarliklarning sodir etilmasligini ta’minlash maqsadida davlat organlari, muassasalari, jamoat tashkilotlari tomonidan ularni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlarni aniqlash hamda bartaraf etishga qaratilgan turli chora-tadbirlarni ishlab chiqish va qo‘llash faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, profilaktika faoliyatini tashkil etishda birinchi galda profilaktik chora-tadbirlarni to‘g‘ri aniqlash va klassifikatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Shu orqali profilaktika faoliyatini amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan har bir tadbirni to‘g‘ri baholash va tizimga kiritish imkoniyati tug‘iladi. Shu bilan birga, bajarilishi lozim bo‘lgan profilaktik chora- tadbirlarni o‘tkazishda ularni muhimligidan kelib chiqqan holda, ketma-ketligini va ishtirok etuvchi subyektlarning vazifalarini aniq yo‘nalishlar bo‘yicha belgilash imkoniyati yuzaga keladi. Eng muhimi, profilaktik chora-tadbirlarni klassifikatsiya qilish kriminologik tadqiqotlarni ham nazariy, ham amaliy tomondan olib borish va shu orqali har bir profilaktik chora-tadbirlarni ishlab chiqish hamda takomillashtirib borishga yo‘l ochishiga alohida e’tibor qaratilishi lozim.

Profilaktik chora-tadbirlar o‘z xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi belgilarga ega: a) oldini olish chora-tadbirlarining maqsadi va miqyosi bo‘yicha; b) mavjud ko‘rsatkichlari (masshtabi) orqali; d) huquqiy tomondan belgilanganligi; t) chora-tadbirlarning o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra; f) qaysi bosqichda joriy etilishiga ko‘ra; g) chora-tadbirlarni amalga oshiruvchi subyektlarning tutgan o‘rni, vakolatlari kabilarni inobatga olish asosida ishlab chiqiladi. To‘g‘ri, hozirgi kunda ilmiy adabiyotlarda profilaktik chora-tadbirlarni klassifikatsiya qilish bo‘yicha ko‘plab tavsiyalarni uchratish mumkin. Ularning ba’zilarida bir qator kamchiliklar bo‘lsa-da, e’tiborga ham loyiqdir. Biz keltirgan klassifikatsiya tizimida shu kabi tavsiyalar inobatga olin- ganligini eslatib o‘tish joizdir. Umuman olganda, har bir fan tadqiqotida bo‘lganidek, ushbu holatda biz ham jinoyatchilikning oldini olishda zarur bo‘lgan chora-tadbirlarni klassifikatsiya qilishda ularning guruhiy mansubligiga alohida e’tibor qarat- dik va har bir guruhning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olishga harakat qildik. Biroq jinoyatchilikning oldini olish borasida olib boriladigan profilak tika ishlari ijtimoiy muammolarni hal etishga qaratilgani bois o‘ta aniqlikni talab etishini hech qachon esdan chiqarmaslik kerak. Ayniqsa, bu talab jinoyatchilik bilan bog‘liq ilmiy tadqiqotlarni olib borishda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olishda quyilgan talablarning bajarilishi ish samarasini oshiradi. Bu kabi qat’iy talablar quyidagilardir: turli subyektlarning faoliyatida aniq chora-tadbirlar va ularning chegarasini belgilashi; profilaktik chora- tadbirlarni amalga oshirishda yengillik tug‘dirishi; profilaktika ishlarini tash kil etishning nazariy asoslarini yaratishda metodik asos bo‘la olishi. To‘g‘ri, yuqorida ta’kidlaganimizdek, profilaktik chora-tadbirlar o‘ziga xos turli belgilar asosida ham kvalifikatsiya qilinishi mumkin. Bu holatda profilaktik chora-tadbirlar ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-tarbiyaviy, g‘oyaviy- huquqiy tomondan yondashgan holda yaratiladi. Eng muhimi, jinoyatchilikning oldini olishda zarur bo‘lgan chora- tadbirlarni

