Иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлашда ҳуқуқ фанларининг вазифалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлашда ҳуқуқ фанларининг вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

199.5 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлашда ҳуқуқ фанларининг вазиф а лари Режа: 1. Иқтисодиёни ҳуқуқий тартибга солишнинг Конституциявий тамойиллари 2. Иқтисодий ислоҳотлар ҳуқуқий асослари ривожининг янги босқичи 3. Иқтисодий ислоҳотлар ва тадбиркорликни ривожлантиришда етакчи ҳуқуқий манба

Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил 14-24 июнда бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш, тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий химоя тизимини такомиллаштириш, тадбиркорлик сохасида молиявий жавобгарликни эркинлаштириш бўйича 5 та фармонлар ва қарорлар қабул қилинди. Ушбу норматив ҳуқуқий хужжатлар ўз мохиятига кўра бир бирлари билан узвий боғлиқ бўлиб, ягона пировард мақсад – мамлакатимизда тадбиркорликни янада ривожлантириш, тадбиркорлар ҳуқуқ ва манфатлари юридик кафолатларини янада мустаҳкамлашга қаратилган. Шуни ишонч билан айтиш мумкинки, ушбу хужжатлар иқтисодий ислоҳотларни янги босқичи бошланганлигидан далолат беради. Унинг мохияти тадбиркорлар билан давлат органлари, мансабдор шахслар ўртасида ўзаро ишонч хайрихохлик ва холисликка асосланган муносабатлар тартибини жорий этишда яққол кўринади. Албатта бундай тизим, тартиб бирданига шаклланмайди. Бунинг учун аниқ мақсадли давлат сиёсати, унинг пухта ишлаб чиқилган илмий асослари мавжуд бўлиши лозим. Бу вазифани амалга ошириш, ушбу мақсадга эришиш учун юридик фанлар олдида хам жуда катта вазифалар турибди. Кўп холларда ҳуқуқий тартибот, миллий ҳуқуқ тизими ва улар билан боғлиқ бўлган ҳуқуқ фанларига устқурмани таркибий қисми сифатида қараш қабул қилинган. Агар иқтисодий тизим базис бўлса, ижтимоий тузилмалар, сиёсий- ғоявий институтларга устқурма сифатида қараб келинган ва бунда хар доим базис бирламчи, устқурма эса иккиламчи, яъни ўзига хос хосила хисобланган. Албатта бунинг муайян мантиқий асослари мавжуд, бироқ ҳуқуқ тизими устқурма таркибида нисбий мустақилликка эга. Бошқача айтганда ҳуқуқ тизими жамиятни иқтисодий ва ижтимоий тизимини тартибга солувчи, уни аниқ мақсадга йўналтирувчи ва муайян самарага, натижага эришишни таъминловчи фаол куч сифатида намоён бўлади. Ҳуқуқ тизимидан

фаол куч сифатида фойдаланиш учун ҳуқуқ тизимини, ҳуқуқ сохаларини, ҳуқуқ институтларини жиддий ўрганиб тахлил этиб бориш, бошқача айтганда ҳуқуқшунослик бўйича илмий тадқиқотларни чуқур ва изчил асосда амалга ошириш талаб этилади. Худди шу сабабли хам Ўзбекистон Республикаси Президентини 2005 йил июн ойида қабул қилган норматив хужжатлари ҳуқуқшунослик фанлари учун ўзига хос дастуриламал вазифасини ўтайди. Бу ўринда шуни хам таъкидлаш лозимки, юридик фанлар айниқса фуқаролик ҳуқуқи, конститутциявий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи каби фанлар бўйича ўтказилган тадқиқотлар асосида олинган илмий ишланмалар мамлакатимизда бозор муносабатларини шакллантириш, уни ҳуқуқий асосларини яратиш ва мустаҳкамлаш сохасида жуда катта амалий натижалар берди. Бугунги кунда мулкчилик муносабатларини тубдан ўзгариши, бозор тизимига асосланган инфратузилмаларни вужудга келиши ва фаолият юритиши, тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқий мақомини белгилаб қўйилишида ҳуқуқшунослик фани ютуқлари ўзига хос негиз бўлди деб айтиш мумкин. Бироқ эришилган натижалар яна хам салмоқлироқ бўлиши мумкин эди, агарда ҳуқуқшунослик фанлари бўйича тадқиқотларни ташкил этиш, фан ва амалиётни узвий боғлиқлигини таъминлаш ва фан ютуқларини амалиётга жорий этиш бўйича пухта ишланган оқилона ташкилий ҳуқуқий тизим йўлга қўйилганда. Хар қандай фан сохаси каби ҳуқуқ фанлари хам ижтимоий воқеликни тушунтириб, изохлаб бериш, уни англаб етиш истиқболни башорат қилиш ва амалий муаммолар ечимини бериш билан шуғулланиш лозим. Шу маънода олганда бугунги кунда ҳуқуқшунослик фанлари иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлаш сохасида жиддий ишлар қила олади. Афсуски ушбу сохада барча ҳуқуқ сохалари бир текисда ижобий самара бараётгани йўқ. Хозирча бу борада асосий оғирлик маркази фуқаролик ҳуқуқи фанига тушмоқда. Мамлакатимиз мутақилликга эришгандан буён амалга оширилган иқтисодиётни ҳуқуқий тартибга солиш билан боғлиқ илмий тадқиқотларни, диссертацияларни жуда катта қисми цивилист олимлар томонидан амалга оширилди. Бунга мулк

ҳуқуқи, мажбурият ҳуқуқи, шартнома интизоми, юридик шахслар ҳуқуқий холати, мулкий жавобгарлик бўйича амалга оширилган ўнлаб илмий тадқиқотларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бу борада фуқаролик ҳуқуқи томонидан эришилган натижалар салмоқли эканлигини қайд этиш билан бирга, фуқаролик ҳуқуқий тадқиқотлар доираси чегаралангангини қайд этиш лозим. Гап шундаки фуқаролик ҳуқуқи иштирокчиларни тенглиги, мулкий мустақиллиги ва эрк мухториятига асосланган муносабатларни тартибга солади. Бироқ иқтисодий тизимда ушбу муносабатлар доирасига кирмайдиган, бироқ иқтисодиётни ривожланишида, бошқаришда мухим ахамиятга эга бўлган бошқача муносабатлар гурухи хам мавжуд. Бундай муносабатлар гурухига тадбиркорлик субъектлари фаолияти устидан давлат контрол-назоратини амалга оширишда вужудга келадиган муносабатлар, тадбиркорлик субъектларини руйхатга олиш, хисобага қўйиш, лицензиялар бериш, турли имтиёз ва афзалликлар бериш, монополистик харакатни чеклаш, корпоратив бошқаришни ташкил этиш, солиқ, божхона ва бошқа муносабатлар киради. Албатта бу муносабатларни қисман маъмурий ҳуқуқ, божхона ҳуқуқи, солиқ ҳуқуқи, молия ҳуқуқи хам ўрганиши мумкин. Бироқ мамлакатимиздаги ушбу сохалар бўйича илмий тадқиқотлар иқтисодий ислоҳотлар билан боғлиқ равишда деярли ўрганилмаётганлигини эътироф этиш лозим. Солиқ ҳуқуқи, божхона ҳуқуқи миллий ҳуқуқ тизимида энди энди шаклланиб келмоқда. Иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлаш сохасида хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқи жуда улкан ишларни амалга ошириши мумкин эди. Бироқ ушбу соха деярли ривожланмаяпти, бунда бир нуқтада депсиниб туриш холати мавжуд. Бундай вазиятни рўй бериши ушбу соха мутахасислари эътиборсизлиги ва уқувсизлиги натижаси эмас. Балки илмий тадқиқотларни ташкил этиш, уларни баҳолаш, илмий даражаларни бериш тартибидаги номукаммалликлар билан боғлиқ. Маълумки хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқи ҳуқуқ фанлари туркумида 12.00.04 тартиб рақамига эга. Бироқ ушбу ихтисослик сохаси бўйича фан доктори илмий даражасига эга

бўлган олимлар мамлакатимизда йўқ, фан номзодалари эса бармоқ билан санарли. Бундай холатни вужудга келиши олимларни хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқи билан шуғулланишга хохиши йўқлигидан далолат бермайди. Тошкент Давлат юридик институтида бир неча йилдан буён элликдан ортиқ ушбу ихтисослик бўйича магистрлар тайёрланди ва уларнинг хар бири магистрлик диссертациялари ёздилар. Бироқ уларнинг илмий тадқиқотларни давом эттирган қисми хўжалик тадбиркорлик ихтисослиги бўйича эмас, асосан фуқаролик ҳуқуқи ва қисман жиноят ҳуқуқи бўйича илмий изланишларни давом эттирдилар. Демак бунда асосий муаммо хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқидан диссертациялар химояси бўйича ихтисослаштирилган кенгашлар мавжуд эмаслиги билан изохланади. Ихтисослашган кенгашлар тузиш учун эса мутахассислар керак бўлади. Зохиран қараганда муаммо ёпиқ халқа доирасида қолгандай, ечими йўқдек бўлиб туюлади. Бироқ кўпгина МДҲ мамлакатларида буни осонгина ечими бор. Маълумки фуқаролик ҳуқуқи ва хўжалик тадбирокрлик ҳуқуқи турдош тармоқлар хисобаланди. Хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқи аслида фуқаролик ҳуқуқи таркибидан ажралиб чиққан. Баъзи цивилист олимлар хатто хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқини фуқаолик ҳуқуқини кичик сохаси деб хисоблайдилар. Гап хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқини мустақил тармоқлиги ёки ундай эмаслигида эмас, гап бу ўринда хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқини ривожлантириш, уни иқтисодий ислоҳотлардан ҳуқуқий таъминлаш бўйича самарали илмий ишланмалар берувчи сохага айлантириш устида бормоқда. Агар хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқи-12.00.03. фуқаролик ҳуқуқи ихтисослигига қўшилса ва хўжалик процесси фуқаролик процесси 12.00.04. шифрида алохида илмий тадқиқотлар йўналишини ташкил этса муаммо мувафаққиятли хал этилган бўлур эди. Юқорида кўрсатганимиздек баъзи МДҲ мамлакатлари шундай йўл тутдилар. Мамлакатимизда хам бундай тажрибани қўллаш асосида цивилистика фани доирасида хўжалик тадбиркорлик ҳуқуқи бўйича олимларни, фуқаролик процесси ихтисослиги доирасида хўжалик процесси бўйича олимларни тайёрлашга имкон бўлур эди.

Иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлаш бўйича илмий ишланмалар самарадорлигини оширишда муайян захира имкониятлар талайгина. Биринчи галда диссертация мавзулари танлашда синчковлик ва истиқболни кўра билиш, долзарб, мухим амалий назарий ахамиятга эга бўлган муаммолар билан боғланган тадқиқотларга қўл уриш алохида ахамиятга эга. Диссертация мавзулари нафақат тадқиқотчининг ўзини илмий рахбарини, балки барча тегишли соха олимлари диққаи эътиборида бўлиши, улар томонидан қизғин мухокама қилинмоғи, тадқиқот режаси хар томонлама кўриб чиқилмоғи лозим. Мана шунда айрим диссертациядагилар каби ўрта миёналик, қуруқ баёнчилик холатларига бархам берилади. Диссертация дарслик эмас, илмий тадқиқот муайян илмий муаммони ечими ишлаб чиқилган эканини унутмаслик лозим. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил июн ойида қабул қилинган норматив ҳуқуқий хужжатларини амалга ошириш иқтисодиётни ҳуқуқий тартибга солиш сохасида хам, иқтисодиётни бошқариш сохасида хам, тадбикорларни ҳуқуқлари ва қонуний манфатларини химоя қилиш сохасида хам янги тараққиёт йўналишларига асос солади. Бу эса ҳуқуқшунос олимлар олдига улкан вазифалар қўяди. Улар тадбиркорларни ҳуқуқий химоя тизимини ташкилий структураси, химоя усуллари ва шаклларини ҳуқуқий асослари, бу борада моддий ҳуқуқий ва процессуал ҳуқуқий нормаларнинг ўзаро нисбати, тадбиркорлар ҳуқуқлари бузилишини олдини олиш, бузилган ҳуқуқларни тиклаш, етказилган зарарларни ундириш, тадбиркорлик субъекти фаолияти устидан давлат назорати асослари, шакллари, текширувчи органлар ваколатлари, текширишлар тартиби, текширишларни қонунийлиги, холислиги ва мақсадга мувофиқлигини таъминлашнинг юридик кафолатини яратиш бўйича илмий изланишлар олиб боришлари талаб этилади. Албатта ушбу муаммолар алохида илмий тадқиқотлар учун мавзу сифатида олиниши хам мумкин. Бироқ фуқаролик ҳуқуқи бўйича, маъмурий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи, фуқаролик процесси, солиқ ҳуқуқи, божхона ҳуқуқи бўйича тадқиқотлар олиб бораётган изланувчилар хам агар ўз тадқиқот мавзуларини

иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлаш муаммолари билан боғлаш мумкин бўлса, бундай имкониятдан албатта фойдаланишлари шарт. Иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлаш муаммоларини ўрганувчи тадқиқотчилар амалиётни чуқур ва хар томонлама ўрганишлари лозим. Афсуски барча тадқиқотлар хам бунга амал қилади деб бўлмайди. Бунга асосий сабаб фақат тадқиқотчиларни амалиётга нописандлик билан қараши, назарий масалалар қобиғига ўралиб қолганлигида эмас, балки илм- фан ва амалиёт ўртасида боғланиш тизими заифлигидадир. Бугунги кунда аксарият кўпчилик тадбиркорлик субъектлари хусусий мулкка асосланади. Бинобарин маъмурий асосга кўра уларнинг фаолиятини ўрганиш социологик ва бошқа тадқиқотлар ўтказиш анча мураккаб масала. Кўпчилик тадбиркорлик субъектлари, тегишли давлат идоралари ва хизматчилари бунга хар доим хам қизиқиш билан қарайвермайдилар. Бинобарин ҳуқуқшунос олимлар томонидан иқтисодиётни ўрганиш, тегишли ахборотларни олиш тартибини белгилаб қўйиш ва бунда тижорат сирлари ва конфеденциал ахборотларни сир сақланишини таъминлашга риоя қилиш долзарб вазифа бўлиб қолмоқда. Ҳуқуқшунос олимлар томонидан олинган илмий ишланмалар натижаларини амалиётда фойдаланиш тизими хам такомиллаштиришга мухтож. Кўп холларда диссертацияларда илгари сурилган таклиф ва хулосалар фақат қоғозларда қолиб кетмоқда. Эхтимол илмий ишланмалар натижалари бўйича маълумотлар базаларини, мониторингларни ташкил этиш тўғрисида ўйлаб кўриш лозим бўлар эди. Ўзбекистон Республикаси Олий Суди, Олий Хўжалик Суди, Бош Прокуратураси, Адлия Вазирлиги хузурида илмий маслахат кенгашлари доимий фаолият юритадиган бўлиши лозим. Иқтисодиётни тартибга солувчи қонунлар иқтисодий ислоҳотларни хар бир босқичида танқидий тахлил этилиши, уларнинг муқобил вариантлари лойихалари яратилишини рағбатлантириш вақти келди. Турли олимларнинг қонунларнинг муқобил лойихалари илмий журналларда дадил эълон

қилиниши, интернет сахифаларига жойлаштирилиши мақсадга мувофиқ бўлур эди. Иқтисодиёни ҳуқуқий тартибга солишнинг Конституциявий тамойиллари Маълумки Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ишлаб чиқилган ва қабул қилинган шарт-шароитларда мамлакат иқтисодий ривожининг стратегик мақсади яъни бозор муносабатлари тизимини шакллантириш ва мустаҳкамлаш аниқ ва равшан белгилаб қўйилган эди. Бироқ ушбу иқтисодий тизимни барпо этиш йўллари, давлат ва иқтисодиёт ўртасидаги ўзаро муносабатлар, давлатни иқтисодиётга ҳуқуқий таъсир кўрсатиш шакллари ва воситалари хали мукаммал ишлаб чиқилмаган эди. Мана шундай шароитда Конституциянинг XII -боби жамиятни иқтисодий негизи тўғрисида конституцявий нормаларни ўзида мужассам этди. Бугунги кунда ушбу нормалар мазмунини тахлил этар эканмиз, уларни нихоятда заргарона аниқлик билан белгиланганлиги эътироф этиш лозим. Энг аввало , Конституцияда Ўзбекистон иқтисодиётининг стратегик тараққиёти бозор муносабатларини ривожлантириш эканлиги ўз ифодаси топганлигини қайд этиш лозим. Демак, бозор муносабатлари тизими Ўзбекистон Республикасида легитим Конституциявий мақомга эгадир. Бинобарин хокимиятнинг барча бўғинлари қабул қиладиган чора-тадбирлар, барча қонунлар агар улар иқтисодиёт билан боғлиқ бўлса, албатта бозор муносабатлари тизимини ривожлантириш мақсадини кўзлаши лозим. Иқтисодий сохада маъмурий буйруқбозлик усулларини ёки режага асосланган дириктив рахбарликни ифодаловчи хар қандай чора тадбирлар албатта Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 53-моддасига зид келади. Мулкчилик муносабатлари хар қандай жамият иқтисодий негизининг асосида ётади. Худди шу сабабли хам Асосий қонунимизда мулкий

муносабатларни тартибга солишга қаратилган қатор Конституциявий принциплар белгилаб қўйилган. Биринчи галда Ўзбекистон иқтисодиёти негизини хилма хил шакллардаги мулк ташкил этиши белгилаб қўйилган. Демак, бундан мамлакатимизда қандайдир мулк шаклини танхо хукмрон мавқеъга эга бўлмаслиги тўғрисида хулоса чиқариш мумкин. Бу ўринда Конституцияда мулк шакллари санаб чиқилмайди, уларнинг рўйхати белгилаб қўйилмайди. Бу эса келгусида истиқболда вужудга келиши мумкин бўлган у ёки бу мулк шаклларига тўсиқлар қўйиш истисно этилишини англатади. Конституцияда шунингдек барча мулк шаклларининг тенглиги ва ҳуқуқий жихатдан баб-баравар химоя этилиши кафолатланиши тўғрисида Конституциявий принцип ўз ифодасини топган. Ушбу принцип шунчаки декларатив характерга эга бўлмасдан, кейинчалик фуқаролик қонунларида янада ривожлантирилди ва муайянлаштирилди. Давлат – мулкдор, давлат мулки яъни оммавий мулк мулкнинг алохида шакли хисобланади. Бироқ давлат на сиёсий хокимият субъекти сифатида, на қонун чиқариш хокимиятини сохиби сифатида ўз мавқеъидан фойдаланган холда оммавий мулк учун алохида имтиёзли холатни белгилаб бермайди. Аксинча барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлиги ва ҳуқуқий жихатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолати сифатида намоён бўлади. Конституцияда шунингдек мулк шакллари орасида хусусий мулк шакли тўғрисида алохида сўз юритилади. Бир қарашда Конституциянинг 53- моддасининг биринчи қисми ва 53-моддаси иккинчи қисми орасида зиддият бордек туюлади. Агар 53-модданинг биринчи қисмида барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлиги расман баён этилса, 53-модданинг иккинчи қисмида эса мулк шакллари ичида хусусий мулкка алохида эътибор берилади. Аслини олганда бундай зиддият мавжуд эмас. Чунки гарчи хусусий мулк алохида таъкидлаб кўрсатилса хам, Конституциянинг 53- моддаси иккинчи қисми барча мулк шакллари учун таъсир кучига эга. Шу билан бирга хусусий мулкка алохида урғу берилгани бежиз эмас. Чунки Конституция қабул қилингунга қадар хусусий мулк амалда тўла қонли

ҳуқуқий мақомга эга бўлмаган. Аксинча, нисбатан яқин ўтмишда у қораланиб, юридик жихатдан қонундан ташқари деб эълон қилинган. Бошқа жихатдан олганда эса, айнан хусусий мулк эркин рақобат ва шартномалар эркинлиги бозор муносабатларини ривожлантиришнинг асосий шартидир. Тадбиркорликни ривожлантириш учун тадбиркорлар ўз мол мулкларига эга бўлиши лозим. Давлат мулки, оммавий мулк ўзининг алохида тайинланиш мақсад-вазифаларига эга. Бу вазифалар давлатнинг ўзига хос функциялари, яъни мудофаа, хавфсизлик, социал функциялар, давлатни нормал фаолиятини ташкил этиш ва шу кабилар билан узвий боғлиқ. Бинбарин иқтисодиётда хусусий сектор субъектлари тадбиркорликни асосий субеъктлари сифатида намоён бўлиши табиий. Бундан эса, хусусий мулкни жамият иқтисодий негизини ривожлантиришда, бозор тизими ва тадбиркорликни тараққий этишида асосий моддий-мулкий манба бўлиши тўғрисида хулоса келиб чиқади. Демак, қонун чиқарувчи Конституциянинг 53-моддаси иккинчи қисмида хусусий мулкка урғу бериши хар жихатдан ўринли ва мақсадга мувофиқ бўлган. Навбатдаги Конституциявий принцип мулк дахлсизилиги билан боғлиқ. Мулкдор фақат қонунда назарда тутилган холларда ва тартибдагина мулкидан махрум этилиши мумкин. Фуқаролик Кодексида ва бошқа қатор қонунларда мулк ҳуқуқини бекор бўлиш асослари ва тартиби батафсил белгилаб қўйилган. Мулкдор хар қандай холатда эмас, балки ўзининг ғайриҳуқуқий харакатлари ёки жамият манфаатлари тақозосига кўра, муайян чекланган холатлардагина ўз мол мулкидан махрум этилиши мумкин. Асосий қонунимизда мулк ҳуқуқини мазмуни ва мулкдор ваколатларини амалга ошириш чегараси белгилаб қўйилган. Мулкдор ваколатлари энг аввало ўз мол мулкига ўз хохишига кўра эгалик қилиш,фойдаланиш, тасарруф қилишда намоён бўлади. Бироқ мулкдор ваколатлари мутлақо чегарасиз эмас. Мулкдор ўз мол мулкидан фойдаланиш жараёнида экологик мухитга зарар етказмаслиги, бошқа субъектларни ҳуқуқлари хамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт.

Конституцияда жамият иқтисодий негизлари билан боғлиқ яна бир принцип бу - иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эканлиги принципи хисобланади. Иқтисодий фаолият эркинлигининг мохияти шундан иборатки фуқаролар ва юридик шахслар қонунларда таъқиқланмаган хар қандай иқтисодий фаолият билан шуғулланишлари мумкин. Ушбу иқтисодий фаолиятни амалга оширувчиси томонидан фойда олиш мақсади кўзда тутилса тадбиркорлик фаолияти хисобланади. Агарда бундай мақсадни кўзламаса хайрия, биргаликдаги фаолият ва шу каби кўринишларда намоён бўлиши мумкин. Тадбиркорлик фаолияти эркинлиги фуқаро ёки тижорат юридик шахсига қонунда таъқиқланмаган хар қандай фаолият сохаси бўлса тадбиркорликни амалга ошириш имконини беради. Бироқ хар қандай иқтисодий фаолиятни, тадбиркорликни ва меҳнат фаолиятини амалга оширувчи хар бир субъект ўз фаолияти натижаларидан бахраманд бўлувчи истеъмолчилар ҳуқуқи устунлигини унутмасликлари лозим. Бозор шароитида хар қандай меҳнат фаолияти, тадбиркорлик фаолияти ва иқтисодий фаолият пировард натижаси истеъмолчиларнинг муайян эхтиёжларини қаноатлантириш хисобаланди. Бинобарин ушбу тамойилни давлатни иқтисодиётини тартибга солишда қатъий амалга ошириш шарт бўлган ўзига хос Конституциявий принцип сифатида эътироф этиш ўринли бўлур эди. Юқоридаги Конституциявий принциплар иқтисодиётни тартибга солувчи хар қандай қонунлар ва норматив хужжатлар мазмунида ётувчи асосий рахбарий қоида бўлиб қолиши, уларни Конституцияга тўлиқ мувофиқлигини таъминловчи асосий юридик шарт хисобланади. Иқтисодий ислоҳотлар ҳуқуқий асослари ривожининг янги босқичи Маълумки иқтисодиётни ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, ҳуқуқий химоя тизимини шакллантиришда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан чиқарилган фармонлар ва қарорлар фавқулодда муҳим ахамиятга эга. Бу

ўринда хеч қандай муболағага йўл қўйилгани йўқ. Тўғри, ҳуқуқий демократик давлатда ҳуқуқ нормаси билан тартибга солинишга мухтож бўлган ижтимоий муносабат олий юридик кучга эга бўлган хужжат – қонунлар билан тартибга солинмоғи мақсадга мувофиқ, чунки қонунларда адолатли, холис ва самарали ишлайдиган ечимлар ўз ифодасини топади деган фикр мулохаза кенг тарқалган. Унинг тарафдорлари қонун ости хужжатларида умуммиллий манфаатлардан кўра маҳкамавий манфаатлар устувор бўлиб қолиши мумкинлигидан хавотир билдирадилар. Вазирликлар ва бошқа идоралар томонидан қабул қилинадиган хужжатларда бундай хавотирлик баъзи холларда муайян асосга эга. Бироқ қонун ости хужжатлари ичида Президент фармонлари ўзининг юқори савияси билан ажралиб туради. Гарчи Конституциянинг 94-м.га асосан Ўзбекистон Республикаси Президенти Конституцияга ва қонунларга асосланиб хамда уларни ижро этиш юзасидан фармонлар, қарорлар чиқариши белгилаб қўйилган ва бинобарин улар қонун ости хужжатларини бир тури бўлса хам, уларнинг мохияти ва мазмуни алохида ўзгача ахамият касб этишини эътироф этиш лозим. Биринчидан, Президент томонидан қабул қилинадиган норматив хужжатлар хар қандай махкамавий манфаатлардан холи, умуммиллий манфаатларни қатъий ва изчил ифодалайди ва уларни химоя қилади; Иккинчидан, ушбу норматив хужжатлар иқтисодиётдаги оғриқ нуқталар, мушкул муаммоларни хал этишга қаратилади. Албатта ушбу муаммолар қонунлар орқали хам хал этилиш мумкин ва баъзан шундай бўлади хам. Бироқ қонунларни ишлаб чиқиш, мухокама қилиш ва қабул қилиш анчайин мураккаб жараён. Ушбу жараён бир неча ойлар давом этади. Иқтисодиётдаги вазият эса баъзан муаммони зудлик билан хал этишни, субъектларни муайян харакатларини содир этишга йўналтиришни талаб этади. Мана шундай холатда Президент норматив хужжатлари беқиёс ахамиятга эга бўлади. Бир вақтлар хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида дебиторлик ва кредиторлик қарзлари энг юқори даражага кўтарилганда

Президент фармони орқали олдиндан хақ тўлаш, харидорни тўловга лаёқатини текшириш тартиби белгилаб қўйилганлиги, векселлар билан хар хил суистеъмолликлар содир бўлиб, баъзи корхоналарда хатто иш хақи хам векселлар билан берила бошланганда Президент фармони билан авал вексель жорий этилиши қандай халоскорлик вазифасини бажарганлиги барчамизнинг ёдимизда. Холбуки бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Учинчидан, Презедент қабул қиладиган норматив хужжатлар мазмуни давлат рахбарининг шахси, ақлий салохияти билан хам узвий боғлиқ эканлигини унутмаслик лозим. Мамлакатимиз рахбари барча туб иқтисодий ислохатларнинг ташаббускори, унинг стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқувчиси бўлган Ўзбекистонда Президент норматив хужжатлари уларни амалий дастаклари сифатида намоён бўлмай иложи йўқ. Шу маънода Президент фармонлари иқтисодиётни тартибга солувчи норматив хужжатлар тизимида ўзининг ижодий янги ечимга эгалиги, юқори самарадорлиги, тараққиёт сархадларини доимий равишда кенгайтириб бориши билан ажралиб туради. Президент фармонида илк маротаба ўз ифодасини топган норматив ечимлар кейинчалик ҳуқуқ-тартибот тизимини, қонунларни таркибий қисмига айланиб қолганлиги бежиз эмас. Масалан, ерга нисбатан илк хусусий мулкчилик, фермер хўжаликларини хусусий корхона сифатидаги мохиятини очиб бериш, хорижий инвестициялар учун қулай шарт-шароитлар белгилаш, акциядорлар жамиятини йирик ишлаб чиқаришни ташкилий- ҳуқуқий шакли сифатида қўллаш лозимлигининг ҳуқуқий асослари дастлаб Президент фармонларида илгари сурилган эди. Президент норматив хужжатларнинг ўта юқори сифати ва юксак самарадорлиги, иқтисодий ислохатларни янги йўналишларни, янги уфқларини очиб бориши юриспруденция фанида ўзига хос феномен сифатида тадқиқ этилмоғи лозим. Бу сохадаги тажриба бошқа қонун ости хужжатларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш сохаси учун муайян даражада фойдали бўлиши мумкин.

Президентимизнинг иқтисодий ислохатларни амалга оширишдаги етакчилик мавқеи у томонидан 2005 йил июн ойида чиқарилган норматив хужжатларда яна хам яққол намоён бўлди. Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил 14 июнда чиқарилган "Бозор ислохатларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш сохасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида" фармони, 2005 йил 14 июнда "Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий химоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора тадбирлари тўғрисида" фармони чиқарилди, 2005 йил 15 июнда "Тадбиркорлик субъектлари томонидан тақдим этиладиган хисобот тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида" Қарори қабул қилинди. 2005 йил 21 июнда "Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида" фармони, 2005 йил 24 июнда "Тадбиркорлик субъектларининг хўжалик сохасидаги ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарликни эркинлаштириш тўғрисида" фармони чиқарилди. Хар бир ҳуқуқий хужжат ўз мохиятига кўра бир-бирлари билан узвий боғлиқ ва ягона пировард мақсад – мамлакатимизда тадбиркорликни янада ривожлантириш, тадбиркорларни ҳуқуқ ва манфаатлари кафолатларини мустаҳкамлашга қаратилган. Юқори даражада ривожланган хар бир жамиятда хар бир инсон, хар қандай корхона, муасаса, ташкилот ўз фаолиятини ҳуқуқ нормалари асосида ташкил этади. Тадбиркорлик фаолияти ва тадбиркорлари ҳуқуқлари ва бурчлари оқилона қонуний асосларини яратиш мамлакатимиз иқтисодиёти ривожланишининг мухим шарти хисобланади. Худди шу сабабли хам Президентимиз фармонида тадбиркорлик фаолиятини тартибга солувчи барча ҳуқуқий хужжатларни қайта кўриб чиқиш, уларни иқтисодий ислохатларнинг мақсад, вазифа ва асосий устувор йўналишларидан келиб чиққан холда шакллантириш ва энг асосийси уларни шунчаки қуруқ

баённома бўлмасдан хаётда амалда қўлланишини, ишлашини таъминлаш механизимини яратиш вазифалари қўйилган. Маълумки , бозор муносабатларини шакллантириш ва мустаҳкамлаш жараёнида давлат бош ислохатчи ролини ўйнайди. Давлат нафақат иқтисодиётни ҳуқуқий асосларини яратади, балки унинг ижросини таъминлайди. Тадбиркорлик субъектлари фаолияти иштирокчилари ўз мажбуриятларини бажаришлари устидан давлат идоралари назорати амалга оширилади. Бироқ бундай назорат қонун доирасида ва қонун асосида бўлмоғи шарт. Айрим мансабдор шахслар бундан ўз ғаразли мақсадларида ёхуд суистеъмолликлар йўлида фойдаланмасликлари лозим. Худди шу сабабли назорат органларининг рахбарлари тадбиркорлик субъектларини ўз ваколатлари ва назорат сохаси доирасидан ташқари масалалар бўйича хар қандай текширувлар ўтказганлиги учун шахсан жавобгарлиги белгилаб қўйилди. Эндиликда қандай давлат идораси бўлишидан қатъий назар тадбиркорлик субъектларини худа-бехудага текшириш холатларига бархам берилади. Айниқса бу борада ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралари (прокуратура, ички ишлар, миллий хавфсизлик органлари) ваколатлари жиддий чегаралаб қўйилди. Тадбиркорлик субъекти фаолиятини режадан ташқари текширишга асос бўлиб: ё ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идорани қўзғатилган жиноят иши юзасидан текширишни тайинлаш тўғрисидаги қарори; ёхуд шундай текширишларни ўтказиш тўғрисида назорат органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича махсус ваколатли органнинг қарори хисобланади. Кўп холларда қўзғатилган жиноят иши тадбиркорлик субъектининг фаолияти билан бевосита боғланмаган, бошқа субъект фаолияти билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай холда фаолияти юзасидан жиноят иши қўзғатилган субъект билан тадбиркорлик субъекти ўзаро муносабатда бўлган бўлсагина, юқоридаги асослардан бири мавжуд бўлса ва ўша ўзаро муносабатлар доирасидагина муқобил текширишга йўл қўйилади.

2005 йил июнь ойида Президентимиз томонидан қабул қилинган норматив хужжатлар иқтисодий ислохатларни ҳуқуқий таъминлаш, тадбиркорликни ривожлантириш сохасида ўзига хос янги босқични бошлаб берди. Ушбу босқичнинг мохияти тадбиркорлар билан давлат органлари, мансабдор шахслар ўртасида ўзаро ишонч, хайрихохлик ва холисликка асосланган ўзаро муносабатлар тартибини, тизимини жорий этишда яққол кўринади. Албатта, бундай тизим, тартиб бирданига шаклланмайди. Бозор муносабатларига ўтишнинг илк босқичларида тадбиркорликни ҳуқуқий асослари заиф бўлгани, тадбиркорлар фаолияти бўйича давлат назорати йўлга қўйилмагани хеч кимга сир эмас. Ўша даврда асосий вазифа корхоналар ўртасида маъмурий асосда жорий этилган хўжалик алоқаларини издан чиқиши шароитларида истеъмол бозорини тўлдириш эди. Бозор муносабатларини ривожлантириб борган сайин тадбиркорлик фаолиятини қонун асосида ташкил этиш, бунда давлат назорати тартиби жорий этишга зарурат туғилди. Гап шундаки тадбиркорлик фаолиятини амалга оширилишида тадбиркорлар билан давлат органлари, тадбиркорлар ва истеъмолчилар ўртасида ўзига хос муносабатлар туркуми вужудга келади. Давлат идоралари тадбиркорлик субъектлари томонидан тегишли қонунларга риоя қилиниши, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ўз вақтида ва тўғри хисоб-китоблар асосида тўланиши ва товарлар, ишлар, хизматлар юқори сифатли бўлиши устидан назоратни амалга оширадилар. Бозор муносабатларига ўтиш босқичларида тадбиркорлик субъектлари фаолияти устидан давлат назорати нисбатан доимий ва қаттиқ кўринишга эга бўлади. Бунинг сабаби шундаки хали доимий профессионал тадбиркорлар қатлами вужудга келмаган, демакки тадбиркорлик субъекти муайян фаолият билан узоқ муддат мунтазам шуғулланмаганлиги сабабли ўз фаолиятини мукаммал, миридан сиригача эгаллаб олмаган, белгиланган тартиб қоидаларни хам пухта билмаслиги сабабли билиб-билмас хар хил қоидабузарликларга йўл қўйиши мумкин. бундай шароитда доимий ва қаттиқ назорат тадбиркорлик субъектларида маъсулият туйғусини оширади,

қоидабузарликларни ўз вақтида бартараф этилишига хизмат қилади, тадбиркорлик мажбуриятларини ўз вақтида ва тегишли даражада бажарилишини таъминлайди. Муайян даврларда ушбу тартибни қаттиқроқ бўлиши талаб этилди. Бунда асосий мақсад тадбиркорларни қонун талабларига қатъий риоя қилиши, шериклар ва истеъмолчилар манфаатларини хурмат қилиш, хисобот ва молия интизомини тегишли даражада бажаришга ўргатиш, хар хил суистеъмолликлар ва ҳуқуқбузарликлардан сақланиш кўникмасини вужудга келтириш эди. Ушбу вазифа бугунги кунда деярли бажарилди. Худди шундай шароитда аввалги тартибни сақлаб қолиш мақсадга мувофиқ эмас эди. Ушбу тартибни соддалаштириш, тадбиркорларни назорат-текширувчи органларга боғлиқлигини энг минимал даражага келтириш талаб этилар эди. Тадбиркорлик – бу энг аввало ташаббус кўрсатиб ишлаш хисобланади. Демак, тадбиркор хадеб давлат амалдорини қош-қовоғига қараши, унга хисоб бериши уни хам тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишни бажариш, товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишидан чалғитади, хам ташаббус ва мустақилликни бўғади. Албатта бундай қаттиқ назорат ва хисоботлар тартиби кичик бизнес субъектлари учун айниқса зарарлидир. Чунки кичик бизнесда тадбиркорлик ё якка тадбиркор ёхуд 15-20 кишидан иборат микрофирмаларда амалга оширилади. Бунда бир шахснинг ўзи хам директор, хам бухгалтер, хам ҳуқуқшунос, хам таъминотчи вазифаларини бажаради. Унинг иш вақтининг хар дақиқаси олтиндан қиммат. Эндиликда кичик бизнес субъектлари ўз тадбиркорлик фаолиятини янада тўлақонли ва самарали ташкил этиш имконига эга бўладилар. Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил июль ойида қабул қилинган норматив хужжатларнинг хар бири ўз таъсир доираси бўйича мамлакатимиз иқтисодиётини ва тадбиркорлик фаолиятини ривожи учун жуда катта қулай имкониятларни яратиб беради. Уларнинг хар бири мазмуни, берадиган самараси хақида мутахасислар ва тадбиркорлар оммавий ахборот воситаларида тўла ва чуқур мазмунли чиқишлар қилдилар, фикр-

мулохазалар билдирдилар. Уларга тўлиқ қўшилган холда ушбу норматив хужжатларни ахамиятини фақат шулар билангина чекланмаслигини қайд этиш лозим. Энг аввало ушбу норматив хужжатлар тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишни, иқтисодиётни эркинлаштиришни қатъий ва изчиллик билан амалга оширилишига бўлган ишончни мустаҳкамлади. Тадбиркорларни ҳуқуқий химоя тизимини самарали ишлашига ҳуқуқий кафолат яратди. Ва нихоят иқтисодиётда ва тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишда қонунларга аниқ ва оғишмай риоя қилиш жараёнини мустаҳкамлади. Масалан, агар илгари тадбиркорларга нисбатан молиявий санкциялар деб аталмиш чораларни кўп холларда юридик маълумотга эга бўлмаган текширувчи органлар ходимлари қўллаган ва бунда баъзан билиб- билмай қонунларни қўллашда хатоликлар рўй берган бўлса, эндиликда уларни фақат суд қўллайди ва бу холат эса қонунийлик, холислик ва адолатни таъминлашга хизмат қилади. 2005 йил 5 октябрда "Тадбиркорлик субъектларини текширишни янада қисқартириш ва унинг тизимини такомиллаштириш чора тадбирлари тўғрисида" Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони чиқарилди. Ушбу фармон давлат рахбари томонидан шу йил июнь ойида чиқарилган норматив ҳуқуқий хужжатларни мантиқий давоми бўлди. Чунки бундай фармонни қабул қилиш тўғрисида норма Ўзбекистон Республикаси Президентини 2005 йил 14 июнда чиқарган "Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий химоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора тадбирлари тўғрисидаги" Фармонининг 4-5 бандларида назарда тутилган эди. Эндиликда микрофирмалар, кичик корхоналар ва фермер хўжаликларининг молиявий хўжалик фаолиятини хар 4 йилда кўпи билан бир марта, бошқа тадбиркорлик субъектларини эса хар 3 йилда кўпи билан бир марта режа асосида молиявий хўжалик фаолиятини текширишга йўл қўйилади. Илгариги тартибга кўра эса назорат қилувчи органлар томонидан

режа асосида махсус ваколатли идора қарорига кўра бир йилда бир марта текшириш мумкин эди. (Агарда тадбиркорлик субъектлари солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида ва тўлиқ хажмда тўлаган бўлсалар, тегишли қоидаларга риоя қилган бўлсалар ва йиллик аудиторлик хулосалари мавжуд бўлса, икки йилда бир марта текшириш ўтказиш мумкин эди.) Маълумки тадбиркорлик субъектини молиявий хўжалик фаолиятини текшириш тадбиркорни ўзининг асосий фаолиятидан чалғитади. У муайян вақт давомида (текшириш бир ойгача давом этиши мумкин.) текширувчиларга хужжатлар тақдим этиш, саволларига жавоблар ва изохлар бериш, уларни қош-қовоғига қараб туришга мажбур бўлади. Тадбиркорлик ташаббус кўрсатиб, таваккалчилик билан ишлаш демакдир. Хар хил текширишлар энг аввало ташаббусни ва таваккалчилик туйғуларини кескин сўндиради. Худди шу сабабли хам режали текширишларни кескин қисқартирилиши тадбиркорлик субъектлари учун эркинликлар доирасини кенгайтиради ва қулайликлар вужудга келтиради. Фармонда кўрсатилишича янги ташкил қилинган микрофирмалар, кичик корхоналар ва фермер хўжаликларининг молиявий хўжалик фаолиятини улар давлат рўйхатига олинган кундан бошлаб икки йил мобайнида режа асосида текширишга йўл қўйилмайди. Демак улар бемалол ва хотиржам равишда ўзларининг куч ғайрат ва эътиборларини хўжалик ишлаб чиқариш фаолиятларига қаратиши мумкин. Бир неча туманларда, турли худудларда ўзининг ишлаб чиқариш бинолари, савдо ва хизмат кўрсатиш шахобчаларига эга бўлган бошқача айтганда, таркибий бўлинмалари турли худудларга сочилиб кетган хўжалик юритувчи субъектлар учун ўзига хам хос қулайликлар яратилди. Эндиликда худудий солиқ органлари томонидан бошқа туманларда рўйхатга олинган тадбиркорлик субъектларини ишлаб чиқиш бинолари, савдо шохобчалари қаерда жойлашганидан ва хизматлар кўрсатиладиган жойдан қатъий назар уларнинг молиявий хўжалик фаолиятини текшириш такрорланишга йўл қўйилмаган холда тадбиркорлик субъекти рўйхатга олинган жойдаги

тегишли солиқ органлари билан бир вақтда амалга оширилади. Демак бунда бу туман худудидаги ишлаб чиқариш бўлинмасига бир куни, бошқа туман худудидаги ишлаб чиқариш бўлинмасига бошқа куни текширувчилар келиб текширишлар ўтказиш холлари истисно этилади. Тадбиркорлик субъектини нафақат текширишларни ўтказиш жараёни, балки кўпроқ текширишларни якуни ташвишга солади. Илгари текширишлар бўйича аниқланган камчиликларни тузатиш мажбурияти тадбиркорга юкланган холда яна бунинг устига камчиликларга йўл қўйгани учун тадбиркорнинг ўзига нисбатан хам молиявий жазо чоралари қўлланилар эди. Бу эса бир ҳуқуқбузарлик учун икки жазо каби номақбул тартибни келтириб чиқаради. Эндиликда фармонда кўрсатилганидек тадбиркорлик субъектлари текшириш натижалари бўйича назорат органларининг тақдимномаларини бажарган, шунингдек етказилган зарарни белгиланган муддатда тўла хажмда қоплаган, шу жумладан пеняни тўлаган тақдирда уларга нисбатан молиявий жазо чоралари қўлланилмайди. Бундай норма тадбиркорлик субъекти томонидан камчиликларни яширишга харакат қилиш ёки текширувчилар билан "ўзаро тил топиш"га уринишлари учун хеч қандай сабаб ва асос қолдирмайди. Фармонда текширувчи органлар маъсулиятини кучайтириш бўйича хам қатор чоралар белгиланди. Назорат органларининг мансабдор шахслари тадбиркорлик субъектлари рухсатсиз текширилганлиги ва уларнинг хўжалик фаолиятига ноқонуний аралашганлиги учун етказилган иқтисодий зарарни ўрни қопланган холда интизомий, маъмурий ва хатто жиноий жавобгарликка тортиладилар. (масалан, ўз хизмат ваколатлардан ташқари чиқиб, суистеъмол қилганлик, ўз хизмат бурчига нисбатан совуққонлик қилганлик ва шу кабилар.) Фармонга кўра Ўзбекистон Республикаси Бош Прокуратурасига назорат ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг текширишларни тайинлаш ва ўтказиш борасида белгиланган тартибга қатъий риоя этиш, тадбирокрлик субъектларининг ҳуқуқ ва манфаатларини химоя қилиш

йўлидаги фаолияти устидан мунтазам назорат қилиш мажбурияти юклатилган. Фармоннниг яна бир мухим жихати шундан иборатки эндиликда режали текширишлар жадваллари ва муддатлари мансабдор шахсни ўз хохишига кўрса эмас, балки аниқ асосланган тамойиллар асосида тузилади. Бунда албатта тадбиркорлик субъектини фаолият тури, мулкчилик шакли, тузилмалар таркиби, бошқариш тартиби кабилар хисобга олинади. Масалан, қишлоқ хўжалик корхоналари хўжалик фаолияти қизғин бўлган даврларда (баҳорги экиш, экинларни парвариш қилиш, хосилни йиғиб-териш ва шу каби) даврларда текширишга йўл қўйилмайди. Ушбу фармонда режадан ташқари текширишлар ўтказишга рухсат бериш фақат қонунда белгиланган асосларда, фавқулотда холатларда йўл қўйилиши кўрсатилди. "Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисидаги" қонуннинг 12-моддасига кўра режадан ташқари текширишлар қуйидаги холларда ўтказилиши мумкин: - агар текшириш ўтказиш зарурияти Ўзбекистон Республикаси Хукумати қароридан келиб чиқса; - назорат қилувчи органга хўжалик юритувчи субъект томонидан қонунлар ва бошқа қонун хужжатлари бузилганлиги тўғрисида қўшимча маълумотлар келиб тушганда (юмалоқ хатлар, аноним аризалар хисобга олинмайди.); - фавқулотда вазиятлар юзага келинишининг олди олинаётганда; - санитария-эпидимология вазияти мураккаблашганда, шунингдек қўшни давлатлардан юқумли касалликлар кириб келиши эхтимоли вужудга келганда. Бундан ташқари хеч қандай холатда текширишга йўл қўйилмайди. Юқоридаги чора тадбирлар тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва эркинликлар доирасини янада кенгайтирибгина қолмасдан, балки улар учун қулай шарт-шароитлар хам вужудга келтиради. Давлат-тадбиркор ўртасидаги

муносабатларда тадбиркорга нисбатан ишонч ва хайрихохлик муносабатлари мустаҳкамланаётганлиган далолат беради. Президент томонидан чиқарилган ҳуқуқий хужжатлар тадбиркорликни тартибга солувчи қонун хужжатларини қайта кўриб чиқиш, янгилаш жараёнини хам бошлаб берганини алохида қайд этмоқ лозим. Президент ҳуқуқий хужжатларида иқтисодиёт сохасидаги қонунларни такомиллаштиришда дастуриламал бўлишига лойиқ концептуал ғоялар мавжуд. Ушбу ҳуқуқий хужжатлар мазмунидан қуйидаги тамойилларни илғаб олиш мумкин: - тадбиркорлик фаолиятини умумий ҳуқуқий асосларини белгилашда тадбиркорлар учун қулай шарт-шароитлар белгилаш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантиришни давлат сиёсати даражасига кўтариш, мумкин қадар тадбиркорлар ҳуқуқ ва эркинликлари доирасини кенгайтириб бориш; - тадбиркорлар устидан давлат назорати ва текшируви тартибини белгилаганда тадбиркорларга хайрихохлик, холислик ва фаолиятига халақит бермаслик мақсадини кўзлаган холда муносабатда бўлиш; - тадбиркорлар томонидан ҳуқуқбузарликлар содир этиш холларида уларга нисбатан кечиримли бўлиш, ҳуқуқбузарлик оқибатларини тугатишга ёрдам бериш, етказилган зарарларни тўлаган холларда жазони қўлламаслик молиявий санкциялар хажмини оқилона миқдорларда белгилаш уларни қўллаш асосларини аниқ белгилаб қўйиш; - тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солувчи қонун ости хужжатлари, айниқса махкамавий хужжатларни қисқартириб бориш, уларни тизимга солиш, улар ўртасида қарама-қаршиликлар ва зиддиятларни бартараф этиш; - тадбиркорлар ҳуқуқларини суд орқали химоя қилиш тартибини мустаҳкамлаш, хўжалик судлари, умумий юрисдикцияли судлар билан бир қаторда маъмурий судлар хакамлик судларини жорий этиш ва улар фаолиятини ташкилий-ҳуқуқий асосларини яратиш.

Қатъий ишонч билан таъкидлаш жоизки Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил июн ойида қабул қилинган норматив хужжатларга аниқ ва қатъий риоя қилиш нафақат тадбиркорликни янада ривожлантириш ва тадбиркорлар ҳуқуқлари ва эркинликларини мустаҳкамлашга имкон берибгина қолмасдан,балқи иқтисодий ислохатларни туб мазмунини ўзгартирувчи ҳуқуқий асос, суд-ҳуқуқ тизимини такомиллаштириб сифат жихатдан янги босқичга кўтарувчи юридик замин хизмат қилади. 1.4.§ Давлат бош ислоҳотчи Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигига эришгандан сўнг унинг олдида маъмурий буйруқбозлик тизимидан бозор муносабатлари тизимига ўтиш учун иқтисодий-ҳуқуқий ислоҳотларни амалга ошириш вазифаси кўлдаланг бўлди. Бундай ислоҳотларни амалга ошириш стратегияси ва тактикаси президентимиз томонидан ишлаб чиқилди, унинг асосий ғояси иқтисодий ислоҳотларни давлатни бош ислоҳотчи сифатида таъсир кучидан фойдаланган холда ҳуқуқий майдонда амалга ошириш эди. Агар маъмурий буйруқбозлик тизимида давлат ягона мулкдор барча корхоналарнинг эгаси сифатида маъмурий воситалар ва план орқали иқтисодиётга таъсир кўрсатиш имконияти мавжуд бўлса, бозор тизимига ўтиш даврида юқоридаги усуллар бозор тизимига зид бўлганилиги сабабли давлат юқоридаги воситалардан фойдалана олмаслиги аниқ равшан эди. Маълумки бозор тизими хусусий мулк, тадбиркорлик, эркин рақобат ва истеъмолчилар ҳуқуқларини устуворлигига асосланади. Бундай тизимни жорий этиш учун эса сиёсий хокимият соҳиби бўлган давлат ягона мулкдор сифатида иқтисодиётда хукмронлик мавқеидан воз кечиши талаб этилади. Бир қарашда бунда зиддиятли вазият вужудга келади. Бир томондан давлат иқтисодиёти бозор тизимини шакллантирувчи бош ислоҳотчи. Иккинчи томондан иқтисодиётда давлатни якка хукмдорлигини чеклаб тадбиркорлик субъектларини эркин ва мустақил фаолият юритишини таъминловчи куч сифатида майдонга чиқиши

талаб этилган. Давлат ушбу муаммони хал этишда қонун кучида бозор тизимига мос уни мақсадга мувофиқ йўналтирувчи ҳуқуқий хужжатлар ишлаб чиқиш, қабул қилиш, уни амалга ошириш ва ижросини назорат қилиш ваколатларидан ғоят махорат билан фойдаланди. Бозор тизими ҳуқуқий асослари энг аввало Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўз ифодасини топган. Унда иқтисодий тизим бозор муносабатларига асосланиши белгилаб қўйилган. Кейинчалик бозор муносабатларини асосий омили бўлган Фуқаролик Кодекси қабул қилинган ва бу бозорнинг ҳуқуқий асосларини узил кесил таъминлаб берди. Иқтисодий ислоҳотларнинг илк босқичида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш бўйича чора тадбирлар амалга оширилди. Давлат изчиллик билан мулкни ўз эгаларига ҳақиқий тадбиркорларга бера бошлади. Бошқа МДҲ давлатларида бўлганидек, бунда бирданига ва бирваракайига қандайдир ваучерлар орқали хусусийлаштирилмасдан, аниқ мақсадли ва кўп босқичли хусусийлаштириш жараёни белгилаб чиқилди. Кичик хусусийлаштириш жараёнида илгари давлат турар жой фондида ижарага турган фуқаролар текин ёки рамзий хақ эвазига кўчмас мулк эгаларига айландилар. Аввал кичик ва ўрта корхоналар ишбилармон тадбиркорлар қўлига ўтди. Мамлакатда мулкчилик муносабатларини жиддий ўзгариши хусусий мулк мавқеини мустаҳкамланишига, мамлакатда мулкдорлар синфи қатламини вужудга келиши учун замин яратилиши учун асос бўлди. Хусусий мулкдорлар ҳуқуқлари кенгайтирилди ва уларни амалга ошириш учун юридик кафолатлар белгилаб қўйилди. Давлат иқтисодий ислоҳотларни амалга оширар экан биринчи галда иқтисодиётга рахбарлик қилиш усулларини хам ўзгартирди. Совет давридан мерос бўлиб ўтган иқтисодиётни хар хил тармоғига муайян вазирлик орқали идора қилиш принцпидан воз кечилди. Жуда кўп вазирликлар, давлат қўмиталари тугатилди. Бу эса ўша тармоқдаги тадбиркорлик субъектларини эркинлиги ва мустақиллигини кенгайтирди, уларни бюрократик аппарат

