Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар Режа 1. Ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари 2. Мулк ҳуқуқи ва меросга эга бўлиш 3. Меҳнат қилиш ва эркин касб танлаш ҳуқуқи 4. Соф атроф-муҳитга эга бўлиш ва уни муҳофаза қилиш ҳуқуқи 5. Малакали тиббий ёрдам ва ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи 6. Уй-жойга эга бўлиш ҳуқуқи 7 Таълим олиш ҳуқуқи 8. Маданий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи. Ижод эркинлиги

1. Ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари Хорижий мамлакатлар фуқароларининг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари жамият ва давлат ўртасидаги муносабатларни ўзида ифодалайди. Ушбу муносабатларда давлат манфаатлари билан шахс манфаатлари бирлиги акс эттирилади. Мавжуд ҳуқуқ ва эркинликлар тўғрисидаги қоидалар шахсни ҳар томонлама камол топишига, ишлаб чиқаришда, давлат ва жамият ҳаётида кенг ташаббус кўрсатишга меҳнатга онгли муносабатда бўлишга, инсонпарварлик, ахлоқий маънавий принципларга қатъий риоя этишига қаратилган. Ҳар бир мамлакат фуқароларининг ҳуқуқий ҳолати, уларнинг шу мамлакатга тегишли эканлиги билан белгиланади. Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқлар шахсга унинг жамиятда нормал ҳолатда яшаши, ижтимоий эҳтиёжларини қонди-риш учун зарурдир. Ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликлар турли давлатларда турлича мустаҳкамланган. Масалан, социалистик тузумдаги давлат-ларда иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликларга алоҳида эътибор берилади ва биринчилардан бўлиб уларни Конституцияларида мустаҳкамлаб қўядилар. Шунингдек, Мексиканинг 1917 йилги ва Германиянинг 1919 йилги Веймар Конституциясида алоҳида тарзда иқтисодий-ижтимоий ҳуқуқ ва эркинликлар тўғрисида тўхталиб ўтилганлиги кўзга ташланади. Демак, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек ҳар бир мамлакат шахснинг ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликлари унинг жа-миятда нормал ҳолатда ривожланиши ва эркин яшашини таъминлаш мақсадида эътироф этилади. Бу бевосита шахсларнинг ҳаётий манфаатларини ҳимоялаш ва уларни таъминлаш билан боғлиқдир. Давлат уларни амалга оширишга кўмаклашади, шароит яратади. Ҳар бир давлат ўз Конституциясида ўзининг асосий вазифаси фуқаролар-нинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш эканлигини белгилаб қўяди (Испания, Ҳиндистон, Нигерия, Филиппин давлатларининг Конституциялари шулар жумласидандир). Хориж олимлари ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликларни турлича туркумларга ажратишган. Хорижий мамлакатлар конститу- цияларида ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликлар кўлами ниҳоятда кенг бўлиб, ҳар бир мамлакат ўзининг ижтимоий потен-циалидан келиб чиқиб ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларни жуда кўплаб турларини ажратиб кўрсатган. Хорижий мамлакатларнинг илмий адабиётларда улар қуйидагича туркумланади: мулкдор бўлиш ҳуқуқи, мерос олиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи, турар-жойга эга бўлиш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи,

дам олиш ҳуқуқи, иш ташлаш ҳуқуқи, соғлиқни сақлаш ҳуқуқи, таълим олиш ҳуқуқи, тоза атроф табиий муҳитга эга бўлиш, маданий бойликлардан фойда- ланиш ҳуқуқи, ижод эркинлиги ва ҳоказолар киради. 2-§. Мулк ҳуқуқи ва меросга эга бўлиш Ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликлар қаторида мулкдор бўлиш ва мерос қолдириш ҳуқуқи салмоқли ўринни эгаллайди. Сабаб ер юзидаги мавжуд бўлган давлатларнинг кўпчилиги иқтисодиётни сиёсатдан устунлигини тан олади ва ҳаммаси мавжуд тамойилларга риоя этишади. Мулкчилик масалалари биринчи бўлиб, Инсон ва фуқаролар-нинг ҳуқуқлари тўғрисидаги француз Декларациянинг 17-моддасида мулкнинг дахлсизлиги ва муқаддаслиги таъкидланган. Инсон ҳуқуқлари бўйича умумжаҳон Декларациясининг 17-моддасида: "Ҳар бир инсон якка ҳолда, шунингдек, бошқалар билан биргаликда мулкка эгалик қилиш ҳуқуқига эга. Ҳеч ким зўравонлик билан ўз мулкидан маҳрум этилиши мумкин эмас". Бу тамойилни БМТга аъзо бўлган ҳар бир давлат ўзининг Конституциясига дастуруламал қилиб олган. Болгария Конституция-сининг 17-моддасида: "Хусусий мулк дахлсиздир" деб таъкидланган. Конституцияларда хусусий мулкнинг муқаддаслиги ва унинг дахлсизлиги ва шулар билан бир қаторда хусусий мулкнинг мулк-дорга мажбурият юкловчи функциялари тўғрисида ҳам эслатиб ўтил-ган (Бразилия, Германия, Италия, Португалия, Украина Конституция-лари шулар жумласидандир). Масалан, Германия Асосий Қонунининг 14-моддасида мулкчилик тўғрисида гапирилиб, “мулк ва мерос олиш ҳуқуқи кафолатланади” - деб эслатиб ўтилган. Мулкка эгалик қилиш маълум мажбуриятларни юклайди. Ундан фойдаланиш айни вақтда, фаровонликка хизмат қилиши лозим. Мол-мулкни мажбурий равишда мусодара қилишга фақат омманинг фаровонлиги мақсадида йўл қўйилади. Мол-мулкни мусодара қилиш фақат қонун билан ёки қонун асосида амалга оширилади. Юқоридагилардан хулоса чиқариш мумкинки, хусусий мулк ҳам давлат томонидан фаровонлик учун олиб қўйилиши мумкин. Айрим тармоқлар национализация қилиниши мумкин (электроэнергетика, сув, газ, нефть, автомобиль заводлари). Бу жараён XX асрда Буюк Британия, Миср, Италия, Фанция, Мексикаларда содир бўлган. Ҳар-бий ҳаракатлар даврида мулкдорнинг ҳуқуқлари чекланиши мумкин. Мулкдорнинг ҳуқуқлари фақат қонун асосида, умумий манфаатлар йўлида, фақат суднинг қарори асосида амалга оширилади. Шуни таъкидлаш лозимки, демократик мамлакатлар

Конституцияларида мулкдор мол-мулкининг чегараси белгиланмаган. Мулкдор хоҳлаган миқдордаги мулкка фақат қонуний асослар бўйича эгалик қилиши мумкин. Шунингдек, айрим мамлакатларда айрим объектлар истеъмол-дан чиқарилган. Мўғулистонда ер чет эл фуқароларининг мулки бўла олмаслиги белгиланган. Классик мусулмон ҳуқуқига биноан тўртта нарса, яъни яйлов, сув, ҳаво ва олов хусусий шахсларнинг мулки бўла олмаслиги белгиланган ва улар умумистеъмолдаги умуммиллий бойлик деб эълон қилинган. Лекин ҳозирда кўпчилик мусулмон давлатларида бу анъанадан аллақачон четлашилган. Мулкни ҳимоя қилиш ҳам ҳамма хориж мамлакамларида бир хил эмас. Социалистик давлатларда кўпинча давлат мулкига урғу берилади, яъни мулкларни ҳимоя қилишда тенглик ўрнатилмаган. Ҳозирги замонавий ривожланган ва ривожланаётган давлатларда ҳамма мулкнинг тенглиги эълон қилинган, шу жумладан хусусий мулкнинг ҳам. Баъзида эса интеллектуал мулк тўғрисида (ижодий меҳнат натижаси, муаллифлик ҳуқуқи) ҳам эслатиб ўтилади. Бу номоддий кўринишдаги мулк ҳисобланади . Давлатнинг ҳозирги ривожланиш даврида унинг хусусий секторга аралашуви чекланмоқда. Шунингдек, бозорнинг ўзи тар-тибга солувчи субъект сифатида майдонга чиқиши натижаси ўлароқ, турли хил шаклдаги мулклар вужудга келяпти. 3-§. Меҳнат қилиш ва эркин касб танлаш ҳуқуқи Меҳнат қилиш деганда, шахс ўз жисмоний ва ақлий қобилияти-ни ишга солиб, ўзининг моддий ва ижтимоий эҳтиёжларини қонди-риши тушунилади. Меҳнат қилиш бу бурч эмас, балки бу ҳуқуқдир. Бу ҳуқуқ шахсларга фойда келтирувчи, қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият билан шуғулланиш имкониятини беради. Тота-литар социалистик давлатларнинг Конституцияларида меҳнат ҳуқуқи тўғрисида ҳеч нима дейилмаган, сабаб уларда меҳнат қилиш ҳуқуқ эмас балки мажбурият ҳисобланади. Бундай тузимдаги давлатларда давлат ҳаммани иш билан таъминлашни, ҳатто ишсизликни тугатиш-ни ҳам ўз зиммасига олади. Аввало ҳар бир шахс қандай меҳнат билан шуғулланишни ўзи белгилайди, чунки, ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш ва адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ҳуқуқига эгадир. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 23-моддасида юқоридаги тамойил мустаҳкамланган. Унга кўра: • ҳар бир инсон меҳнат қилиш, эркин иш танлаш, адолатли ва қулай иш шароитига эга бўлиш ва ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга;

• ҳар бир инсон ҳеч бир камситишсиз тенг меҳнат учун тенг ҳақ олиш ҳуқуқига эга; • ҳар бир ишловчи киши ўзи ва оиласи учун инсонга муносиб яшашни таъминлайдиган адолатли ва қониқарли даромад олишга, зарур бўлганда, ижтимоий таъминотнинг бошқа воситалари билан тўлдирувчи даромад олиш ҳуқуқига эга; • ҳар бир инсон касаба уюшмалари тузиш ва ўзининг манфаат-ларини ҳимоя қилиш учун касаба уюшмаларига кириш ҳуқуқига эгадир. Бу декларация иккинчи жаҳон урушидан кейин қабул қилинган Конституцияларга асос бўлиб хизмат қилган. Шунингдек, бу Халқаро ҳужжатни ратификация қилган ҳар бир давлат бу тамойилларни ўз Конституциясида дастуруламал қилиб олган. Иккинчи жаҳон уруши-дан сўнг капиталистик мамлакатларнинг Конституцияларида бу тўғ-ридан-тўғри акс эттирилган. Шунингдек, декларацияга ишсизларга давлат томонидан ёрдам кўрсатилиши ҳам илова қилинган эди. Дав-лат ишсизларни иш билан таъминлаш чораларини кўради. Фавқулод-да вазиятларда, ҳарбий хизматда ва суднинг қарорига кўрагина шахс мажбурий меҳнатга жалб қилиниши мумкин. Бунда шахснинг ўзи меҳнат турини эркин танлай олмайди. Бошқа ҳеч қандай ҳолларда шахс мажбурий меҳнатга жалб қилиниши мумкин эмас. Германия Асосий Қонунининг 12-моддасида ҳар бир шахснинг меҳнат қилиш ҳуқуқи белгиланган бўлиб: "Барча немислар ўзлари учун касб танлаш, иш жойини мустақил танлаш ҳуқуқига эгадирлар. Касб билан шуғулланиш қонун билан ёки қонун асосида тартибга солинади. Ҳеч ким одатдаги умумий ва барчага тенг бўлган оммавий мажбуриятдан ташқари бирон бир муайян ишни бажаришга мажбур этилиши мумкин эмас. Фақат суднинг ҳукми бўйича озодликдан маҳрум этилган тақдирдагина, мажбурий меҳнатга йўл қўйилади". Болгария Конституциясининг 16-моддасида “меҳнат қилиш ҳу-қуқи кафолатланади ва қонун билан ҳимояланади” деб таъкидланган. Испания конституциясининг 35-моддасида “ҳамма испанлар меҳнат қилиш ҳуқуқига эгадирлар” деб белгилаб қўйилган. Шунинг-дек, мазкур асосий қонуннинг 37-моддасида ишчиларнинг иш таш-лаш ҳуқуқига ҳам эга эканлиги белгиланган. Греция Конституцияси биринчи бўлимининг 22-моддасида “ҳамма меҳнат қилувчилар ирқи ва бошқа фарқларидан қатъи назар бир хил иш учун бир хил ҳақ олиш ҳуқуқига эга эканлиги таъкид-ланган. Меҳнат қилиш ҳуқуқи яна қуйидагиларни ўз ичига қамраб олади: • Адолатли меҳнат шароитларида ишлаш;

• Эркин касб танлаш; • Иши учун ҳақ олиш (социалистик давлатларда меҳнат сифа-тидан қатъи назар ҳақ тўланиши белгилаб қўйилган). Хорижий мамлакатларда минимал иш ҳақи белгилаб қўйилган. Минимал иш ҳақини белгилашдан мақсад шахснинг минимал яшаши-ни таъминлашдир. Агар шахснинг яшаш шароити минимал даража-дан пасайиб кетса, шахс нормал ҳолатда яшай олмаслиги мумкин. Хорижий мамлакатларда камбағаллик ҳолатини белгилаб берувчи қонунлар мавжуддир ва бу қонунларда даромаднинг минимал миқ-дори ҳам кўрсатиб ўтилган. Швецияда бу 8000 кронни ташкил этади. Агар аҳолининг даромади шундан кам бўлса демак, у камбағал ҳисобланади. Ишсизларга давлат томонидан ёрдам кўрсатилади. Буни белги-лаш мезони бўлиб ўртача ойлик даромадининг фоизи ҳисобланади. Буюк Британияда бу 50 - 60 фоиз, Германияда бу кўрсаткич 30 - 35% ни ташкил этса, Швецияда 80 % ни ташкил этади. Бир қатор дав-латларда (Италия, Болгария каби) меҳнат қилиш ҳуқуқи конституция-вий тарзда фақат иш жойи билан таъминлаш орқали кафолатланади. Меҳнат қилиш ҳуқуқи тўғрисида гапирганда, тадбиркорлик фаолияти тўғрисида ҳам тўхталиб ўтиш лозимдир. Тадбиркорлик фаолияти – бу фуқароларнинг фойда олиш учун таваккалчилик асоси-да қонун билан тақиқланмаган фаолият билан шуғулланишидир. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш учун давлат рўйхатидан ўтиш, гувоҳнома (лицензия) олиш зарурдир. Давлат органлари унинг фаолиятига аралашишга ёки унга бошқача тарзда тазйиқ ўтказишга ҳаққи йўқдир. Кўпчилик хориж давлатларида монополистик ҳаракат-ларга йўл қўйилмайди. Монопол баҳони бозорда ўрнатиш ва рақобат-чиларни обрўсизлантириш учун турли хил бирлашмаларга бирлашиш тақиқланади.

Дам олиш ҳуқуқи. Хорижий мамлакатларда ижтимоий-иқтисо-дий ҳуқуқлардан яна бири бу инсон ва фуқароларнинг дам олиш ҳуқуқидир. Дам олиш қонунлар асосида фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқларини таъминлайди. Болгария Конституциясининг 48-моддасида фуқаролар қонунда белгиланган тартибда ва шароитда дам олиш ва таътилга чиқиш ҳуқуқига эгадирлар деб белгилаб қўйилган. Дам олиш вақти ходим меҳнат вазифаларини бажаришдан ҳоли бўлган ва бундан ўз ихтиёрига кўра, фойдаланиши мумкин бўлган вақтдир. Дам олиш иш куни давомида, кундалик дам олиш (сменалар оралиғида), ҳафталик дам олиш кунлари, байрам кунлари дам олиш ва йиллик таътилларидан иборатдир. Ёлланиб ишлаётган ҳар бир киши дам олиш ҳуқуқига эгадир. Дам олиш инсоннинг меҳнат қоби-лиятиин қайта тиклаш учун зарур. Дам олиш ҳам жисмоний дам олиш ва маънавий дам олишга бўлинади. Бу ҳуқуқ инсоннинг ажралмас ҳуқуқларидан бири бўлиб, унинг нормал ҳолатда яшашаига кўмак беради. Шунинг учун ҳам хорижий мамлакатларда кўпинча ҳафта-нинг одатда, шанба ва якшанба кунлари дам олиш куни ҳисобланади. Ишчиларга бу кунлари учун ҳам тўлиқ иш ҳақи сақланиб қолгани ҳолда маош тўланади. Саноати ривожланган кўплаб давлатларда бу йиллик таътил камида икки ҳафтани ташкил этади (Япония), уч ҳафта Германияда, тўрт ҳафта Италияда, беш ҳафта Испания ва Фрацияда йиллик дам олиш куни деб эълон қилинган. АҚШда бу йиллик таътил 23 кун қилиб белгиланган. Лекин статистик маълумотларга қараганда, бу вақт узоқроқ давом этади. Масалан, Германиядаги ишчиларнинг учдан икки қисми байрамларни ҳам ҳисобга олганда, 36 кун дам олар эканлар. Ишчилар билан тузилган жамоа шартномаларига кўра, бу янада ўзайтирилиши мумкин. Жаҳон миқёсида олиб қарасак, энг қисқа таътил Япония давлатида белгиланган бўлиб йилига 6 – 7 кунни ташкил этади. Иш ташлаш ҳуқуқи. Кўплаб хориж мамлакатларининг консти- туцияларида иш ташлаш ҳуқуқи ҳам мустаҳкамланган. 1995 йил 12 декабрда қабул қилинган Озарбойжон Республикаси конституцияси-нинг 36- моддасида қуйидаги жумлалар мавжуд "Ҳар бир шахс мустақил ёки бошқалар билан биргаликда иш ташлаш ҳуқуқига эга-дир. Булар қонунда кўрсатилган ҳоллардагина чекланиши мумкин”. Иш ташлаш ҳуқуқини қайси ҳуқуқлар қаторига киритиш тўғрисида турли хил баҳслар мавжуд. Россия олимлари буни бевосита ижтимоий- иқтисодий ҳуқуқлар билан боғлаган ҳолда шулар қаторига киритишса, бошқа бир гуруҳ олимлар бу ҳуқуқни намойиш қилиш билан боғлаган ҳолда сиёсий ҳуқуқлар қаторига киритишади. Фикри-мизча иш ташлаш ҳуқуқи бевосита ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқлар билан боғлиқдир, сабаби бу ҳуқуқнинг

замирида меҳнат билан боғлиқ ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ётади. Иш ташлашда ишчилар давлат ёки унинг юқори органларидан маълум бир талабларни амалга оширишни сўраб чиқишади. Иш ташлаш қонун асосида ва унинг доирасида амалга оширилади Иш ташлашда қуйидаги талаблар қўйилиши мумкин: • Иқтисодий талаблар (меҳнат шароитини яхшилаш, иш ҳақини ошириш ) • Корхонани бошқариш билан боғлиқ бўлган талаблар Иш ташлашда сиёсий талабларни қўйиш тақиқланади, шунинг-дек, жаҳон миқиёсида умумий иш ташлашлар, бирдамлик иш таш-лашлари, корхоналарда ишлаш учун зарур бўлган нарсалар билан таъминлашни талаб қилувчи (масалан сув, электр энергияси, газ билан боғлиқ талаблар)иш ташлашлар ҳам тақиқланади. Шунингдек, транспорт воситаларида, темир йўлда, ҳаво ва бошқа траспорт воси-таларида иш ташлашлар қатъиян тақиқланади. Шулар қаторида ало-ҳида турдаги касб ходимларига ҳам иш ташлаш тақиқланади: ҳуқуқ-ни муҳофаза қилувчи органлар, давлат хизматчилари, ҳаво диспетчер-лари ва ҳоказолар. Озарбойжон Республикаси Конституциясининг 36-моддасида: "Қуролли кучларда ва бошқа ҳарбий қисмларда хизмат қилаётган ҳарбий хизматчилар иш ташлаш ҳуқуқига эга эмас". Тоталитар тўзумдаги давлатлар Конституцияларида иш ташлаш тўғрисида ҳеч нарса дейилмаган, шундан хулоса чиқариш мумкинки, уларда иш ташлаш умуман тақиқланган. Айрим социалистик давлат-ларда ушбу ҳолат империализмга қарши кураш сифатида баҳоланиб, ҳукумат томонидан рағбатлантирилган. Ҳар қандай ҳарбий режим ўрнатилган давлатда иш ташлаш умуман тақиқланади. 4-§. Соф атроф-муҳитга эга бўлиш ва уни муҳофаза қилиш ҳуқуқи Атроф табиий муҳитни муҳофаза этиш муаммолари XX асрнинг иккинчи ярмида янги давр Конституцияларида ўз аксини топа бош-лади. Ҳатто Словакия Республикасининг амалдаги Конституциясида экологияга бағишланган алоҳида боблар мавжуд. Социалистик мам-лакатлар Конституциялари эса с оф атроф-муҳитга эга бўлиш ва уни муҳофаза қилиш ҳуқуқини умуман кўрсатмайди (истисно тариқасида Въетнам Социалистик Республикаси Конституциясида ушбу ҳуқуқ-лар мустаҳкамланган). Испания Конституциясининг 45-моддаси, 1-қисмига биноан “Барча, шахснинг тўлақонли ривожланиши йўлида атроф табиий муҳитдан фойдаланиш ҳуқуқига ва бир вақтнинг ўзида асраб авайлаш мажбуриятига

эга”. Ушбу модданинг учинчи қисмида норма талаб-ларини бажармаганлик учун жиноий ва маъмурий жавобгарликнинг муқаррарлиги белгиланган. 5-§. Малакали тиббий ёрдам ва ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи Ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқлар қаторига кирувчи муҳим ҳуқуқ-лардан бири бу малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқидир. Хорижий мамлакатлар Конституцияларининг деярли барчасида ҳар бир фуқаро малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга-лиги белгилаб қўйилган. Малакали тиббий ёрдам олиш ҳуқуқи шахснинг давлат томони-дан таъминланадиган ва кафолатланадиган, тиббиёт соҳасида махсус билимларга эга бўлган махсус муассаса ва шахсларга тиббий ёрдам сўраб мурожаат этиш ва олиш имкониятидир. Бу ҳуқуқни таъминлаш тор маънода тегишли ҳақ тўланадиган ва ҳақ тўланмайдиган шаклда шифокорлар ва тиббий муассасалар томонидан тегишли муолажалар билан хизмат кўрсатишни билдирса, кенг маънода ижтимоий иқтисодий жиҳатдан инсон соғлом бўлиши учун зарур тиббиёт соҳасини ривожлантириш, тиббий суғурталарни таъминлаш, экологик шароитларни яхшилаш каби комплекс чоралар асосида аҳоли саломатлигини таъминлаш тушунилади. Малакали тиббий хизмат кўрсатишда махсус билимга эга бўлган ва тиббий ёрдамга муҳтожларга зарурий ёрдам кўрсатиш мажбурияти ҳақида шифокор қасамёдини қабул қилган шахслар томонидан амалга оширилади. Ҳар бир давлат қоида тариқасида малакага эга бўлмаган шахсларга тиббий хизмат кўрсатиш фаолияти билан шуғулланишни тақиқлайди. Ҳозирда хориж мамлакатларида малакали тиббий ёрдам олишнинг ҳам икки тури мавжуд. Улар давлатга қарашли бўлган ва хусусий даволаш муассасаларидир. Хориж мамлакатларида хусусий тарзда тиббий хизмат кўрсатиш ўта ривожланган. Бир қанча хориж малакатларида, шу жумладан, АҚШда ҳам либерал система мавжуд. Бунга кўра, беморнинг ўзи ҳаммасига, яъни шифокор хизматига, дори-дармонлар ва бошқалар учун ўзи ҳақ тўлайди. Булардан таш-қари хориж мамлакатларида маҳаллий миқёсда касалхоналар ҳам мавжуд бўлиб, улар бевосита аҳоли соғлиғини сақлашга хизмат қилади. Германия, Польша, Францияда социал медицина хизмати мавжуд. Бундай ҳолатда махсус умумдавлат соғлиқни сақлаш фонди ташкил қилинади ва бу давлат бюджетидан таъминланади. Буюк Британия, Дания, Италияда ва айрим тоталитар давлат-ларда ҳам давлат томонидан таъминланадиган медицина хизмати мавжуд. Ҳар қандай

чиқимлар бюджетдан қопланади. Бемор касалхо-нада даволангани учун ҳеч қандай ҳақ тўламайди. Айрим давлатларда давлат медицинаси ва амбулатория дорилари бепул бўлса, айрим давлатларда амбулатория касалхоналари пуллик. Лекин улар учун имтиёзлар ҳам мавжуд. Жарроҳлик ишлари пуллик амалга ошири-лади. Ҳозирда, бундай ташкилотлар унчалик кўп эмас. Давлат меди-цинаси тўғрисидаги қонун социал – демократлар ҳокимият тепасида турган пайтида, қабул қилинган, кўплаб давлатларда давлат меди-цинаси аҳолининг фақат камбағал қатлами учун сақланиб қолинган. Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси 25-моддасида: “Фу- қаролар ўзлари учун мос бўлган шароит ва тартибда бепул тиббий хизматлар кўрсатувчи соғлиқни сақлаш муассасаларидан фойдала-ниш ҳуқуқига эгадирлар. Фуқароларнинг соғлиғини муҳофаза қилиш давлат бюджети маблағларидан иш берувчилар томонидан ижтимоий суғурта бўйича шахсий ва жамоа бадаллари ҳисобидан ва қонунда белгиланган шароит ва тартибда бошқа манбалардан келган маблағ-лар билан таъминланади. Давлат фуқароларнинг соғлиғи ҳақида ғам-хўрлик қилади, спорт ва туризмнинг ривожланишини рағбатланти-ради. Ҳеч ким қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари даво-ланишга ва санатория чора-тадбирларини ўтказишга мажбур этилиши мумкин эмас. Давлат барча тиббий муассасалар ишини шунингдек, дори-дармон воситалари, биологик препаратлар, тиббиёт асбоб ускуналари ишлаб чиқариш ва уларнинг сотилиши устидан назоратни амалга оширади. Ҳар бир инсон ўзининг ҳамда оиласининг соғлиғи ва фаровон-лигини таъминлаш учун зарур бўлган турмуш даражасига эга бўлиш жумладан, кийим-кечак, озиқ-овқат, тиббий хизмат ва зарур ижтимий хизматга эга бўлишига ва ишсизлик, касаллик, ногиронлик, бевалик, қарилик унга боғлиқ бўлмаган шароитларга кўра тирикчилик учун маблағ бўлмай қолганда, таъминланиш ҳуқуқига эга”. Италия Конституциясининг 32-моддасида давлат инсонларнинг соғлиқларини ҳимоя қилиши лозимлиги белгилаб қўйилган. Хитой Халқ Республикасининг конституциясида ўзгача бир ҳолат яъни 58-моддасида фуқаролар бепул тиббий ёрдам олишлари мумкин. Бу ҳуқуқ қуйидагилар орқали: бепул тиббий ёрдам, касалхона шахоб-чаларини, шу жумладан, саноторияларни ва бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларини кенгайтириш билан таъминланади. Ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи. Иккинчи жаҳон уруши-дан кейин қабул қилинган Конституцияларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи тўғрисида гапириб ўтилган. Пенсиялар одатда меҳнат ва ижтимоий турларга

бўлинади. Меҳнат асосидаги пенсиялар (ёшга доир пенсиялар) икки ҳолатда тўланади: биринчидан давлат томонидан маълум бир ёшга етганда ва иккинчидан маълум бир меҳнат стажига эга бўлганидан кейин. Хорижда пенсия ёши эркаклар учун 60-65 ёш, аёллар учун 55-60 ёш қилиб белгиланган. Швецияда ҳамма учун 65 ёш, Данияда 67 ёш, иш стажи эса аёллар учун 20-25, эркаклар учун 25-30 ёш қилиб белгилаб қўйилган. Ривожланган давлатларда пенсиянинг миқдори иш ҳақининг 75 - 90% ташкил қилади. Давлатларда пенсия учун пенсия фондлари ташкил этилган. Ижтимоий пенсиялар ногиронлик учун, боқувчисини йўқотган-лик учун ва қонун билан белгиланган бошқа ҳолларда берилади. Хо-рижий мамлакатларда давлат томонидан бериладиган пенсиялардан ташқари айрим турдаги шахсларга бериладиган маҳаллий пенсиялар ҳам белгиланган. Ривожланган мамлакатларда ишчиларга ўзларининг иш жойларидан қўшимча пенсия ҳақлари ҳам тўланади. Ижтимоий таъминот ҳуқуқи, шунингдек, бошқа ёрдамларни ҳам қамраб олади (уй билан таъминлаш, ногиронларга ёрдам ва ҳоказолар). 6-§. Уй-жойга эга бўлиш ҳуқуқи Фуқаролар давлат томонидан бериладиган уй-жойларни олиш учун йиллар давомида рўйхатда туришган 1 . Ҳозирги демократик Конституцияларда бу каби ҳуқуқлар атрофлича кўрсатиб ўтилмаган бўлса-да, бошқа қонун ҳужжатларида батафсил баён қилинган. Ис-тисно тариқасида, Испания Конституциясининг 47-моддасида: “Барча испанлар эҳтиёжларига кўра, турар жойлардан фойдаланиш ҳуқуқ-ларига эгадирлар” (лекин, ушбу ҳуқуқ ҳуқуқ ва эркинликлар бўлими-да берилмаган). 7-§. Таълим олиш ҳуқуқи Билим олиш ҳуқуқи инсон ҳуқуқ ва эркинликлари тизимининг ажралмас қисмидир. Билим олиш ҳуқуқи инсон ижтимоий ҳуқуқла-рининг бири сифатида уни шахс сифатида ривожланишига, қолаверса бутун жамият тараққиёти учун замин яратади. Айнан таълимнинг ривожланганлигига қараб шахснинг ижтимоий равнақи ва жамиятда тутган мавқеи аниқланади. 2 Инсон ҳуқуқлар Умумжаҳон Декларациясининг 26-моддаси, 2-бандида “Таълим инсон шахсини тўла баркамол қилишга...барча халқлар, ирқий ва диний гуруҳлар ўртасида бир-бирини тушуниш, тоқатлилик ва дўстликка 1 Стра шун Б.А.(руководитель ав. коллектива и от. ред.) Конституционное (государственное) право зарубежн ых стран. – Т.1-2 . – М.: Бек , 2000. 182-ст. 2 Стра шун Б.А.(руководитель ав. коллектива и от. ред.) Конституционное (государственное) право зарубежн ых стран. – Т.1-2 . – М.: Бек , 2000. 181-ст.

хизмат қилиши керак”лиги белгиланган. "Ҳар бир инсон таълим олиш ҳуқуқига эга. Таълим олишда ҳеч бўлмаганда, бошланғич ва умумий таълим бепул бўлиши лозим. Тех-ник ва ҳунар таълими ҳамманинг қурби етадиган даражада бўлиши, олий таълим эса ҳар кимнинг қобилиятига асосан, ҳамма учун етарли имконият доирасида бўлмоғи керак. Таълим барча халқлар, ирқий ва диний гуруҳлар ўртасида бир-бирини тушунишга хайрихоҳлик ва дўстлик учун хизмат қилиши ва БМТнинг тинчликни сақлаш борасидаги фаолиятига ёрдам бермоғи лозим. Кичик ёшдаги болалар учун ота-оналар таълим турини танлашда имтиёз ҳуқуқига эгадирлар" (Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси 26-модда 1,3 бандлари). Кўплаб ривожланган мамлакатларда, бошланғич таълим мажбу-рий ва бепул бўлиб ҳисобланади. Лекин бунга доимо амал қилинмай-ди (бунга сабаб қилиб кўпинча ўқитувчиларнинг етишмаслиги, мод-дий маблағлар сабаб қилиб кўрсатилади, айниқса, Африка давлат-ларида) Кўплаб ривожланган давлатларда мажбурий таълим 12 йил ҳисобланади. Постсоциалистик давлатларда мажбурий бепул таълим 8-9 йил қилиб белгилаб қўйилган. Билим олиш ҳ уқуқи айрим мамлакатларда, жумладан, АҚШ К онституциясида кўрсатилмаган ва фақат штатлар К онституция-ларида белгиланган холос. Хорижий мамлактларда таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари қуйидагилардан иборат: таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерда эканлиги; таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги; умумий ўрта, шунингдек , ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг мажбурийлиги; ўрта махсус, касб-ҳунар таълими йўналишини: академик лицей-да ёки касб-ҳунар коллежида ўқишни танлашнинг ихтиёрийлиги; таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги; давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг ҳамма учун очиқлиги; таълим дастурларини танлашга ягона ва табақалаштирилган ёндашув; билимли бўлишни ва истеъдодни ра ғ батлантириш; таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уй ғ унлаш-тириш. Охирги юз йилликда диний таълим беришнинг муаммолари вужудга келди. Мунозараларнинг асосий мавзуси болалар учун мак-табда диний таълим бериш ёки бермаслик масаласи эди . Ўтган юз йилликда бу масала

ғарб мамлакатларида долзарб масала сифатида юзага чиқди. XX асрда давлатлар иккита жаҳон урушини бошидан кечиргандан сўнг, бу муаоммони ечишга уриндилар. Бу соҳадаги асосий ислоҳотлар Африка мамлакатларида 1910-1930ва 1962 йил-ларда, Буюк Британияда 1944-1988 йилларда, Бельгияда 1968 йилда, Германияда 1949 йилда, Туркияда 1924, 1 933, 1949- 1982 йилларда амалга оширилди. 3 Германия Федера ц иясининг Конституцияси (7-моддаси)да расмий мактабларда диний таълим мажбурийдир. Юқоридаги қонун моддасига мувофиқ таълимни бошқарувчи провециялар ушбу таълим учун жавобгарликни ўз зиммасига оладилар. Шунинг учун , Федерация Конституциясининг таълим тўғриси-даги моддаси провинцияларнинг конституцияларини назорат қилади. Конституциянинг 7-моддасига мувофиқ барча таълим ва ўқитиш давлат назоратидадир; диний дарсга бориш ёки бормаслиги унинг тарбияси билан шуғулланувчи (ота-она)ларнинг хоҳишига боғлиқдир. Германия Асосий Қонунига асосан таълим ва билим олишни назорат қилиш жавобгарлиги давлатнинг зиммасидадир деб белги-ланган. Шунингдек, алоҳида шахс ёки тузилмаларнинг махсус мактаблар очиш ҳуқуқини ҳимоя қилади. Англия давлати таълимни ислоҳ этиш учун 1998 йилда қонун қабул қилди. Унда таълим муассасаларида христиан ва бошқа динларни ўрганиш йўлга қўйилган. Христианликни ўрганиш Ислом, будда ва бошқа динларни ўрганиш билан бирга қўшиб олиб борилган. Юқоридаги динларнинг биргаликда ўрганилишида, уларнинг қайси бири ҳақ дин, ёки қайси бириси нотўғри деган маънода эмас, балки бу услуб (яъни биргаликда ўрганиш) ҳар хил динга итоат қилувчилар мавжуд бўлган мамлакатда жамият эҳтиёжларини қондиришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Озарбойжон Конституциясининг 42-моддасида 1. Ҳар бир фуқаро илм олиш ҳуқуқига эгадир. 2. Давлат бепул умумий-мажбу-рий ўрта маълумот олишни кафолатлайди. 3. Илм тизими давлат томонидан назорат қилинади. 4. Давлат истеъдодли шахслар учун уларнинг моддий аҳволидан қатъи назар, илм олишни давом этти-ришни кафолатлайди. 5. Давлат илмнинг энг қуйи стандартларини белгилайди. Арманистон Конституциясининг 35-моддасида “Ҳар бир фуқаро таълим олиш ҳуқуқига эгадир. Ўрта маълумот олиш давлат ўқув юртларида бепулдир. Ҳар бир фуқаро давлат ўқув юртларида танлов асосида бепул олий ва ўрта махсус маълумот олиш ҳуқуқига эгадир. Надавлат ўқув юртларини ташкил этиш ва уларнинг фаолият тартиби қонун билан белгиланади. 3 М.Давлетова. Ўзбекистонда таълим Қонунчилигининг ривожланиши. –Т.: ТДЮИ, 2003. 96-б.

Белоруссия Конституциясининг 49-моддасида “Ҳар ким маълумот олиш ҳуқуқига эгадир. Умумий ўрта ва ҳунар-техника таълимининг қулайлиги ва бепуллиги кафолатланади. Ўрта махсус ва олий таълим олиш ҳар кимнинг қобилиятига мувофиқ ҳамма учун баробардир. Ҳар ким танлов асосида давлат ўқув юртларида бепул тегишли маълумот олиш олиши мумкин” - дейилган. Хорижий мамлакатларда олий таълим ҳам хусусий, ҳам давлатга қарашли бўлиши мумкин. АҚШда хусусий университетларда ўқиш учун 15- 30 минг доллар пул тўланади. Японияда 8-60 минг доллар. Айрим давлатларда давлат университетларида ўқиш бепул ҳисобла-нади (социалистик мамлакатларда). Билим олиш ҳуқуқи билан таълим бериш ҳуқуқи (академик эркинлик) бир-бирига ўзаро боғлиқ бўлиб, бу ҳуқуқ замирида - эркин жамиятда ҳар бир ўқитувчига ўз предмети бўйича ўзи лозим топган билимларни бериш эркинлиги тушунилади. 8-§. Маданий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи. Ижод эркинлиги Бу ҳуқуқлар иккинчи авлод Конституцияларидан бошлаб мус- таҳкамлана бошланган. Айнан шу даврга келиб маданий ҳуқуқларни Конституцияларда эътироф этилиши социалистик тузумга асосланган мамлакатларда маданий ҳуқуқлар орқали жамиятда кескин мафкура-вий сиёсат олиб борилишига замин яратган (фашистик, коммунистик ғоялар кишилар онгига сингдирилган). Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларациясининг 27-моддасида: «Ҳар бир инсон жамиятнинг мада-ний ҳаётида эркин иштирок этишга, санъатдан баҳраманд бўлишга, илмий тараққиётда иштирок этиш ва унинг самарадорлигидан фойдаланиш ҳуқуқига эга», -дейилган. Болгария Конституцияси 54-моддасида: «Ҳар ким миллий ва умуминсоний маданий бойликлардан фойдаланиш, шунингдек, ўзининг мансублигига мувофиқ ўз мада-ниятини ривожлантириш ҳуқуқига эгадирлар», -деб таъкидланган. Маданий ҳуқуқлар жумласига бадиий, илмий ва техникавий ижод эркинлиги, ихтирочилик, муаллифлик ҳуқуқлари ҳамда уларга ўхшаган ҳуқуқлар, маданий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи киради.

O'xshashlar

Шахсий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар

Сиёсий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ

Инсон ва фукаролар хукукининг асосий тушунчалари

Узбекистонда фукаролар бурчларининг конституциявий асослари ( Узбекистонда фукоролар бурчларининг конституциявий асослари