klassifikatsiya qilishda ularni tatbiq qilish va amalga oshirishyo‘nalishlari hamda kriminologiyada umumiy va maxsus vazifalarni hal etishda tutgan o‘rniga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Profilaktik chora-tadbirlar quyidagicha kvalifikatsiya qilinishi maqsadga muvofiqdir: - hal etilishi lozim bo‘lgan masalalarning xususiyatlariga ko‘ra (ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy-tarbiyaviy, huquqiy, tashkiliy va hokazo); - xalq xo‘jaligi tarmoqlari bo‘yicha (aniq bir korxona yoki muassasalarda); - huquqiy manbalar orqali muvofiqlashtirilishiga asosan (prosessual yoki noprotsessual asoslar; taqiqlovchi, chegaralovchi, majburlovchi huquqiy asoslar); - ta’sir yo‘naltirilgan obyektga asosan (jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan, jinoyatlarni sodir bo‘lishiga yoki yuzaga kelishiga salbiy ta’sir etuvchi sabab va sharoitlarga nisbatan); - jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi holatlarning o‘ziga xos xusu siyatlariga ta’sir etilishiga ko‘ra (agarda u yoki bu holatni bartaraf etish imkoniyati bo‘lmasa, vaqtinchalik ularning ta’sir chegarasini cheklash, vaqtinchalik o‘rnini to‘ldirib turish, jinoyatlar sodir bo‘lishini yuzaga keltiruvchi holatlarning oldini olish va shu kabi holatlarga barham berish); - bajaruvchi subyektlariga ko‘ra (davlat idoralari, jamoat tashkilotlari, ma’muriyat kabi); - jinoyat toifalariga ko‘ra (qasddan, ehtiyotsizlik, g‘arazli maqsadlarda va kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlar); - jinoyatchining ijtimoiy holati, yoshi, jinsi, sudlanganligi, ishsizligi yoki o‘qimayotganligi, o‘zgalar hisobiga kun ko‘rishi kabilar asosida; - jinoyatchilikning sabablarini bartaraf qilishga qarshi qaratilgan tadbirlarga asosan (salbiy holatlarni yo‘qotish, jinoyatchilikning sabablari va sharoitlariga chek qo‘yish kabilar). Ushbu chora-tadbirlar birinchi galda jinoyatchilikning oldini olishning maxsus chora-tadbirlarida ijtimoiy-iqtisodiy va g‘oyaviy asoslar yaratilishiga imkon beradi. Chunki maxsus chora-tadbirlar ishlab chiqish va jinoyatchilikning

oldini olishdagi ijobiy natijalarga jamiyatda muhim ijtimoiy-iqtisodiy, qolaversa, g‘oyaviy islohotlarni amalga oshirmay turib erishib bo‘lmaydi. Barcha holatlarda ham jamiyat a’zolarini har tomonlama tarbiyalash va yangi jamiyat talablariga mos darajadagi yetuk shaxs deb hisoblash uchun bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, umu miy profilaktik chora-tadbirlar davlat miqyosida tashkil etiladi va jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishdagi davlat siyosatining muhim yo‘nalishi hisob lanadi. Kriminologiyaning maxsus chora-tadbirlari orqali iqtisodiy, ijtimoiy, moddiy- ma’rifiy, tashkiliy, huquqiy yo‘nalishlardagi bir qator muammolar hal etiladi. Bular ushbu yo‘nalishlarda jinoyatlarni yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan sabab va sharoitlarni aniqlash, ayrim huquqbuzarliklarni sodir etgan shaxslarga nisbatan ta’sir o‘tkazish va shu orqali sodir etilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarning oldini olish, jinoyat sodir etishga moyil shaxslarni aniqlash hamda ularni to‘g‘ri yo‘lga solish maqsadida zarur ishlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirishda umumiy profilaktika chora-tadbirlardan farqli o‘laroq ko‘proq majburlash metodlariga tayanish, maxsus chora-tadbirlarni qo‘llash va ularning natijalarini aniq, shu bilan birga ma’lum bir chegarada olib borish talab etiladi. Sanab o‘tilganlarning birinchisi maxsus profilaktik chora-tadbirlarni tashkil etish va umumiy profilaktik chora-tadbirlar o‘rtasidagi aniq chegarani belgilashga imkon yaratadi. Umumiy profilaktik chora-tadbirlarda jinoyat yo‘liga kirayotgan shaxslarga ishontirish metodlari asosida ta’sir etilsa, maxsus profilaktik chora- tadbirlar majburlash asosida amalga oshiriladi. Masalan, ma’muriy nazoratga olish, qolaversa, jinoiy javobgarlikka tortish va boshqalar. Maxsus profilaktik chora-tadbirlar o‘z navbatida umumiy profilaktika ishlarini olib borishga ta’sir etadi. Masalan, jinoyatchilikning holati, jinoyatchi shaxs va ularga qo‘llaniladigan jazolar ko‘rsatkichlari to‘g‘risida aholi o‘rtasida, tashkilot, muassasa va korxonalar jamoalarida jinoyatchilik ning umumiy holati to‘g‘risida suhbatlar uyushtirish va boshqalar. Korxona, muassasa va tashkilotlarda ijtimoiy hayotning u yoki bu

yo‘nalashlarida ishni tashkil etish bo‘yicha muntazam tekshiruvlarni olib borish ham tegishli huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan amalga oshiriladigan maxsus chora bo‘lib, o‘z navbatida, umumiy ijtimoiy profilak tika maqsadlariga xizmat qiladi. Biz yuqorida maxsus profilaktik chora-tadbirlar o‘ziga xos iqtisodiy, moddiy, tashkiliy-boshqaruv, huquqiy va tarbiyaviy xususiyatlarga ega, deb ta’kidlab o‘tdik. Shuningdek bu chora-tadbirlar o‘ziga xos ravishda ma’lum bir maqsadga erishishga qaratilgandir. Aholi o‘rtasida narx-navoning oshishi va pulning qadrsizlanishi natijasida yuzaga keladigan ma’lum bir salbiy holatlarning avj olmasligi uchun, aholining kam ta’minlangan qatlami moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida davlat tomonidan oylik ish haqining doimiy ravishda oshirib borilishi shular jumlasidandir. Shuningdek, maxsus profilaktika choralarini qo‘llanilishida tashkiliy- boshqaruv tadbirlarini amalga oshirish va shu asosida davlat organlarining faoliyat yo‘nalishlarini takomillashtirish yoki boshqaruvni tashkil etuvchi yangi idoralarni tashkil etish hamda jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini tako- millashtirib borishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan maxsus chora-tadbirlar qo‘llashga ham alohida e’tibor berish lozim. Shu bois jinoyatchilikning oldini olishda faoliyat ko‘rsatayotgan idoralar tarkibida zarur (uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashning hududlararo boshqarmalari, ichki ishlar organlari qoshida narkotik vositalar bilan g‘ayriqonuniy ravishda shug‘ullanishga qarshi kurash bo‘limlari, soliq va valutaga oid jinoyatlarga qarshi kurash Departamenti kabi) yo‘nalishdagi xizmat tarmoqlari faoliyatini yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Viloyat markazlari va yirik shaharlarda faoliyat ko‘rsatish uchun tashkil etilgan huquq-tartibot organlarining maxsus qismlari yoki mulk daxlsizligini ta’minlash maqsadida maxsus qo‘riqlash xizmatlarining tashkil etilishi ham shular jumlasiga kiradi.

Huquqiy chora-tadbirlar ham jinoyatchilikning oldini olishda katta ahamiyatga ega va ular quyidagilarda namoyon bo‘ladi: a) huquqbuzarliklarning sodir etilishi oqibatida yuzaga keladigan javobgarlik va unga tortishning huquqiy asoslari hamda tartibini belgilash; b) jinoyatchilikka qarshi kurashga jamoatchilik, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish idoralarini keng jalb etishga imkoniyatlar yaratish; d) jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda davlat boshqaruvini takomillashtirib borish. Ushbu chora-tadbirlar bilan bir qatorda huquq-tartibot va huquqni muhofaza qilish organlarida faoliyat ko‘rsatuvchi xodimlarning kasb mahoratini oshirish ham talab etiladi. Bu esa jazoni ijro etish muassasalarida qayta tarbiyalash samarasini oshiradi, retsidiv jinoyatchilikning oldini olish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Bunday chora-tadbirlarni qay tarzda amalga oshirish qoidalari va tartiblari tegishlicha jinoyat-huquqiy, protsessual normalar va jinoiy jazolarni ijro etishga doir qonun hujjatlarida qayd etilgan. O‘ziga xos bunday qonunchilik tizimi ji - noyatchilikning oldini olishni tashkil etishda muhim normativ manba hisob lanadi. Huquqbuzarliklarning oldini olishda jamoat uyushmalarining asosiy vazifalari Jinoyatchilik va, umuman, barcha turdagi huquqbuzarliklarning oldini olish, yuqorida ta’kidlaganimizdek, davlat organlari va jamoat tashkilot- larining hamkorlikda ish olib borishini taqozo etadi. Shu bilan birga, ushbu faoliyat yo‘nalishini tashkil etish va amalga oshirishda davlatning mahalliy boshqaruv organlari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish idoralari, fuqarolarning ko‘ngilli guruh va uyushmalari mas’uliyatga egadirlar. Umuman olganda, jinoyatchilikka qarshi kurash umumxalq ishi ekanligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining yuqori bo‘lishi profilaktika ishlari samarasini yanada oshiradi. Davlat tomonidan chiqariladigan huquqiy normalar jinoyatchilikka qar shi kurashni amalga oshiruvchi idoralar faoliyatining tashkiliy asoslarini yaratadi hamda vakolatlarini belgilab beradi. Masalan, O‘zbekistonda amalga

oshirilayotgan islohotlarning barchasi, o‘z mohiyatiga ko‘ra, jamiyat a’zo- larining huquq va erkinliklarini atroflicha ta’minlashga qaratilgandir. Shu ningdek, davlat boshqaruvida jamoatchilik ishtirokini ta’minlash huquqiy- demokratik davlatning muhim belgisi ekanligini e’tibordan chetda qoldirish aslo mumkin emas. O‘zbekistonda davlat boshqaruvini tashkil etishda bunga alohida e’tibor berilmokda. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1999-yil 14-aprelda yangi tahrirda qabul qilingan «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi qonun jamoatchilikning davlat boshqaruvidagi ishtirokini sezilarli darajada kengaytirdi. Ushbu qonunning 1-moddasida ta’kidlan- ganidek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqaruvi konstitutsiya va qonunlar asosida, mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan turmush an’analari, urf-odatlar, milliy va ma’naviy qadriyatlar asosida fuqarolar tomonidan mustaqil ravishda boshqaruvni tashkil etishga keng yo‘l ochib beradi. Qonunning 12-moddasiga ko‘ra, fuqarolar yig‘ini va ularning ken- gashlari huquqni muhofaza qilish organlariga jamoat tartibini ta’minlash, shuningdek, fuqarolarning O‘zbekistonda bo‘lishi va fuqarolikni qayd etish bilan bog‘liq huquqbuzarliklarning oldini olish hamda voyaga yetmaganlarni ijtimoiy himoya qilish kabilarda yaqindan yordam beradilar. Ushbu modda asosida fuqarolar yig‘ini va uning kengashi oilaviy nizolarni bartaraf etishda zarur tadbirlarni amalga oshiradilar. Eng muhimi, fuqarolar yig‘inlari kengashi raislari (oqsoqollar)ga tegishli aholi yashash joylarida ijtimoiy masalalarni hal etishda ma’lum bir vakolatlar berilgan. Ko‘rinib turibdiki, fuqarolarni davlat boshqaruviga aynan shu, ya’ni fuqarolar yig‘inlari orqali jalb etish muhim ahamiyat kasb etmoqdi. Ta’kidlash joizki, davlatning mahalliy boshqaruv organlari tizimida amalga oshirayotgan islohotlar jinoyatchilikning oldini olish va, umuman, jamiyat a’zolarini g‘oyaviy jihatdan tarbiyalashda samarali yo‘l hisoblanadi. Davlat boshqaruvining bu shaklda tashkil etilishi jamoatchilikni huquq- tartibot va huquqni muhofaza qilish faoliyatiga jalb etishga qulayliklar yaratadi.

Aholining mahallalar asosida ijtimoiy birlashishi Markaziy Osiyo xalqlari hayotida muhim o‘rin egallab kelgan. Aynan mahalla boshqaruvi asosida ijtimoiy muammolarni yechish tajribasi asrlar davomida shakllangan. Shuning uchun ham davlat mustaqilligining birinchi kunlaridanoq ushbu masalaga katta e’tibor qaratildi, shu asosda «Mahalla» xayriya jamg‘armasi tashkil etildi. Bu jamg‘armani tuzishdan maqsad - birinchidan, bozor munosabatlariga o‘tishda aholini moddiy tomondan qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchidan, mahallani ichki tizimi va faoliyat yo‘nalish- larini takomillashtirishning moddiy jihatdan ta’minotini yaxshilashdan iborat. Jinoyatchilikning oldini olishda esa, aytib o‘tilganidek, mahalla, u qaysi aholi yashash joyida bo‘lmasin (shahar, qishloq, ovul kabi), muhim imkoniyatlar markazidir. Mahalla posbonlari, profilaktika inspektorlari ishini tashkil etishda mahalla tizimi orqali ish ko‘rish maqsadga muvofiqligini hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olishda biz yuqorida ko‘rib chiqqan profilaktika ta’sir choralari va amalga oshiriladigan barcha tadbirlarni jamoatchilikning aynan shu shakli orqali yo‘lga qo‘yish hamda kriminologik tadqiqotlarni ushbu yo‘nalishda tashkil etishning ilmiy tavsiyalarini yaratish lozim. Huquqbuzarliklarning oldini olishda ommaviy axborot vositalarining tutgan o‘rni Har bir jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, huquqiy, ijtimoiy-ruhiy, madaniy-ma’rifiy hamda maxsus yo‘nalish- larda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar asosida yo‘lga qo‘yiladi. Bu yo‘nalishlardagi profilaktika ta’sir choralari turli miqyosda o‘tkaziladigan ommaviy tadbirlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib asosan umumiy hamda yakka tartibdagi profilaktika ishlarini yo‘lga qo‘yish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, profilaktika ta’sir choralarining viktimologik, ya’ni o‘zini o‘zi jinoyat yo‘lidan qaytarish asosida yuzaga keladigan profilaktika hamda maxsus profilaktika kabi ta’sir choralari ham mavjud.

Umumiy, ayniqsa, yakka tartibdagi profilaktik chora-tadbirlarni olib borishda ommaviy axborot vositalaridan keng foydalanish katta ahamiyatga ega. Ommaviy axborot vositalari nafaqat shaxsga, balki jamiyatning barcha a’zolariga birdek ta’sir etish imkoniyatiga ega. Ommaviy axborot vositalaridan foydalanish orqali u yoki bu shaxs ma’lum bir e’tiqodlar asosida shakllangan guruhlarning a’zolari va, umuman, aholi o‘rtasida o‘zini tutishi, xulqini yaxshilashi, yomon odatlardan voz kechish kabi holatlarga e’tiborini jalb etishi mumkinligi jinoyatchilikning oldini olishga yordam berishini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Shu bois profilaktika ishlarini tashkil etishda ommaviy axborot vositalaridan samarali foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Eng muhimi, ommaviy axborot vositalaridan jinoyatchilik va u bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishda foydalanishni kriminologiya nuqtai nazaridan tahlil etish hamda zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga alohida e’tibor qaratish darkor. Huquqbuzarliklarning oldini olishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlari faoliyatlarining samarasini oshirishi xususida ba’zi mulohazalar mavjud. Mavjud huquqiy adabiyotlarning tahlili quyidagi mulohazalarni bildirish imkonini beradi. Jumladan, ommaviy axborot vositalarini ichki ishlar organlari faoliyati da qo‘llash ikki yo‘nalishda olib borilishi mumkin: 1) aholining huquqiy savodxonligini oshirish maqsadida olib boriladigan tadbirlar jarayonida ommaviy axborot vositalaridan foydalanish; 2) aholini aniq bir jinoyat ishini fosh qilishga jalb qilish va shu orqali jinoyatlarning oldini olishga zamin yaratish. Umumiy profilaktik chora-tadbirlarni o‘tkazishda ommaviy axborot vositalaridan quyidagi yo‘nalishlarda foydalanish mumkin: a) jinoyatlar sodir bo‘lishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan holatlarning oldini olish, ularni bartaraf qilish va ularga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlashda; b) ma’lum bir shaxslarning jinoyat sodir etish usullaridan ommani ogoh etishda; d) jinoyat uchun jazo muqarrar ekanligini namoyish etishda; e) huquq-tartibotni bu- zuvchilar va huquqbuzarlik sodir etishga moyil shaxslarning nojo‘ya xatti- harakatlarini qoralash va shu orqali

aholini ularga nisbatan beg‘am bo‘lmaslikka chorlash maqsadida; f) fuqarolarning huquqiy savodxonligini oshirishda; g) huquqbuzarliklarning oldini olishdagi ilg‘or tajribalarni targ‘ib qilishda; j) huquqbuzarliklarning oldini olish faoliyati bilan band bo‘lgan adliya idoralari va jamoat tashkilotlarining mavqeini ko‘tarishda va boshqalar. Jinoyatchilikka qarshi kurashda ommaviy axborot vositalarini jalb qilishning quyidagi ikki holatiga e’tibor qaratish lozim: 1) qonunni buzmaslikka da’vat etish orqali jamiyat kishilarining ongini shakllantirish; 2) axborot vositalari yordamida davlat organlari va jamoatchilik e’tiborini kriminogen vaziyatlarga qaratish. Ko‘rinib turibdiki, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda ommaviy axborot vositalarini jalb etish va undan foydalanishga har bir muallif ma’lum bir tomondan e’tibor qaratgan. Ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda huquqiy jihatdan ma’lum bir maqsadni o‘rtaga qo‘yish ham muhim ahamiyatga ega. Chunki ma’lum bir ma’lumotni keng aholi ommasiga yoyish orqali o‘z vaqtida juda ko‘p huquqbuzarliklarning oldini olish imkoniyati yuzaga keladi. Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, ommaviy axborot vositalaridan huquqbuzarliklarning oldini olishda asosan quyidagi yo‘nalishlarda foydalaniladi: - qonunchilikni targ‘ib qilishda yoki tushuntirishda; - fuqarolarning huquqiy ongini shakllantirishda; - huquqbuzarliklar (yoki alohida turdagi jinoyatlar)ning mohiyatini tushuntirishda; - fuqarolarni jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini tugatishga jalb qilishda; - huquqbuzarliklarning oldini olishda aholining yaqindan ko‘mak- lashuvini ta’minlashda; - j inoyat yo‘liga kirgan yoki jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan profilaktika ishlarini olib borishda;

- jinoyat sodir etishga moyil shaxslar va ularni qo‘llab quvvatlovchi shaxslarga nisbatan jamoatchilik e’tiborini qaratishda; - huquqbuzarlikni sodir etganlarga nisbatan jazo muqarrarligini tushun- tirishda; - aniq shaxslar tomonidan sodir etilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlar borasida fuqarolarni xabardor etishda; - ichki ishlar organlari va aholi o‘rtasida o‘zaro bog‘lanishlarni yuzaga keltirishda; - turli mish-mishlarning kelib chiqmasligi uchun vaziyatni aniq yoritib berishda; - huquqiy nizoli holatlarni yechishda amaliy yordam ko‘rsatishni tashkil etishda; - jamoatchilik tomonidan amalga oshirilayotgan ijobiy ishlarni targ‘ib etishda; - aholi o‘rtasida ijobiy turmush an’analari va urf-odatlarni targ‘ib etish orqali ijtimoiy yashash tarzini yaxshilashda; - fuqarolarning ma’naviy, axloqiy buzuqliklarga qarshi kurashishlarida yordam ko‘rsatishda. Sanab o‘tilgan har bir yo‘nalish o‘z mohiyatiga ega bo‘lib, alohida yondashuvni talab etadi. Shuningdek, har bir yo‘nalishda jinoyatchilikning oldini olish jarayoni bir xilda kechishi mumkin emas. Zero, ijtimoiy turmushning doimiy ravishda o‘zgarib borishi va hayotda yangidan yangi o‘zgarishlarni e’tiborga olmaslik masalaning chigallashuviga olib keladi va ommaviy axborot vositalarining ta’sirini zaiflashtiradi. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olishda ommaviy axborot vositalari va ularning tarmoqlarida ish ko‘rishni ham shaklan, ham mazmunan takomillashtirib borish lozim. To‘g‘ri, hozirga qadar ommaviy axborot vositalari va ularning muassa- salari hamda tashkilotlari bilan ichki ishlar organlari o‘rtasidagi hamkorlik borasida ma’lum tajribalar to‘plangan. Biroq, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, ijtimoiy turmush va fan-texnika taraqqiyoti doimiy rivojlanishda ekanligini e’tiborga olish

va shu asosda ichki ishlar organlarida axborot vositalaridan unumli foydalanishni zamon talablari asosida yo‘lga qo‘yish talab etiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar

Ijtimoiy normalar tushunchasi va ularning tasnifi

Ichki ishlar organlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi faoliyat yo‘nalishlari

Jinoyatchilarning tasnifi

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi