Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar va ularning subyektlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar va ularning subyektlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1.Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar tushunchasi 2.Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning subyektlari, ularning huquq va muomala layoqatlari 3. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi asoslari va mazmuni

Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar tushunchasi Huquqiy me`yor (norma)lar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy munosabatlar deb ataladi. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar fuqarolik muomala ishlarining, ya`ni fuqarolar bilan fuqarolar, tashkilotlar bilan fuqarolar o`rtasida bo`ladigan shaxsiy, mulkiy, oila huquqi, mehnatga oid uy-joy va boshqa huquqiy munosabatlardan, ayrim tashkilotlar bilan fuqarolar o`rtasidagi ba`zi xo`jalik munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarning sudda ko`rilishi va hal qilinishida, sud, xo`jalik sudi va boshqa ba`zi organlar qarorlarining ijro qilinishida ishtirok etuvchilar o`rtasida bo`ladigan ijtimoiy munosabatlardan iboratdir. Bunday huquqiy munosabatlar sud bilan fuqarolik ishi yuzasidan bo`lgan da`vogar o`rtasida, sud bilan javobgar o`rtasida, sud bilan prokuror va boshqa organlar o`rtasida, sud bilan taraflarning vakillari o`rtasida bo`lib, fuqarolik protsessual huquqiy normalari bilan tartibga solinganligi tufayli fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar bo`lib hisoblanadi. Sud bilan fuqarolik protsessining boshqa ishtirokchilari o`rtasida vujudga keladigan munosabatlar ham fuqarolik protsessual huquq normalari bilan tartibga solinganligi sababli fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar bo`lib ko`riladi. Fuqarolik protsessida, ya`ni fuqarolik sud ishlarining yuritilishida va bunday ishlar bo`yicha chiqarilgan qarorlarning ijro etilishida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar fuqarolik, oila, mehnat, ma`muriy huquq masalalariga oid va boshqa huquqiy munosabatlardan farqlanishi kerak. Masalan, fuqarolik huquqiga oid munosabatlarni olsak, uning obyektlari har turli mulkiy (moddiy) huquqlar, ashyolar, mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish (idora etish, boshqarish)ga oid huquqlar, shaxsiy va mulkiy huquqlarni amalga oshirishga qaratilgan xilma-xil yuridik harakatlar, ijodiy mehnat natijalari, chunonchi: mualliflik huquqi to`g`risidagi munosabatlar va boshqa mulkiy va shaxsiy xarakterdagi huquqiy munosabatlar bo`ladi. Moddiy huquqiy munosabatlarga oid tushunchalar fuqarolik, oila, mehnat, uy-joy, ma`muriy va boshqa huquq fanlarida

batafsil yoritilgan. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, sud har bir fuqarolik protsessual munosabatda albatta ishtirok etuvchi subyekt bo`lib ko`riladi. Chunki bunday munosabatlar yuqorida aytganimizdek, sud bilan protsessda ishtirok etuvchilarning biri o`rtasida, masalan, sud bilan da`vogar o`rtasida, sud bilan javobgar o`rtasida va protsessning boshqa ishtirokchilari o`rtasida vujudga keladi. Ammo bunday munosabatlar sud bilan protsessning barcha ishtirokchilari o`rtasida bir vaqtning o`zida vujudga kelmaydi. Binobarin, fuqarolik protsessual munosbatlarda barcha hollarda faqat ikkita subyekt bo`lib, ulardan biri albatta sud bo`ladi. Fuqarolik ishida ishtirok etuvchi taraflar, uchinchi shaxslar va protsessning boshqa ishtirokchilari to`g`ridan-to`g`ri o`zaro fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarda bo`lmaydilar, chunki fuqarolik protsessual huquq me`yorlari mazmunida fuqarolik protsessi ishtirokchilari o`rtasidagi munosabatlarning suddan tashqari vujudga kelishi nazarda tutilmagan.1 Sud hokimiyati davlatning muhim vazifasini odil sudlovni amalga oshiradi. Binobarin, sud faqat fuqarolik ishlarini yuritish tartibidagina, ya`ni o`zining protsessual faoliyatini amalga oshirish jarayonida shaxslarning (fuqarolarning, tashkilotlarning) buzilgan huquqlarini yoxud qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qiladi. Demak, har qanday protsessual huquqiy munosabat faqat sudning protsessual faoliyati natijasidagina vujudga kelishi mumkin va shuning uchun ham sud barcha hollarda har qanday fuqarolik protsessual huquqiy munosabatning ishtirokchisi bo`ladi. Fuqarolik protsessida ishtirok etuvchi barcha shaxslarning o`zaro protsessual munosabatlari faqat sudning tegishili harakatlari vositasidagina amalga oshiriladi; ikkichidan, fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarda asosiy subyekt bo`lib ko`rilgan sudning manfaatlari protsessual huquqiy munosabatning boshqa subyektlari manfaatlariga zid kelmaydi. Chunki sudning o`zi fuqarolik sud ishlarining yuritilishida huquqiy munosabat subyektlarining protsessual huquqlari mumkin qadar to`la amalga oshirilishidan manfaatdor bo`lib ko`riladi. Shuning

uchun ham FPKning 15-moddasida ko`rsatilganidek, sud taqdim qilingan materiallar va bayonotlar bilangina cheklanmasdan, ishning haqiqiy holatini har taraflama to`liq va holisona ravishda aniqlash uchun qonunda ko`rsatilgan hamma choralarni ko`rishga haqli. Sud ishda ishtirok qilayotgan shaxslarga ularning huquq va burchlarini tushuntirish, protsessual harakatlar qilish yoki qilmaslikning oqibatlari to`g`risida ularni ogohlantiradi hamda ishda ishtirok qilayotgan shaxslarga o`z huquqlarni amalga oshirishlarida yordam ko`rsatadi; uchinchidan, protsessual harakatni amalga oshirishda vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar faqat yuridik munosabatlar tarzidagina mavjud bo`lishi mumkin. Binobarin, sud huquq me`yorlari bilan tartibga solinmaydigan munosabatlar bo`yicha buzilgan huquqni, masalan, kimor uynab pul yutkizgan fuqaroning mulkiy huquqini himoya qilish uchun hech qanday shaxs bilan protsessual huquqiy munosabatga kirisha olmaydi; to`rtinchidan, fuqarolik protsessual munosabatlarda protsessning barcha ishtirokchilari faqat sud bilan protsessual munosabatlarda bo`lsalar ham, ammo bu holat yagona bir butun protsessual huquqiy munosabatni vujudga keltirmaydi. Ma`lumki, sudda fuqarolik ishlari yuritilishida sud bilan protsessning boshqa ishtirokchilari o`rtasida faqat birgina huquqiy munosabat vujudga kelmasdan, balki bir nechta protsessual huquqiy munosabatlar vujudga keladi. Chunonchi: sudning da`vogar bilan bo`lgan protsessual munosabati o`zining mazmuni, vujudga kelishi asosi va vaqti bo`yicha sudning uchinchi shaxs bilan yoki sudning guvoh bilan bo`ladigan munosabatidan farq qiladi. Tegishli fuqarolik ishi yuzasidan bo`ladigan har qanday ish yuritish jarayoni bu ishda qatnashuvchi subyektlarning doirasiga qarab, bir qancha huquqiy munosabatlarni o`z tarkibiga olishi mumkin. Bu huquqiy munosabatlarning har qaysisi bir-biri bilan bevosita bog`liq bo`lganligi tufayli ularning har biri huquqiy munosabatlar majmuining tarkibiy qismi bo`lib hisoblanadi. Masalan, sud bilan da`vogar o`rtasida muayyan huquqiy munosabat bo`lishi, sud bilan javobgar o`rtasida ham huquqiy munosabatni vujudga keltiradi. Binobarin, ma`lum ish bo`yicha bo`ladigan fuqarolik protsessual huquqiy munosabat barcha hollarda

ketma-ket vujudga keladigan huquqiy munosabatlar tizimining muayyan majmui bo`lib ko`riladi. Bu munosabatlarning tizimi har birish uchun o`ziga xos va mustaqil bo`ladi. Ish yuritish jarayoni davomida bu munosabatlardan ba`zilari bekor bo`lishi, ba`zilari yangitdan vujudga kelishi yoki mutloq yangi huquqiy munosabatlar vujudga kelishi mumkin. Fuqarolik jarayonida har bir aniq ish bo`yicha ishtirok etuvchilarning protsessual harakatlari yagona umumiy maqsadga erishish uchun, ya`ni muayyan huququklar va qonuniy manfaatlarni himoya qilishga qaratilganligi sababli bu umumiy maqsad aniq ish yuzasidan bo`ladigan fuqarolik protsessual munosabatlar tizimining asosi bo`lib ko`riladi. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning subyektlari, ularning huquq va muomala layoqatlari Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning subyektlari, ya`ni fuqarolik ishida ishtirok etuvchi shaxslarning bir tomondan, eng asosiy va hal qiluvchisi sud hisoblanadi. Ikkinchi tomonidan esa, fuqarolar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda jamoat birlashmalari bo`ladilar.1 qonun fuqarolik protsessual huquqning subyekti sifatida O`zbekistonda yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan-shaxslarni ham taniydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 23-moddasida O`zbekiston Respublikasida chet el fuqaroligiga va fuqaroligi bo`lmagan shaxslarga qonunda nazarda tutilgan huquqlar va erkinliklar, shu jumladan, o`zlariga tegishli shaxsiy, mulkiy, oilaviy va boshqa huquqlarni himoya qilmok uchun sudga va davlatning

boshqa organlariga murojaat qilish huquqi xalqaro huquq normalariga muvofiq ta`minlanishi, ular O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlari va xalqaro shartnomalari bilan belgilangan burchlarni ado etishlari ko`rsatilgan. Shu munosabat bilan mazkur shaxslar fuqarolik protsessual munosabatlarga kirishishlari, ya`ni biron-bir huquq to`g`risida yoki qonun bilan himoya qilinadigan manfaat to`g`risida sudga murojaat qilishlari bilan fuqarolik protsessual munosabatning subyektlari bo`lib hisoblanadilar. Fuqarolik protsessual munosabatlarning subyektlari doirasi ularning protsessda ishtirok etish maqsadlari va vazifalari bilan belgilanadi. Sudning vazifasi yuqorida aytilganidek, odil sudlovni amalga oshirishdan iborat bo`lganligi sababli fuqarolik protsessual huquqiy munosabat subyektlarining orasida sud alohida hal qiluvchi o`rinni egallaydi, chunki faqat sudya tomonidan da`vo arizasi qabul qilingani taqdirdagina fuqarolik ishi qo`zg`atilishi va bu ish yuzasidan muayyan protsessual harakatlar qilinishi mumkin bo`ladi. Fuqarolik protsessual munosabatlarning subyektlari faqat birinchi instansiya sudlarigina bo`lmasdan, ishni shikoyat va nazorat tartibida ko`ruvchi ikkinchi instansiya sudlari va boshqa yuqori sud organlari ham bo`lishi mumkin. Fuqarolik protsessual munosabatlarning subyektlari orasida muhim o`rinni ishda ishtirok etuvchi shaxslar egallaydilar. Ularning protsessual faoliyati fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning borishi va rivojlanishiga, fuqarolik protsessining butunlayicha vujudga kelishi, o`zgarishi va bekor qilinishiga ta`sir qiladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tarkibi FPKning 33-moddasida sanab o`tilgan. Bu qonunda ko`rsatilishicha, ishda ishtirok etuvchi shaxslar deb, FPKning 5 va 48-49-moddalarida ko`rsatilgan asoslar bo`yicha protsessda qatnashuvchi taraflar uchinchi shaxslar, ularning vakillari, protsessda boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishda ishtirok etadigan prokuror, davlat boshqaruvi organlari tashkilotlar va ayrim fuqarolar ishda ishtirok etuvchi shaxslar deb tan olinadi.

Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning muayyan ishning olib borilishida huquqiy jihatdan qanchalik manfaatdor bo`lishlari darajasi har xildir. Bunday shaxslarning bir gruppasi, chunonchi: da`vo ishida ishtirok etuvchi taraflar va uchinchi shaxslar, davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti- harakat (qaror)lari ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo`yicha ish yuritish munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarda ishtirok etuvchilar (FPKning 264- moddasi) va alohida tartibda ko`riladigan ish yuzasidan arz qiluvchilar (FPKning 279-moddasi) o`zlarining subyektiv huquqlarini yoki qonun bilan himoya qilinadigan manfaatlarini qo`riqlash uchun jarayonda qatnashishlari sababli, ishning qanday oqibat bilan tugatilishida moddiy-huquqiy va protsessual jihatdan manfaatdor bo`ladilar. Ishda qatnashuvchi shaxslarning ikkinchi bir guruhi esa, masalan, prokuror, davlat idora organlari, kasaba uyushmalari o`zlarining huquqlarini qo`riqlamasdan, balki davlat yoxud jamoatchilik manfaatlarini yoinki ayrim fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qiladilar va ish yuzasidan qabul qilinadigan qarorlar ularning subyektiv huquq va manfaatlariga ta`sir qilmaydi. Ishning ko`rilishi va hal qilinishida ularning manfaatdorligi moddiy- huquqiy turda bo`lmasdan, balki protsessual huquqiy turda bo`lib, ish yuzasidan qonuniy va asoslantirilgan qarorlarning chiqarilishi maqsadini ko`zlaydilar. Fuqarolik ishida ishtirok etuvchi shaxslardan har qaysilari jarayonda qatnashishlarining maqsadlari va asoslariga qarab qator protsessual huquq va burchlarga ega bo`ladilar. Chunonchi: bu shaxslar FPKning 34-moddasida ko`rsatilganidek, ish materiallari bilan tanishishga, ulardan ko`chirmalar va nusxalar olishga, chetlatish to`g`risida arz qilishga, dalillar taqdim etishga, dalillarni tekshirishda ishtirok etishga, ishda ishtirok etayotgan boshqa odil sudlovni amalga oshirishda ko`maklashayotgan shaxslarga, guvohlarga, eksperlarga, mutaxassislarga savollar berishga, arz qilish, iltimoslar qilishga, sudga og`zaki va yozma bayonotlar berishga, sud tekshiruvi davomida kelib chiqadigan hamma masalalar bo`yicha o`zlarining vaj va mulohazalarini bayon qilishga, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimos, vaj va mulohazalariga qarshi e`tiroz bildirishga, sudning hal qiluv qarori va ajrimi ustidan shikoyat qilishga, sudning

chiqargan hal qiluv qarori, ajrimi, qarorini majburiy ravishda ijro etishni talab qilishga, sudning hal qiluv qarorini ijro etish yuzasidan sud ijrochisining harakati vaqtida hozir bo`lishga, shuningdek, o`zlariga FPK bo`yicha berilgan boshqa protsessual huquqlardan foydalanishga haqlidirlar. Ishda ishtirok etayotgan shaxslar o`zlariga tegishli hamma protsessual huquqlardan insofli ravishda foydalanishga majburdirlar. Ular huquqlaridan protsessni cho`zish yoki sudni yanglishtirish maqsadlarida foydalana olmaydilar. Ishda ishtirok etuvchi shaxslardan boshqa jarayonda ishning kay tarzda hal bo`lishiga yuridik jihatdan manfaatdor bo`lmagan, ammo jarayonning subyektlari bo`lib hisoblangan va muayyan protsessual huquq va burchlarga ega bo`lgan shaxslar ham jarayonda qatnashadilar. Bunday shaxslar jumlasiga: guvohlar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlar kiradi. Ularning protsessual harakatlari doirasi birmuncha cheklangan. Ular faqat aniq belgilangan harakatlarni qilish uchun zarur bo`lgan huquq va burchlargagina ega bo`ladilar. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning subyektlari, qonunga binoan protsessual huquq va muomala layoqatiga ega bo`lgan shaxslar (fuqarolar va tashkilotlar)gina bo`lishi mumkin. Fuqarolik protsessual huquq layoqati deb fuqarolik protsessual huquq va burchlarga ega bo`lish layoqatiga aytiladi. Fuqarolik protsessual huquq layoqati O`zbekiston Respublikasining barcha fuqarolariga, shuningdek yuridik shaxs huquqidan foydalanadigan davlat idoralariga, muassasalariga va jamoat tashkilotlariga teng darajada beriladi (FPKning 38-moddasi). Fuqarolik protsessual huquq layoqatiga muvofiq ishda ishtirok etuvchi shaxslar FPKning 34-moddasida ko`rsatilgan huquqlardan o`zlari bevosita yoki vakillari orqali foydalanishlarida va zimmalaridagi burchlarini bajarishlarida huquqlari teng darajada ko`rilib, ularning hech biriga ustunlik huquqi biron-bir imtiyoz berilmaydi. Agar fuqarolik huquq layoqati qonunda nazarda tutilgan ba`zi hollarda sud hukmiga binoan cheklansa, masalan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat

kodeksining 45-moddasiga muvofiq fuqaro asosiy jazo tariqasida tayinlangan besh yilcha bo`lgan muddatga muayyan mansabni egallash yoki muayyan ish bilan shug`ullanish huquqidan mahrum qilinsa1, qo`shimcha jazo tariqasida tayinlanganda bir yildan uch yilgacha muddatga belgilansa, fuqarolik protsessual huquq layoqatidan mahrum etish qonunda nazarda tutilmagan. Fuqarolik protsessual huquq layoqatiga ham fuqarolik huquq layoqati kabi fuqaroning tug`ilishi bilan vujudga kelib vafot etishi yoki o`lgan deb e`lon qilinishi bilan tugaydi. Fuqarolik ishida taraflar yoki uchinchi shaxslar sifatida ishtirok etuvchi muassasalar, korxonalar, tashkilotlar yuridik shaxs2 bo`lib hisoblanganlaridagina fuqarolik protsessual huquq layoqatiga ega bo`ladigan va bu layoqatni o`zlarining vujudga kelishlari (tashkil topishlari) paytidan e`tiboran oladilar (FKning 41, 44- moddalari). Agar moddiy huquq sohasida yuridik shaxslarning huquq layoqati va muomala layoqati ularning faqat o`z faoliyatlari maqsadlariga to`g`ri keladigan huquq va burchlariga ega bo`lishlari tufayli maxsus layoqat bo`lib ko`rilsa, fuqarolik jarayoni sohasida, yuridik shaxslarning huquq va muomala layoqati maxsus layoqat bo`lib ko`rilmaydi. Fuqarolik protsessual muomala layoqati tushunchasi FPKning 38-moddasida berilgan. Bu qonunda ko`rsatilishicha, sudda o`z huquqini shaxsan amalga oshirish va ishni olib borishni vakilga topshirish layoqati (fuqarolik protsessual muomala layoqati) voyaga yetgan fuqarolarga va yuridik shaxslarga tegishlidir. Voyaga yetmagan, ya`ni o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan uspirin- fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlari sudda ularning ota-onalari, farzandlikka olganlar yoki xomiylar tomonidan himoya qilinadi (FKning 27-moddasi). Ammo sud bunday ishlarda uspirinlarning (voyaga yetmaganlarni), shuningdek muomala layoqati cheklangan deb topilgan fuqarolarning o`zlarini ishtirok etish huquqidan mahrum qilinmaydi.

Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan, olingan ish haqini tasarruf qilish bilan bog`lik bo`lgan bitimlardan kelib chiqadigan ishlar bo`yicha voyaga yetmaganlar sudda o`zlarining huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini shaxsan himoya qilish huquqiga egadirlar. Bunday ishlarda voyaga yetmaganlarga yordam berish uchun ularning ota-onalari, farzandlikka olganlar yoki xomiylarni jalb qilish sudning ixtiyoriga bog`liq. Yosh bolalarning, ya`ni o`n to`rt yoshga to`lmagan fuqarolarning, shuningdek ruhiy kasallik yoki aqli zaiflik natijasida muomala qobiliyati yo`q deb topilgan fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini birinchisida sudda ularning qonuniy vakillari, ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari tomonidan, ikkinchisida esa vasiylar tomonidan himoya qilinadi. Yuqorida keltirilgan qonunda ma`lum bo`lishicha, o`n to`rt yoshga to`lgan shaxslar o`zlari tomonidan yetkazilgan zarar uchun FKning 27-moddasida ko`rsatilganidek, o`z hollaricha mustaqil javobgar bo`ladilar. Binobarin, zarar yetkazish bilan bog`liq ishlar bo`yicha ular sudda mustaqil qatnasha oladilar. Voyaga yetmasdan avval qonunga muvofiq ravishda belgilangan tartibda nikohga kirgan shaxslar, chunonchi: O`zbekiston Respublikasida 16 yoshdan nikohga kirgan qizlar1 nikohga kirishlari vaqtidan e`tiboran to`la hajmda muomalaga layoqatli deb hisoblanadilar (FKning 22-moddasi). Binobarin bunday fuqarolar fuqarolik protsessual huquqqa ham to`la hajmda ega bo`ladilar. Fuqarolik protsessual huquq layoqati fuqarolarning vafot etishi yoki uning sud tartibida o`lgan deb e`lon qilinishi yoxud muomalaga layoqatsiz deb tanilishi bilan bekor bo`ladi. Yuridik shaxslarning protsessual muomala layoqati huquq layoqati kabi yuridik shaxsning tashkil etilishi paytidan e`tiboran vujudga keladi va faoliyati bekor bo`lishi bilan tugaydi. Chet el fuqarolarining, shuningdek fuqaroligi bo`lmagan shaslarning, shuningdek xorijiy korxonalarning va tashilotlarning protsessual huquqlari to`g`risidagi masala O`zbekiston Respublikasi FPKning V-bo`limida keltirilgan qoidalar bo`yicha tartibga solinadi.

Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi asoslari va mazmuni Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlari muayyan shartlar bo`lgandagina yoki boshqacha qilib aytganda, huquqiy munosabatlarni vujudga keltiradigan asoslar bo`lgandagina vujudga kelishi, o`zgarishi va bekor bo`lishi mumkin. Bunday asoslar: huquq me`yor (norma)lari protsessual huquq layoqati va yuridik faktlar bo`lib hisoblanadi. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatning vujudga kelishi uchun birinchidan, tegishli fuqarolik protsessual huquq me`yori mavjud bo`lishi kerak, chunki fuqarolik protsessual munosabatlar faqat huquqiy munosabat shaklidagina vujudga keladi, rivojlanadi va bekor bo`ladi. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatning vujudga kelishi uchun ikkinchi asos-uning subyektlari fuqarolik protsessual huquq layoqatiga ham, ya`ni FPKning 37-moddasida ko`rsatilganidek, fuqarolik protsessual huquq va burchlar olish layoqatiga ham ega bo`lishlari zarur. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning subyektlari, barcha hollarda konkret protsessual huquq va burchlar egasi bo`lib ko`rilishi tufayli muayyan protsessual huquq va burchlarni ola olish layoqatiga ega bo`lishlari lozim. Huquqiy munosabatning har bir subyektiga tegishli protsessual huquq va burchlarning mazmuni va hajmi uning fuqarolik jarayonida ishtirok etish roli va maqsadiga qarab har xil bo`ladi. Fuqarolik protsessual munosabatlarni vujudga keltiradigan uchinchi asos yuridik faktlar bo`lib hisoblanadi. Bunday yuridik faktlar: muayyan protsessual harakatlar, xodisalar, shuningdek qilinishi lozim bo`lgan protsessual harakatlarning qilinmasligi bo`ladi. Masalan, da`vo qo`zg`atishdan iborat protsessual harakat sudyani, qonunda nazarda tutilgan shartlar bo`lganida, da`vo arizasini qabul

qilishga, ishni ko`rish uchun tayyorlash yuzasidan muayyan harakatlar qilishga va hokazolarga majbur qiladi. Shaxsning o`limi kabi xodisa sudni qo`zg`atilgan fuqarolik ishini bekor qilish yoki ishning ko`rilishini to`xtatish to`g`risida qaror chiqarishga majbur qiladi. Jarayon ishtirokchilarining muayyan protsessual harakatlarni qilmasliklari, masalan, kassatsiya shikoyatning yoki prokurorning kassatsiya protesti berilmasligi sud qarorining qonuniy kuchga kirishiga va buning natijasida muayyan huquqiy oqibatlarning vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Fuqarolik protsessual munosabatlar qoida bo`yicha faqat yuridik faktlarning muayyan majmui (yuridik tarkibi) bo`lganidagina vujudga keladi. Bunday yuridik tarkibning eng zarur elementi sudning muayyan harakati hisoblanadi, chunki jarayonda ishtirok etuvchi har qanday shaxsning harakati, sudning harakati bilan bog`langan holdagina protsessual huquqiy munosabatni vujudga keltirishi mumkin. Chunonchi: fuqarolik ishini qo`zg`atish uchun da`vogarning sudga ariza berish yuzasidan muayyan harakatlar qilishigina zarur bo`lmasdan, balki sudning ham bunday arizani qabul qilish yoki arizani qabul qilishdan bosh tortishga qaratilgan harakati bo`lishi zarur. Sudning muayyan harakati bo`lmasdan turib, fuqarolik protsessual munosabat ham vujudga kelishi mumkin emas. Fuqarolik protsessual munosabatlarni vujudga keltiradigan yuridik faktlarning yana bir xususiyati shundadirki, ular protsessual huquq me`yorlarida nazarda tutilgan, muayyan tartibda va jarayonning rivojlanish bosqichlari bilan muqarrar qilinadigan tarzda vujudga keladi. Chunonchi: fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar avvalo da`vo qo`zg`atish fakti bilan vujudga keladi. Binobarin, asosiy da`voning qilinishiga qadar muqobil (qarshi) da`voni ta`minlash yuzasidan tegishli harakatlar qilib bo`lmaydi yoinki ishga uchinchi shaxs sifatida kirishib bo`lmaydi va shu tartibda ketma-ket boshqa protsessual harakatlarni ham qilib bo`lmaydi. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatning mazmunini fuqarolik protsessual huquq va burchlar tashkil etadi. Huquqiy munosabatning mazmunida

bunday munosabatning subyektlari qanday protsessual harakatlar qilishlari zarurligi va qanday harakatlarni qilmasligi kerakligi belgilanadi. Subyektiv huquq va burchlar muayyan protsessual harakatlar qilinishi natijasida amalga oshiriladi. Masalan, sud muayyan moddiy huquqiy munosabatdan kelib chiqadigan nizoni, chunonchi: aliment undirish to`g`risidagi nizoni hal qilar ekan, buning uchun, ya`ni ishni mazmunan hal qilish uchun sud ish yuzasidan tegishli holatlarni belgilash bilan birga, mazkur huquqiy munosabat bo`yicha taraflarning subyektiv huquq va burchlar nimalardan iborat bo`lishini, nizoli huquq munosabatining qaysi qonunlar, huquq me`yorlari asosida hal qilinishini aniqlaydi. Sud faqat nizoli huquqiy munosabatning mazmunini, ya`ni taraflarning huquq va burchlarini hajmini to`g`ri aniqlangandagina nizoni mazmunan to`g`ri hal qilishi mumkin. Buning uchun sud FPKning 15-moddasida ko`rsatilganidek, ishning haqiqiy holatini, taraflarning huquq va burchlarini har taraflama, to`liq va holisona ravishda aniqlash uchun qonunda ko`rsatilgan hamma choralarni ko`radi. Protsessual huquq va burchlar fuqarolik protsessual munosabatlarning subyektlari harakati vositasida amalga oshiriladi. Ularning bu huquq va burchlari fuqarolik protsessual huquq me`yorlariga muvofiq ravishda amalga oshirilishi esa, fuqarolik ishini barcha holatini har taraflama aniqlashni, qonuniy va asoslantirilgan sud qarorlarining chiqarilishini va shuning o`zi bilan odil sudlov vazifalarining amalga oshirilishini ta`minlaydi.

O'xshashlar

Xo`jalik protsessual huquqiy munosabat va uning subyektlari

Fuqarolik protsessual muddatlar

Davlat – fuqarolik-huquqiy munosabatlar subyekti sifatida

Fuqarolar – fuqarolik huquqining subyektlari sifatida

Huquqiy munosabatlar