исканжасидан халос қилди. Муайян тармоқ корхоналари ўз фаолиятларини ўзаро мувофиқлаштириш учун ассосациялар ва концернлар туздилар. Вазирликлардан фарқли равишда улар корхоналар эркинлиги ва мустақиллигини сақлаган холда ўзаро бирлашиб фаолият юритишларига хам шароит яратиб берилди. Маъмурий буйруқбозлик тизимида давлат моддий-техника, хом ашё, ёқилғи, энергетика ресурсларини тақсимловчи мехонизм вазифасини хам бажарар эди. Бунда аниқ белгилаб қўйилган баҳолар, лимитлар, фондлар орқали иш кўрилар ва бюрократик аппарат томонидан хар хил суистеъмолликлар содир бўлиш учун замин мавжуд эди. Иқтисодий ислоҳотлар жараёнида ушбу давлат тақсими мехонизмига бархам берилди. Унинг ўрнига улгуржи савдо бозори вужудга келтирилди ва унга мувофиқ инфратузилмалар яратилди. Ушбу инфратузилмалар тизимида биржалар, ярмаркалар етакчи мавқени эгалладилар. Барча хўжалик юритувчи субъектлар биржалар ва ярмаркалар орқали мавжуд маблағларга эга бўлган холда ўзларига зарур хом ашё, энергия, ёқилғи ва моддий техника воситаларини сотиб олиш имконига эга бўлдилар. Иқтисодий ислоҳотлар жараёнида банк, молия, кредит сохасида жудда катта ишлар амалга оширилди. Хусусий тижорат банклари вужудга келди. Улар фаолиятининг ҳуқуқий асослари белгилаб қўйилди. Тадбиркорлик субъектларига хам, ахоли учун хам пул операцияларини амалга ошириш ўз эхтиёжлари учун кредитлар олиш имкониятларини таъминлаб берди. Иқтисодий ислоҳотлар ташқи иқтисодий алоқалар сохасида хам изчиллик билан амалга оширилди. Хар бир хўжалик юритувчи субъект хорижий шериклар билан иқтисодий алоқалар ўрнатиш имконига эга бўлдилар, уларни дунё бозорига чиқиши, жахон бозоридаги конюнктурани ўрганиши, рақобат мухитини ўрганиши тадбиркорлик субъектларимиз учун янги техника, технологиялар берадиган авфзалликларни англаб етишга имкон берди. Бу эса Ўзбекистонни яқин келажакда дунё бозорида хом ашё

етказиб берувчи мамлакатлар, тайёр махсулот етказиб берувчи мамлакатга айланишига имкон беради. Иқтисодий ислоҳотлар сохасида энг катта ютуқ бу Ўзбекистонда тадбиркорлик субъектларини хукмдор мавқега эга бўлганлиги, тадбиркорлар синфини шакллантирилганлиги хисобланади. Мамлакатимизда тадбиркорлик субъектлари ташкилий ҳуқуқий шаклларини ҳуқуқий мақоми аниқ белгилаб қўйилган. Бугунги кунда хусусий корхоналар хўжалик ширкатлари, маъсулияти чекланган жамиятлар ва акциядорлик жамиятлари, ишлаб чиқариш коперативлари шаклида минг-минглаб корхоналар фаолият юритмоқдалар. Ушбу корхоналар бутун дунёда ўзини оқлаган корпаратив бошқарув асосида ушбу корхоналар мулкдорлари муассислари ва иштирокчилари томонидан самарали бошқариш мехонизми қарор топди. Бугунги кунда мамлакатимизда тадбиркорлар тадбиркорлик сохасида ўз сайи харакатларини ва капиталларини бирлаштирувчи улардан оқилона фойдаланиш учун барча шарт-шароитлар яратиб берилди. Ўзбекистон худудида товарлар, капиталлар ва меҳнат ресурсларини эркин харакат қилиш учун юридик асослар вужудга келтирилди. Бозор тизимида ишлаб чиқариш, истеъмол ўртасидаги ўзаро алоқалар талаб ва таклиф асосида йўлга қўйилади. Маъмурий тизимда эса бундай муносабат юқоридан бериладиган дериктивалар, режалар асосида ташкил этилар эди. Бозор шароитида режа ва дериктивалар ўрнини босадиган, улардаги салбий иллатлардан холи бўлган хўжалик юритувчи субъектларни эркинлиги, мустақиллиги ва мулкий жавобгарлиги таъминланган холда бир бирларини алоқаларни йўлга қўядиган иқтисодий ҳуқуқий мехонизм зарур эди. Мамлакатимиз президенти зукколик билан хўжалик шартномалари худди шундай мех а низм ролини ўташини кўрсатиб берди. Ўтиш даврини дастлабки даврларида корхоналар ўртасида мавжуд алоқалар издан чиққан шароитда хўжалик рахбарларининг бошқа корхоналар билан ўз хўжалик муносабатларини шартнома асосида ташкил этиш кўникмасини хосил этиш жараёни анча қийин кечди. Дастлаб шартномани мохиятини ундан ўз

мақсадлари йўлида самарали фойдаланиш имкониятларини ҳамма хам тушуниб ета вермади. Шу сабабли хам қатор президент фармонларида ва қарорларида шартнома интизомини мустаҳкамлаш, шартнома шартларига қатъий риоя қилиш, тадбиркорларда шартнома ички маданиятини шакллантириш, шартномавий жавобгарликни такомиллаштириш бўйича қатъий нормалар белгилаб қўйилди. Натижада бугун шуни ишонч билан айтиш мумкинки шартнома бугунги кунда турли мулк шаклларига асосланган тадбиркорлик субъектлари ўртасида ўзаро иқтисодий алоқаларни тартибга солувчи, ўзаро мажбуриятларни аниқ оғишмай тегишли даражада бажарилишини таъминловчи юридик восита вазифасини бажармоқда. Хатто давлат хам социал организм сифатида ўз эхтиёжларини таъминлаш учун тегишли хўжалик юритувчи субъектлар билан шартномавий муносабатларга киришмоқда. Бундай шартномавий муносабатларда давлат тенг ҳуқуқли оддий тараф сифатида иштирок этади. Ўзини сиёсий хокимият субъекти сифатидаги мавқеидан фойдаланмайди. Давлат муайян товарларга, ишларга, хизматларга ўз эхтиёжини аниқлайди. Уни давлат буюртмаларида ифодалайди ва ушбу буюртмалар асосида тегишли корхоналар билан давлат контракти тузади. Бугунги кунда кўпгина давлат буюртмалари танловлар ва тендерлар асосида жойлаштирилганлиги тадбиркорлик субъектлари давлат буюртмаси бўйича контрактлар тузишга рағбатлантирилаётганлиги ва интилаётганлиги қувонарли холдир. Давлатни шартномавий муносабатларда оддий тараф сифатида иштирок этаётганлиги хақиқий бозор муносабатлари шаклланаётганлигидан гувохлик берувчи факт сифатида баҳоланиши мумкин. Давлат иқтисодий ислохатларни амалга оширишда ўзининг контрол ва назорат функцияларидан хам мохирлик билан фойдаланган. Албатта давлатнинг бу функциялари муайян давлат идоралари ва давлат хизматчилари томонидан амалга оширилади. Бинобарин, контрол назорат ваколатларига эга бўлган давлат идоралари хизматчилари объектив холис қонунларга риоя қилган холда фаолият юритиши, таъмагирлик,

суистеъмолликлар ошна оғайнигарчиликка йўл қўймаслик алохида мухим ахамиятга эга. Шу мақсадда иқтисодиётни тадбиркорлик субъекти фаолиятини назорат қилувчи давлат идоралари тизими уларни ваколат доираси маъсулияти ва улар маъсулияти аниқ белгилаб қўйилганлиги ва уларни хатти-харакатини устидан назорат қилиш мехонизми яратилганлиги хам иқтисодий ислоҳотларни самарадорлигини таъминлашда мухим омил бўлди. Маълумки иқтисодиётни ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, ҳуқуқий химоя тизимини шакллантиришда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан чиқарилган фармонлар ва қарорлар фавқулодда муҳим ахамиятга эга. Бу ўринда хеч қандай муболағага йўл қўйилгани йўқ. Тўғри, ҳуқуқий демократик давлатда ҳуқуқ нормаси билан тартибга солинишга мухтож бўлган ижтимоий муносабат олий юридик кучга эга бўлган хужжат – қонунлар билан тартибга солинмоғи мақсадга мувофиқ, чунки қонунларда адолатли, холис ва самарали ишлайдиган ечимлар ўз ифодасини топади деган фикр мулохаза кенг тарқалган. Унинг тарафдорлари қонун ости хужжатларида умуммиллий манфаатлардан кўра маҳкамавий манфаатлар устувор бўлиб қолиши мумкинлигидан хавотир билдирадилар. Вазирликлар ва бошқа идоралар томонидан қабул қилинадиган хужжатларда бундай хавотирлик баъзи холларда муайян асосга эга. Бироқ қонун ости хужжатлари ичида Президент фармонлари ўзининг юқори савияси билан ажралиб туради. Гарчи Конституциянинг 94-м.га асосан Ўзбекистон Республикаси Президенти Конституцияга ва қонунларга асосланиб хамда уларни ижро этиш юзасидан фармонлар, қарорлар чиқариши белгилаб қўйилган ва бинобарин улар қонун ости хужжатларини бир тури бўлса хам, уларнинг мохияти ва мазмуни алохида ўзгача ахамият касб этишини эътироф этиш лозим.

Биринчидан, Президент томонидан қабул қилинадиган норматив хужжатлар хар қандай махкамавий манфаатлардан холи, умуммиллий манфаатларни қатъий ва изчил ифодалайди ва уларни химоя қилади; Иккинчидан, ушбу норматив хужжатлар иқтисодиётдаги оғриқ нуқталар, мушкул муаммоларни хал этишга қаратилади. Албатта ушбу муаммолар қонунлар орқали хам хал этилиш мумкин ва баъзан шундай бўлади хам. Бироқ қонунларни ишлаб чиқиш, мухокама қилиш ва қабул қилиш анчайин мураккаб жараён. Ушбу жараён бир неча ойлар давом этади. Иқтисодиётдаги вазият эса баъзан муаммони зудлик билан хал этишни, субъектларни муайян харакатларини содир этишга йўналтиришни талаб этади. Мана шундай холатда Президент норматив хужжатлари беқиёс ахамиятга эга бўлади. Бир вақтлар хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида дебиторлик ва кредиторлик қарзлари энг юқори даражага кўтарилганда Президент фармони орқали олдиндан хақ тўлаш, харидорни тўловга лаёқатини текшириш тартиби белгилаб қўйилганлиги, векселлар билан хар хил суистеъмолликлар содир бўлиб, баъзи корхоналарда хатто иш хақихам векселлар билан берила бошланганда Президент фармони билан авал вексель жорий этилиши қандай халоскорлик вазифасини бажарганлиги барчамизнинг ёдимизда. Холбуки бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Учинчидан, През и дент қабул қиладиган норматив хужжатлар мазмуни давлат рахбарининг шахси, ақлий салохияти билан хам узвий боғлиқ эканлигини унутмаслик лозим. Мамлакатимиз рахбари барча туб иқтисодий ислохатларнинг ташаббускори, унинг стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқувчиси бўлган Ўзбекистонда Президент норматив хужжатлари уларни амалий дастаклари сифатида намоён бўлмай иложи йўқ. Шу маънода Президент фармонлари иқтисодиётни тартибга солувчи норматив хужжатлар тизимида ўзининг ижодий янги ечимга эгалиги, юқори самарадорлиги, тараққиёт сархадларини доимий равишда кенгайтириб бориши билан ажралиб туради. Президент фармонида илк маротаба ўз ифодасини топган норматив ечимлар кейинчалик ҳуқуқ-тартибот тизимини, қонунларни

таркибий қисмига айланиб қолганлиги бежиз эмас. Масалан, ерга нисбатан илк хусусий мулкчилик, фермер хўжаликларини хусусий корхона сифатидаги мохиятини очиб бериш, хорижий инвестициялар учун қулай шарт-шароитлар белгилаш, акциядорлар жамиятини йирик ишлаб чиқаришни ташкилий- ҳуқуқий шакли сифатида қўллаш лозимлигининг ҳуқуқий асослари дастлаб Президент фармонларида илгари сурилган эди. Президент норматив хужжатларнинг ўта юқори сифати ва юксак самарадорлиги, иқтисодий ислохатларни янги йўналишларни, янги уфқларини очиб бориши юриспруденция фанида ўзига хос феномен сифатида тадқиқ этилмоғи лозим. Бу сохадаги тажриба бошқа қонун ости хужжатларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш сохаси учун муайян даражада фойдали бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил июль ойида қабул қилинган норматив хужжатларнинг хар бири ўз таъсир доираси бўйича мамлакатимиз иқтисодиётини ва тадбиркорлик фаолиятини ривожи учун жуда катта қулай имкониятларни яратиб беради. Уларнинг хар бири мазмуни, берадиган самараси хақида мутахасислар ва тадбиркорлар оммавий ахборот воситаларида тўла ва чуқур мазмунли чиқишлар қилдилар, фикр- мулохазалар билдирдилар. Уларга тўлиқ қўшилган холда ушбу норматив хужжатларни ахамиятини фақат шулар билангина чекланмаслигини қайд этиш лозим. Энг аввало ушбу норматив хужжатлар тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишни, иқтисодиётни эркинлаштиришни қатъий ва изчиллик билан амалга оширилишига бўлган ишончни мустаҳкамлади. Тадбиркорларни ҳуқуқий химоя тизимини самарали ишлашига ҳуқуқий кафолат яратди. Ва нихоят иқтисодиётда ва тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишда қонунларга аниқ ва оғишмай риоя қилиш жараёнини мустаҳкамлади. Масалан, агар илгари тадбиркорларга нисбатан молиявий санкциялар деб аталмиш чораларни кўп холларда юридик маълумотга эга бўлмаган текширувчи органлар ходимлари қўллаган ва бунда баъзан билиб-

билмай қонунларни қўллашда хатоликлар рўй берган бўлса, эндиликда уларни фақат суд қўллайди ва бу холат эса қонунийлик, холислик ва адолатни таъминлашга хизмат қилади. Президент томонидан чиқарилган ҳуқуқий хужжатлар тадбиркорликни тартибга солувчи қонун хужжатларини қайта кўриб чиқиш, янгилаш жараёнини хам бошлаб берганини алохида қайд этмоқ лозим. Президент ҳуқуқий хужжатларида иқтисодиёт сохасидаги қонунларни такомиллаштиришда дастуриламал бўлишига лойиқ концептуал ғоялар мавжуд. Ушбу ҳуқуқий хужжатлар мазмунидан қуйидаги тамойилларни илғаб олиш мумкин: - тадбиркорлик фаолиятини умумий ҳуқуқий асосларини белгилашда тадбиркорлар учун қулай шарт-шароитлар белгилаш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантиришни давлат сиёсати даражасига кўтариш, мумкин қадар тадбиркорлар ҳуқуқ ва эркинликлари доирасини кенгайтириб бориш; - тадбиркорлар устидан давлат назорати ва текшируви тартибини белгилаганда тадбиркорларга хайрихохлик, холислик ва фаолиятига халақит бермаслик мақсадини кўзлаган холда муносабатда бўлиш; - тадбиркорлар томонидан ҳуқуқбузарликлар содир этиш холларида уларга нисбатан кечиримли бўлиш, ҳуқуқбузарлик оқибатларини тугатишга ёрдам бериш, етказилган зарарларни тўлаган холларда жазони қўлламаслик молиявий санкциялар хажмини оқилона миқдорларда белгилаш уларни қўллаш асосларини аниқ белгилаб қўйиш; - тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солувчи қонун ости хужжатлари, айниқса махкамавий хужжатларни қисқартириб бориш, уларни тизимга солиш, улар ўртасида қарама-қаршиликлар ва зиддиятларни бартараф этиш; тадбиркорлар ҳуқуқларини суд орқали химоя қилиш тартибини мустаҳкамлаш, хўжалик судлари, умумий юрисдикцияли судлар билан бир

қаторда маъмурий судлар хакамлик судларини жорий этиш ва улар фаолиятини ташкилий-ҳуқуқий асосларини яратиш. Иқтисодий ислоҳотлар ва тадбиркорликни ривожлантиришда етакчи ҳуқуқий манба Маълумки иқтисодиётни ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, ҳуқуқий химоя тизимини шакллантиришда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан чиқарилган фармонлар ва қарорлар фавқулодда муҳим ахамиятга эга. Бу ўринда хеч қандай муболағага йўл қўйилгани йўқ. Тўғри, ҳуқуқий демократик давлатда ҳуқуқ нормаси билан тартибга солинишга мухтож бўлган ижтимоий муносабат олий юридик кучга эга бўлган хужжат – қонунлар билан тартибга солинмоғи мақсадга мувофиқ, чунки қонунларда адолатли, холис ва самарали ишлайдиган ечимлар ўз ифодасини топади деган фикр мулохаза кенг тарқалган. Унинг тарафдорлари қонун ости хужжатларида умуммиллий манфаатлардан кўра маҳкамавий манфаатлар устувор бўлиб қолиши мумкинлигидан хавотир билдирадилар. Вазирликлар ва бошқа идоралар томонидан қабул қилинадиган хужжатларда бундай хавотирлик баъзи холларда муайян асосга эга. Бироқ қонун ости хужжатлари ичида Президент фармонлари ўзининг юқори савияси билан ажралиб туради. Гарчи Конституциянинг 94-м.га асосан Ўзбекистон Республикаси Президенти Конституцияга ва қонунларга асосланиб хамда уларни ижро этиш юзасидан фармонлар, қарорлар чиқариши белгилаб қўйилган ва бинобарин улар қонун ости хужжатларини бир тури бўлса хам, уларнинг мохияти ва мазмуни алохида ўзгача ахамият касб этишини эътироф этиш лозим.

Биринчидан, Президент томонидан қабул қилинадиган норматив хужжатлар хар қандай махкамавий манфаатлардан холи, умуммиллий манфаатларни қатъий ва изчил ифодалайди ва уларни химоя қилади; Иккинчидан, ушбу норматив хужжатлар иқтисодиётдаги оғриқ нуқталар, мушкул муаммоларни хал этишга қаратилади. Албатта ушбу муаммолар қонунлар орқали хам хал этилиш мумкин ва баъзан шундай бўлади хам. Бироқ қонунларни ишлаб чиқиш, мухокама қилиш ва қабул қилиш анчайин мураккаб жараён. Ушбу жараён бир неча ойлар давом этади. Иқтисодиётдаги вазият эса баъзан муаммони зудлик билан хал этишни, субъектларни муайян харакатларини содир этишга йўналтиришни талаб этади. Мана шундай холатда Президент норматив хужжатлари беқиёс ахамиятга эга бўлади. Бир вақтлар хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида дебиторлик ва кредиторлик қарзлари энг юқори даражага кўтарилганда Президент фармони орқали олдиндан хақ тўлаш, харидорни тўловга лаёқатини текшириш тартиби белгилаб қўйилганлиги, векселлар билан хар хил суистеъмолликлар содир бўлиб, баъзи корхоналарда хатто иш хақи хам векселлар билан берила бошланганда Президент фармони билан авал вексель жорий этилиши қандай халоскорлик вазифасини бажарганлиги барчамизнинг ёдимизда. Холбуки бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Учинчидан, Презедент қабул қиладиган норматив хужжатлар мазмуни давлат рахбарининг шахси, ақлий салохияти билан хам узвий боғлиқ эканлигини унутмаслик лозим. Мамлакатимиз рахбари барча туб иқтисодий ислохатларнинг ташаббускори, унинг стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқувчиси бўлган Ўзбекистонда Президент норматив хужжатлари уларни амалий дастаклари сифатида намоён бўлмай иложи йўқ. Шу маънода Президент фармонлари иқтисодиётни тартибга солувчи норматив хужжатлар тизимида ўзининг ижодий янги ечимга эгалиги, юқори самарадорлиги, тараққиёт сархадларини доимий равишда кенгайтириб бориши билан ажралиб туради. Президент фармонида илк маротаба ўз ифодасини топган норматив ечимлар кейинчалик ҳуқуқ-тартибот тизимини, қонунларни

таркибий қисмига айланиб қолганлиги бежиз эмас. Масалан, ерга нисбатан илк хусусий мулкчилик, фермер хўжаликларини хусусий корхона сифатидаги мохиятини очиб бериш, хорижий инвестициялар учун қулай шарт-шароитлар белгилаш, акциядорлар жамиятини йирик ишлаб чиқаришни ташкилий- ҳуқуқий шакли сифатида қўллаш лозимлигининг ҳуқуқий асослари дастлаб Президент фармонларида илгари сурилган эди. Президент норматив хужжатларнинг ўта юқори сифати ва юксак самарадорлиги, иқтисодий ислохатларни янги йўналишларни, янги уфқларини очиб бориши юриспруденция фанида ўзига хос феномен сифатида тадқиқ этилмоғи лозим. Бу сохадаги тажриба бошқа қонун ости хужжатларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш сохаси учун муайян даражада фойдали бўлиши мумкин. Президентимизнинг иқтисодий ислохатларни амалга оширишдаги етакчилик мавқеи у томонидан 2005 йил июн ойида чиқарилган норматив хужжатларда яна хам яққол намоён бўлди. Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил 14 июнда чиқарилган "Бозор ислохатларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш сохасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида" фармони, 2005 йил 14 июнда "Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий химоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора тадбирлари тўғрисида" фармони чиқарилди, 2005 йил 15 июнда "Тадбиркорлик субъектлари томонидан тақдим этиладиган хисобот тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида" Қарори қабул қилинди. 2005 йил 21 июнда "Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида" фармони, 2005 йил 24 июнда "Тадбиркорлик субъектларининг хўжалик сохасидаги ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарликни эркинлаштириш тўғрисида" фармони чиқарилди. Хар бир ҳуқуқий хужжат ўз мохиятига кўра бир-бирлари билан узвий боғлиқ ва ягона пировард мақсад – мамлакатимизда тадбиркорликни янада

ривожлантириш, тадбиркорларни ҳуқуқ ва манфаатлари кафолатларини мустаҳкамлашга қаратилган. Юқори даражада ривожланган хар бир жамиятда хар бир инсон, хар қандай корхона, муасаса, ташкилот ўз фаолиятини ҳуқуқ нормалари асосида ташкил этади. Тадбиркорлик фаолияти ва тадбиркорлари ҳуқуқлари ва бурчлари оқилона қонуний асосларини яратиш мамлакатимиз иқтисодиёти ривожланишининг мухим шарти хисобланади. Худди шу сабабли хам Президентимиз фармонида тадбиркорлик фаолиятини тартибга солувчи барча ҳуқуқий хужжатларни қайта кўриб чиқиш, уларни иқтисодий ислохатларнинг мақсад, вазифа ва асосий устувор йўналишларидан келиб чиққан холда шакллантириш ва энг асосийси уларни шунчаки қуруқ баённома бўлмасдан хаётда амалда қўлланишини, ишлашини таъминлаш механизимини яратиш вазифалари қўйилган. Маълумки бозор муносабатларини шакллантириш ва мустаҳкамлаш жараёнида давлат бош ислохатчи ролини ўйнайди. Давлат нафақат иқтисодиётни ҳуқуқий асосларини яратади, балки унинг ижросини таъминлайди. Тадбиркорлик субъектлари фаолияти иштирокчилари ўз мажбуриятларини бажаришлари устидан давлат идоралари назорати амалга оширилади. Бироқ бундай назорат қонун доирасида ва қонун асосида бўлмоғи шарт. Айрим мансабдор шахслар бундан ўз ғаразли мақсадларида ёхуд суистеъмолликлар йўлида фойдаланмасликлари лозим. Худди шу сабабли назорат органларининг рахбарлари тадбиркорлик субъектларини ўз ваколатлари ва назорат сохаси доирасидан ташқари масалалар бўйича хар қандай текширувлар ўтказганлиги учун шахсан жавобгарлиги белгилаб қўйилди. Эндиликда қандай давлат идораси бўлишидан қатъий назар тадбиркорлик субъектларини худа-бехудага текшириш холатларига бархам берилади. Айниқса бу борада ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралари (прокуратура, ички ишлар, миллий хавфсизлик органлари) ваколатлари жиддий чегаралаб қўйилди. Тадбиркорлик субъекти фаолиятини режадан ташқари текширишга асос бўлиб:

ё ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идорани қўзғатилган жиноят иши юзасидан текширишни тайинлаш тўғрисидаги қарори; ёхуд шундай текширишларни ўтказиш тўғрисида назорат органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича махсус ваколатли органнинг қарори хисобланади. Кўп холларда қўзғатилган жиноят иши тадбиркорлик субъектининг фаолияти билан бевосита боғланмаган, бошқа субъект фаолияти билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай холда фаолияти юзасидан жиноят иши қўзғатилган субъект билан тадбиркорлик субъекти ўзаро муносабатда бўлган бўлсагина, юқоридаги асослардан бири мавжуд бўлса ва ўша ўзаро муносабатлар доирасидагина муқобил текширишга йўл қўйилади. 2005 йил июнь ойида Президентимиз томонидан қабул қилинган норматив хужжатлар иқтисодий ислохатларни ҳуқуқий таъминлаш, тадбиркорликни ривожлантириш сохасида ўзига хос янги босқични бошлаб берди. Ушбу босқичнинг мохияти тадбиркорлар билан давлат органлари, мансабдор шахслар ўртасида ўзаро ишонч, хайрихохлик ва холисликка асосланган ўзаро муносабатлар тартибини, тизимини жорий этишда яққол кўринади. Албатта, бундай тизим, тартиб бирданига шаклланмайди. Бозор муносабатларига ўтишнинг илк босқичларида тадбиркорликни ҳуқуқий асослари заиф бўлгани, тадбиркорлар фаолияти бўйича давлат назорати йўлга қўйилмагани хеч кимга сир эмас. Ўша даврда асосий вазифа корхоналар ўртасида маъмурий асосда жорий этилган хўжалик алоқаларини издан чиқиши шароитларида истеъмол бозорини тўлдириш эди. Бозор муносабатларини ривожлантириб борган сайин тадбиркорлик фаолиятини қонун асосида ташкил этиш, бунда давлат назорати тартиби жорий этишга зарурат туғилди. Гап шундаки тадбиркорлик фаолиятини амалга оширилишида тадбиркорлар билан давлат органлари, тадбиркорлар ва истеъмолчилар ўртасида ўзига хос муносабатлар туркуми вужудга келади. Давлат идоралари тадбиркорлик субъектлари томонидан тегишли қонунларга риоя қилиниши, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ўз

вақтида ва тўғри хисоб-китоблар асосида тўланиши ва товарлар, ишлар, хизматлар юқори сифатли бўлиши устидан назоратни амалга оширадилар. Бозор муносабатларига ўтиш босқичларида тадбиркорлик субъектлари фаолияти устидан давлат назорати нисбатан доимий ва қаттиқ кўринишга эга бўлади. Бунинг сабаби шундаки хали доимий профессионал тадбиркорлар қатлами вужудга келмаган, демакки тадбиркорлик субъекти муайян фаолият билан узоқ муддат мунтазам шуғулланмаганлиги сабабли ўз фаолиятини мукаммал, миридан сиригача эгаллаб олмаган, белгиланган тартиб қоидаларни хам пухта билмаслиги сабабли билиб-билмас хар хил қоидабузарликларга йўл қўйиши мумкин. бундай шароитда доимий ва қаттиқ назорат тадбиркорлик субъектларида маъсулият туйғусини оширади, қоидабузарликларни ўз вақтида бартараф этилишига хизмат қилади, тадбиркорлик мажбуриятларини ўз вақтида ва тегишли даражада бажарилишини таъминлайди. Муайян даврларда ушбу тартибни қаттиқроқ бўлиши талаб этилди. Бунда асосий мақсад тадбиркорларни қонун талабларига қатъий риоя қилиши, шериклар ва истеъмолчилар манфаатларини хурмат қилиш, хисобот ва молия интизомини тегишли даражада бажаришга ўргатиш, хар хил суистеъмолликлар ва ҳуқуқбузарликлардан сақланиш кўникмасини вужудга келтириш эди. Ушбу вазифа бугунги кунда деярли бажарилди. Худди шундай шароитда аввалги тартибни сақлаб қолиш мақсадга мувофиқ эмас эди. Ушбу тартибни соддалаштириш, тадбиркорларни назорат-текширувчи органларга боғлиқлигини энг минимал даражага келтириш талаб этилар эди. Тадбиркорлик – бу энг аввало ташаббус кўрсатиб ишлаш хисобланади. Демак, тадбиркор хадеб давлат амалдорини қош-қовоғига қараши, унга хисоб бериши уни хам тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишни бажариш, товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишидан чалғитади, хам ташаббус ва мустақилликни бўғади. Албатта бундай қаттиқ назорат ва хисоботлар тартиби кичик бизнес субъектлари учун айниқса зарарлидир. Чунки кичик бизнесда тадбиркорлик ё якка тадбиркор ёхуд 15-20 кишидан иборат

микрофирмаларда амалга оширилади. Бунда бир шахснинг ўзи хам директор, хам бухгалтер, хам ҳуқуқшунос, хам таъминотчи вазифаларини бажаради. Унинг иш вақтининг хар дақиқаси олтиндан қиммат. Эндиликда кичик бизнес субъектлари ўз тадбиркорлик фаолиятини янада тўлақонли ва самарали ташкил этиш имконига эга бўладилар. Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил июль ойида қабул қилинган норматив хужжатларнинг хар бири ўз таъсир доираси бўйича мамлакатимиз иқтисодиётини ва тадбиркорлик фаолиятини ривожи учун жуда катта қулай имкониятларни яратиб беради. Уларнинг хар бири мазмуни, берадиган самараси хақида мутахасислар ва тадбиркорлар оммавий ахборот воситаларида тўла ва чуқур мазмунли чиқишлар қилдилар, фикр- мулохазалар билдирдилар. Уларга тўлиқ қўшилган холда ушбу норматив хужжатларни ахамиятини фақат шулар билангина чекланмаслигини қайд этиш лозим. Энг аввало ушбу норматив хужжатлар тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишни, иқтисодиётни эркинлаштиришни қатъий ва изчиллик билан амалга оширилишига бўлган ишончни мустаҳкамлади. Тадбиркорларни ҳуқуқий химоя тизимини самарали ишлашига ҳуқуқий кафолат яратди. Ва нихоят иқтисодиётда ва тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишда қонунларга аниқ ва оғишмай риоя қилиш жараёнини мустаҳкамлади. Масалан, агар илгари тадбиркорларга нисбатан молиявий санкциялар деб аталмиш чораларни кўп холларда юридик маълумотга эга бўлмаган текширувчи органлар ходимлари қўллаган ва бунда баъзан билиб- билмай қонунларни қўллашда хатоликлар рўй берган бўлса, эндиликда уларни фақат суд қўллайди ва бу холат эса қонунийлик, холислик ва адолатни таъминлашга хизмат қилади. Президент томонидан чиқарилган ҳуқуқий хужжатлар тадбиркорликни тартибга солувчи қонун хужжатларини қайта кўриб чиқиш, янгилаш жараёнини хам бошлаб берганини алохида қайд этмоқ лозим. Президент

ҳуқуқий хужжатларида иқтисодиёт сохасидаги қонунларни такомиллаштиришда дастуриламал бўлишига лойиқ концептуал ғоялар мавжуд. Ушбу ҳуқуқий хужжатлар мазмунидан қуйидаги тамойилларни илғаб олиш мумкин: - тадбиркорлик фаолиятини умумий ҳуқуқий асосларини белгилашда тадбиркорлар учун қулай шарт-шароитлар белгилаш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантиришни давлат сиёсати даражасига кўтариш, мумкин қадар тадбиркорлар ҳуқуқ ва эркинликлари доирасини кенгайтириб бориш; - тадбиркорлар устидан давлат назорати ва текшируви тартибини белгилаганда тадбиркорларга хайрихохлик, холислик ва фаолиятига халақит бермаслик мақсадини кўзлаган холда муносабатда бўлиш; - тадбиркорлар томонидан ҳуқуқбузарликлар содир этиш холларида уларга нисбатан кечиримли бўлиш, ҳуқуқбузарлик оқибатларини тугатишга ёрдам бериш, етказилган зарарларни тўлаган холларда жазони қўлламаслик молиявий санкциялар хажмини оқилона миқдорларда белгилаш уларни қўллаш асосларини аниқ белгилаб қўйиш; - тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солувчи қонун ости хужжатлари, айниқса махкамавий хужжатларни қисқартириб бориш, уларни тизимга солиш, улар ўртасида қарама-қаршиликлар ва зиддиятларни бартараф этиш; - тадбиркорлар ҳуқуқларини суд орқали химоя қилиш тартибини мустаҳкамлаш, хўжалик судлари, умумий юрисдикцияли судлар билан бир қаторда маъмурий судлар хакамлик судларини жорий этиш ва улар фаолиятини ташкилий-ҳуқуқий асосларини яратиш. Қатъий ишонч билан таъкидлаш жоизки Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2005 йил июн ойида қабул қилинган норматив хужжатларга аниқ ва қатъий риоя қилиш нафақат тадбиркорликни янада ривожлантириш ва тадбиркорлар ҳуқуқлари ва эркинликларини мустаҳкамлашга имкон берибгина қолмасдан,балқи иқтисодий ислохатларни

туб мазмунини ўзгартирувчи ҳуқуқий асос, суд-ҳуқуқ тизимини такомиллаштириб сифат жихатдан янги босқичга кўтарувчи юридик замин хизмат қилади.

O'xshashlar

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ

Ҳуқуқ фанининг таълим-тарбиявий вазифалари ( Хукук фанининг таълим - тарбиявий вазифалари )

Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар

Шикоят ва аризалар билан мурожаат қилиш ҳуқуқини таъминлашда прокурорнинг вазифалари

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш