Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlar Reja: 1. Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlarga shart-sharoit yaratuvchi sabab va omillar 2. Tan jarohatlarini yetkazish bilan bog‘liq vaziyatlar 3. To‘g‘ri, zo‘ravonlik jinoyatlarining sodir etilishida ayblanuvchi shaxs yashab turgan ijtimoiy muhit

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlarga shart-sharoit yaratuvchi sabab va omillar Jinoyatchilikning sabablari va ularni keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlar xususida bir qator ilmiy adabiyotlarda turli nazariy qarashlar mavjud va, shu bilan birga, ularning oldini olish bo‘yicha zarur ilmiy-amaliy tavsiyalar ham ishlab chiqilgan. Biroq, ta’kidlash joizki, o‘tgan asrning ikkinchi yarmida yaratilgan aksariyat nazariy qarashlar asosan kommunistik mafkura asosida bo‘lgan hamda rivojlangan sotsializm zaminida jinoyatchilikning sabablari umuman barham topadi va faqat ayrim shart-sharoit jinoyatchilikning kelib chiqishiga ta’sir etadi degan g‘oya mavjud nazariy qarashlar o‘zagini tashkil etganligini ko‘rish mumkin edi. Binobarin, fuqarolarning sog‘lig‘i va umuman jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning sabablari ham asosan rashk, qasd, ko‘rolmaslik kabi eskilik sarqiti bo‘lgan odatlar sifatida qaralgan. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olishga asosan turli eskilik sarqitlarini omma ongiga kiritmaslik asosida yo‘l qo‘ymaslikka erishish mumkinligi targ‘ib etilgan. Shunday bo‘lsa-da, bir qator olimlar jinoyat chilikning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi ko‘plab sabab va shart-sharoitlar mavjudligini e’tirof etgan. Ushbu darslikni tayyorlashda biz yuqorida bayon etilganlarni e’tiborga olgan holda jinoyatchilikning umumiy sabablari xususida emas, balki ko‘rib chiqilayotgan toifadagi jinoyatchilikning ayrim jihatlarini, jinoyatchilikni eskilik sarqiti emas, aksincha mavjud voqelik sifatida ko‘rib chiqishni lozim topdik. Zero, jinoyatchilik har bir jamiyatning yashash tarzida o‘ziga xos ra vishda shakllanishini esdan chiqarmaslik lozim. Nafaqat jamiyatda, shu bilan birga, jinoyatchilikning u yoki bu hududdagi yashash tarziga ko‘ra ham shakllanishini ilm ahli isbotlagan. Bu holatni mamlakatimizning turli hudud- larida va ayniqsa qishloq joylarda o‘ziga xos ravishda kechishini ham e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. To‘g‘ri, bu kabi hududiy xususiyatlarning jinoyatchilikka ta’siri atrof- licha ilmiy-nazariy jihatdan ko‘rib chiqishni talab etadi. Aynan shunday tahlil mavjud

emas ekan, zarur profilaktik chora-tadbirlarni joriy etish xususida gap ham bo‘lmasligi lozim. Shuning uchun ham, avvalgi boblarda bayon etilganidek, jinoyatchilik bilan bog‘liq barcha holatlar aniq ifodalanishi lozim. Umuman olganda, jinoyatchilikning sabablarini ilmiy bilishda kompleks tarzda u yoki bu jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy-psixologik yo‘nalishdagi holatlarni tahlil etish muhim o‘rin tutadi. Bu kabi yo‘nalishlarga shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi (genetik va ijtimoiy) omillarni va kriminogen holatlarni yuzaga keltiruvchi omillarni ham kiritmoq joiz. Hech shubha yo‘qki, turli toifadagi jinoyatlarning sodir etilishida shaxsning ma’lum bir xislatlari mavjud vaziyatlar bilan uyg‘un- lashgan bo‘ladi. Bu uyg‘unlashuv bir paytning o‘zida muayyan jinoyatning sodir etilishida yuzaga keladigan qasdning boshqa bir jinoyatning sodir etilishida ham birdek bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham qasddan sodir etiladigan, kuch ishlatish orqali g‘arazli jinoyatlarning sodir etish, zo‘ravonlik, nomusga tegish, mansab- dorlik jinoyatlarini sodir etilishidagi sabab va omillarni qidirish befoydadir. To‘g‘ri, bu kabi jinoyatlarda qaysidir ma’noda hammasi uchun umumiy bo‘lgan ijtimoiy-ruhiy bog‘lanishni topish mumkin, biroq ba’zilari o‘rtasida esa hech qanday umumiylik kuzatilmaydi. Masalan, sovuqqonlik va nomusga tegish o‘rtasida, xizmat vakolatini suiiste’mol qilish va bezorilik o‘rtasida mutlaqo umumiylik mavjud emas. Shuning uchun ham ayrim turdagi va toifadagi jinoyatlarga xos sabab va sharoitlarning har birini alohida o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Zero, jinoyatchilikka qarshi kurash doimo aniqlikni talab etadi. Shu bilan bir qatorda, jinoyatchilikning sabablari va unga qarshi kurashni tashkil etishni to‘g‘ri klassifikatsiya qilish fan hamda amaliyot uchun katta ahamiyatga egadir. Shundan kelib chiqqan holda, ushbu mavzuni yoritishda maishiy tur mush sharoitida yuzaga keladigan va shaxsning kuch ishlatish orqali o‘z- galarga tan jarohati yetkazishiga olib keluvchi sabab va sharoitlarni o‘rga- nishga alohida

e’tibor qaratishni lozim topdik. Tabiiyki, bunda asosiy masala shaxsning jinoiy qilmishlarni sodir etish mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. Jinoyatchi shaxslarning jinoiy qilmishlarni sodir etish mexanizmi o‘ziga xos tushuncha sifatida shaxsning jinoyat yo‘liga boshlovchi maqsad, qasd va qarorini yuzaga keltiruvchi ichki hamda tashqi omillar (jarayon yoki voqeliklar) majmuini anglatadi, shu bilan birga, g‘ayriqonuniy faoliyatni amalga oshirishga yo‘l ochadi. Ta’kidlash joizki, ushbu bobda biz aynan shu qonuniyatlarni atroflicha ko‘rib chiqishga kriminologiya fani yutuqlari asosida yondashamiz. Shaxsga nisbatan sodir etilayotgan tan jarohatini yetkazish holatlariga olib keluvchi sharoit asosan maishiy turmushda kelib chiqadigan o‘zaro nizolardir. Bunday nizolar nafaqat oilada yoki yaqin tanish-bilishlar o‘rtasida balki kutilmaganda va bexosdan ko‘cha-ko‘yda shaxslarning o‘zaro mulo- qotida ham yuzaga kelishi mumkin. Bu kabi to‘qnashuvlarda esa, tabiiyki, turli jinoiy xatti- harakatlar kelib chiqishi mumkin. Ba’zi hollarda, o‘z xususiyatlariga ko‘ra, bunday nizolar davomli bo‘lishi hamda bir paytning o‘zida yuzaga kelib, jinoyat sodir etilishi mumkin. Masalan, fuqaro V. ning o‘z otasiga tan jarohati yetkazgan jinoyat ishini ko‘rsatish mumkin. Ushbu jinoyat ishining tafsilotlariga ko‘ra, fuqaro V. ota-onasining muntazam ravishda ichkilikbozlik bilan shug‘ullanishidan norozi bo‘lgan va ko‘p hollarda uning norozilik asosida bildirgan qarshiliklari janjal chiqishiga sabab bo‘lgan. Jinoyat sodir etilgan kuni otasining mastlik orqasidagi xatti- harakatlari va so‘kinishlariga javoban o‘g‘il o‘z otasiga oshxona pichog‘i bilan og‘ir tan jarohati yetkazadi. Ko‘rinib turibdiki, ushbu oilada davom etgan doimiy janjallar oqibatida jinoyat sodir etildi. Shu kabi boshqa bir jinoyat ishi og‘ir tan jarohati yetkazish bilan bog‘liq bo‘lgani holda, jinoiy harakat to‘satdan sodir etilgan. Ya’ni, og‘ir tan jarohati yetkazishda ayblangan mahkum A. o‘z oila a’zolari bilan ahil yashagan. Xotini O. ning qaynotasiga gap qaytargani va aytishganligi uchun A. xotini O.ning boshiga 4 marta mushti bilan urgan hamda tepgan. Natijada xotinining hayoti uchun xavfli bo‘lgan og‘ir tan jarohati yetkazgan.

Ko‘rinib turibdiki, har ikki misolda ham tan jarohati yetkazish jinoyati o‘ziga xos davomli yoki to‘satdan yuzaga kelgan sabablar asosida sodir etilgan. Chunki maishiy turmush jarayoni murakkab ijtimoiy munosabatlar markazi sifatida shaxslarning o‘zaro munosabatlari va, shu bilan birga, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Shaxs va jamiyat o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlarning buzilishi jinoyat qonunchiligi e’tirof etgan bezorilik jinoyati tarkibini keltirib chiqa- rishini ham unutmaslik zarur. To‘g‘ri, shaxslar o‘rtasida yuzaga keladigan nizolar ijtimoiy munosabatlardagi ayrim sabablarga ko‘ra yuzaga kelsa-da, fikrimizcha, shaxsning irsiy xususiyatlarini o‘zaro nizolarni yuzaga kelti ruvchi sabab sifatida ko‘rib chiqmaslik maqsadga muvofiqdir. Hozirgi kunda bir qator yuridik adabiyotlarda zo‘ravonlik yoki jismoniy kuch ishlatish jinoyatlarining asosan maishiy hayotda sodir etiladigan jinoyatlar toifasiga kiritilishini ko‘rish mumkin. Shu bilan birga, bu kabi jinoyatlar tarkibiga aynan maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlar ham kiritilgan va bunga asos qilib tan jarohatlari yetkazilishiga sabab bo‘luvchi oilada muntazam ravishda yuzaga keladigan kelishmovchiliklar olingan. Ushbu jinoyatlarning yuzaga kelishida asosiy o‘rin tutuvchi jinoiy qasd esa, aytib o‘tilganidek, oila a’zolarining o‘zaro nizolari davomida yuzaga keladigan araz, rashk va o‘ch olish kabilar orqali kelib chiqishi ham alohida ta’kidlanadi. Demak, fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlarga shart-sharoit yaratuvchi sabab va omillar jumlasiga aynan oiladagi kriminogen holatlarni kiritish mumkin. To‘g‘ri, jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi holat, o‘z xususiyatlariga ko‘ra, maishiy sabab yoki sharoitdan ko‘ra kengroq ma’noni ifodalaydi. Ya’ni, bu o‘rinda tan jarohatini yetkazish jinoyatlarida «sabab» tor ma’nodagi tushunchadir. Jinoyatni keltirib chiqaruvchi holat esa o‘z ichiga sabab, jinoyatni yuzaga keltiruvchi shart-sharoit, sodir etilgan joyi, vaqti kabilarni ham oladi. Bunday vaziyatlarda sabab to‘satdan yuzaga kelsa, jinoiy holat uzoq muddat davomida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, fuqaro R. ni ayblash bo‘yicha ko‘rib

chiqilgan jinoyat ishidan ma’lum bo‘ldiki, aynan shu kabi holat jinoyat sodir etilishiga sabab bo‘lgan. Ya’ni, zarurat yuzasidan ish vaqtida uyiga kelishga majbur bo‘lgan R. o‘z rafiqasining yarim yalang‘och va mast holda begona erkak YU. bilan bo‘lgani ustidan chiqadi. Natijada fuqaro R. Rafiqasining yuziga uradi va u yiqilib tushganida tepib, og‘ir tan jarohati yetkazadi. Ko‘rinib turibdiki, ularning oilasida mavjud bo‘lgan holat ushbu vaziyatga olib kelgan va oqibatda R. ning o‘z rafiqasiga tan jarohati yetazishiga sabab bo‘lgan. Shunga bog‘liq tarzda o‘z-o‘zidan savol tug‘iladi. Fuqarolarga tan jarohati yetkazish bilan bog‘liq jinoyatlardagi va yuqoridagi sodir etilgan jinoyatga xos bo‘lgan tipik holatlar qanday miqyosda uchraydi va ularning umumiy holati qanday? Aynan shu maqsadda olib borgan tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, tahlil etilgan jinoyat ishlarining 68,7 % da tan jarohatlarini yetkazish aynan oila a’zolari, qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi o‘zaro salbiy munosabatlar oqibatida yuzaga kelgan. Asosiy nizolar oilaviy munosabatlar jarayonida kelib chiqqanligini ko‘rish mumkin. Ushbu jinoyatlar bilan bog‘liq vaziyatlarga ta’sir etuvchi sabablarni aniqlash bo‘yicha olib borilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, quyidagilar aniqlanganligi ham e’tiborga loyiqdir. Jumladan, mahkum etilganlardan 31 % oilaviy nizolar sifatida rashk va jabrlanuvchining jinoyat qilishga olib kelgan noo‘rin qilmishlarini, 5,7 % rashkni, 16,7 % o‘ch olishni, 13,7 % jabrlanuvchilarning qonuniy talablariga g‘ashi kelganligini sabab qilib ko‘rsatgan bo‘lsalar, 18,3 % mahkum jinoyatning sababi sifatida turli janjalli holatlarni ko‘rsatgan. Eng muhimi, bu kabi nizolar asosan oila sharoitida ro‘y berganligini ko‘rish mumkin. Tahlil etilgan jinoyatlarning oilada sodir etilishi boshqa ijtimoiy guruhlar doirasida sodir etilgan jinoyatlar miqyosida olinganda birinchi pog‘onani egallashi ham aniqlandi. Shu bilan birga, alohida ta’kidlash joizki, vaziyatni noto‘g‘ri baholash va hissiyot yoki tasavvurlar orqali mavjud voqelikka yondashish ham aksariyat holatlarda jinoyatga yo‘l ochgan.

Shu o‘rinda yana yuqorida bayon etilgan misolga qaytishga to‘g‘ri ke ladi. Ya’ni, fuqaro R. bilan bog‘liq holatda haqiqatan ham jinoyat mavjud voqelik asosida ro‘y bergan. Chunki rafiqasining o‘zini tutishi, tashqi ko‘rinishi kabilar rashk va g‘azabga olib kelganligi tabiiy. Biroq, quyidagi misolda buning aksini ko‘rish mumkin. Fuqaro S. o‘z umr yo‘ldoshining avtohalokat oqibatida halok bo‘lishida o‘sha kuni rulni boshqargan fuqaro E. ni ayblagan. Shunga ko‘ra, u qaynonasi bilan E. ning xonadoniga borgan va o‘zaro janjal oqibatida S. qaynab turgan choynakdagi suvni fuqaro E. ning yuziga sepib yuborgan. Natijada E. ga og‘ir tan jarohati yetkazilgan. Yana bir misol. Fuqaro A. qo‘shnisi N. ning boshiga g‘isht parchasi bilan urgan va unga hayoti uchun og‘ir tan jarohati yetkazgan. Bu nizoga ularning yosh bolalari o‘rtasidagi janjal sabab bo‘lgan. Aslida yosh bolalar janjali og‘ir oqibatlarga olib kelmagan bo‘lsa-da, vaziyatning noto‘g‘ri va yuzaki baholanishi oqibatida jinoyat sodir etilgan. Biz ko‘rib chiqqan har bir holatning ko‘rsatishicha, jinoiy tajovuzlar asosan oila a’zolari, qarindoshlar, qo‘ni-qo‘shni va yor-birodarlarning jismoniy daxlsizligiga qaratilgan. Tahlil etilgan jinoyatlarning 72 % yuqorida sanab o‘tilgan shaxslarning jismoniy daxlsizligiga qaratilgan bo‘lsa, faqat 28 % favqulodda uchrashib qolgan shaxslarga qaratilganligi ma’lum bo‘ldi. To‘g‘ri, aksariyat vaziyatlarda shaxsiy adovatlar dabdurustdan yuzaga kelgan bo‘lsa (11,4 %), ko‘p hollarda (29,8 %) ular yaxshi tanish va o‘zaro do‘stona munosabatda bo‘lganlar. Jabrlanuvchi, ayblanuvchi yoki uchinchi bir shaxs xonadonida sodir etilgan jinoyatlar 67 % ni tashkil etadi. Shu jumladan, 3,4 % tan jarohati jabrlanuvchilarga turli oilaviy marosimlar chog‘ida yetkazilgan bo‘lsa, faqat 29,6 % turli joylarda, asosan: ko‘chalarda, xiyobonlarda, stadion, ko‘p qavatli uylarning yo‘laklarida, dala joylarda yoki qurilish maydonlarida yetkazilgan.

Tan jarohatlarini yetkazish bilan bog‘liq vaziyatlar tahlilining ko‘rsatishicha, o‘qotar qurollarni (shu jumladan, ov qurollari yoki qirqma miltiqlarni) qo‘llash orqali 9,9 % vaziyatlarda, 10 % vaziyatlarda esa turli jinoyat qurollari (xanjar, fin pichoqlari, qo‘lbola ov pichoqlari, kastetlar)ning qo‘llanganligini ko‘rish mumkin. Qolgan (79,9 %) vaziyatlarda ayblanuv- chilar tan jarohatlarini qo‘lga ilingan turli xil narsalar bilan yetkazganliklarini ko‘rish mumkin. Masalan: qalamtarosh, piska, ustara, misrang, bolta, oshxona yoki milliy pichoqlar, ovqatlanish vositasi bo‘lgan sanchqilar, qaychi, turli qishloq xo‘jalik qurollari, bolg‘a, yog‘och, tosh, turli temir bo‘laklari, qo‘l, oyoq va tishlar bilan tan jarohati yetkaziladi. Ko‘rinib turibdiki, shaxslar o‘rtasida yuzaga keladigan kriminogen vaziyatlar jinoyatlarning amalga oshishiga ta’sir etuvchi sabab bo‘lib hisoblanadi. Ushbu vaziyatlar esa muayyan holatlar bilan bog‘liq tarzda murakkablashishi mumkin va bu yanada og‘ir oqibatlarga olib keladi. Bu borada biz yuqorida to‘xtalib o‘tgan jinoyatchilar shaxsining kriminologik tavsifini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Binobarin, ayrim hollarda jinoyatchilarning mast bo‘lishlari ushbu jinoyatlarning, aytib o‘tilganidek, og‘irlashuviga olib keladi. Tahlil etilgan jinoyatlarning 47,1 % asosan mastlik holatida sodir etilganligi aniqlandi. Zotan, tan jarohati yetkazishda ayblangan shaxslar o‘rtasida so‘rov ishlari olib borilganda ham ko‘pchilik mastlik oqibatida jinoyat sodir etganini e’tirof etgan. Umuman olganda, 70 % tan jarohatini yetkazish bilan bog‘liq jinoyatlar ichkilikbozlik oqibati ekanligini ham e’tiborga olish lozim. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, maishiy turmush bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etishda aynan ichkilikbozlikning nafaqat muqim va birga yashayotgan shaxslar, balki tasodifan to‘qnash kelgan shaxslar o‘rtasida ham jinoiy vaziyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi ko‘plab kuzatiladi. Mastlik holatining muayyan darajaga egaligi nuqtai nazaridan kelib chiqilsa, aksariyat vaziyatlarda bu alohida ta’sir doirasiga ega bo‘lishini ko‘rish mumkin. Ma’lumki, shaxsning o‘rtacha darajadagi mastlik holatida o‘z qilmishlarini idrok

etishi susayadi. Shuningdek, mastlik natijasida shaxs tasavvuri buziladi va oddiy holatlarni ham «og‘riqli» qabul qiladi. Natijada, aytib o‘tilganidek, o‘z xatti- harakatlarini nazorat eta olmaydi. Masalan, oddiy bir nigohni noto‘g‘ri qabul qilish orqali rashk bilan bog‘liq vaziyatlar yuzaga kelishi va bu vaziyat shaxslar o‘rtasida nizo keltirib chiqarishi mumkin. To‘g‘ri, alkogolli ichimliklar har bir shaxsning o‘ziga xos ruhiy va fiziologik xususiyatlariga turlicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Kriminologiya nuqtai nazaridan aynan shu kabi vaziyatlarga alohida e’tibor qaratiladi. Chunki ichkilikning ruhiy va fiziologik ta’sir ko‘rsatish oqibati turlicha bo‘lsa-da, ammo shaxs o‘z xatti- harakatlariga javob berishga majbur ekan- ligini ham unutmaslik lozim. Shunday vaziyatlar bilan bog‘liq ravishda quyidagi misolni ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Fuqaro B. «Chevar» kafesida mast bo‘lgani holda turmush o‘rtog‘ining tanishi fuqaro S. ni uchratib qoladi va uni o‘z xotini bilan turmush qurishgunicha bo‘lgan davrda tanish bo‘lganligiga sha’ma qilib S. ga og‘ir tan jarohati yetkazadi. Shu o‘rinda fuqaro B. ning ichkilik oqibatida tajovuzkorlik holatida bo‘lishi va bunda kafeda birga ichkilikbozlik qilgan uch nafar yaqin tanishi uning g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarini bartaraf etmaganligi uchun ushbu jinoyat sodir etilganini ko‘rish mumkin. Ichkilikbozlik oqibatida kelib chiquvchi kasallik sifatida e’tirof etilgan alkogolizm ham shaxsning ijtimoiy xavfli xatti-harakatlar sodir etishiga yo‘l ochadi. Ayniqsa, surunkali alkogolizm kasalligi oqibatida shaxsning ma’na- viyati, ijtimoiy faolligi kamayadi. Oqibatda ushbu kasallikka yo‘liqqan shaxslar oilasi va jamiyatda xavfli muhitni yaratadilar. Alkogolizm kasaliga yo‘liqqanlarning shaxsiy xususiy atlari o‘ziga xos tajovuzkorlik bilan uzviy bog‘liqdir va kutilmaganda shu illat asosida kuch ishlatish orqali turli tan jarohatlari yetkazilishi va hatto hayotga tajovuz qilish holatlari ham ko‘plab kuzatiladi. Bu kabi holatning mavjudligini quyidagi misol orqali ham ko‘rish mumkin.

Surunkali alkogolizmga chalingan fuqaro K. o‘z uyida ichkilikbozlik qilgan va kasallik xuruji natijasida o‘zini idora eta olmaganligi bois, otasini urib, unga og‘ir tan jarohati yetkazgan. Ta’kidlash joizki, bu vaqtda u alkogolizm kasalligi bo‘yicha tibbiy nazoratda bo‘lgan va spirtli ichimlik iste’mol qilishi mumkin emasligini bilgan. Ichkilikbozlik va alkogolizm sabablarini o‘rganish hozirgi kunda eng dolzarb muammolar jumlasiga kiradi. Shunday ekan, bu illatni alohida yo‘nalish sifatida tadqiq etish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi kunda alko- golizmning og‘ir tan jarohati yetkazishda salbiy omil ekanligi kriminologiya nuqtai nazaridan e’tirof etilgan. Biz ko‘rib chiqayotgan fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning sodir etilishida o‘ziga xos obyektiv voqelik va u bilan bog‘liq bo‘lgan jinoyat sodir etuvchi shaxsning shaxsiy xususiyatlarini to‘g‘ri anglash katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham ushbu bog‘liqlikni jinoyatchilarning shaxsiga xos tarzda aniqlash alohida ahamiyat kasb etadi. Ayrim jinoyatchilar shaxsiyatidagi salbiy o‘zgarishlar, ya’ni ma’naviy buzilish, o‘z manfaatlarini o‘ylash kabi qusurlar jinoyat sodir etmasidan ancha avval yuzaga kelishi kuzatiladi. Shu bois, ushbu toifadagi shaxslar tahlil etilganda umumiy miqdordagi shaxslar ichida quyidagi nisbatda bo‘lishini ko‘rish mumkin: o‘zgalarga kuch ishlatish - 42 %, o‘zbilarmonlik 25 %, atrofidagilardan o‘zini yuqori qo‘yish - 10 %, hokimiyatga intilish - 7 %, atrofdagilarga o‘z fikrini ma’qullash (egotsentrizm) - 6 %. Shuningdek, o‘zgalarga jismoniy tazyiq o‘tkazishda shaxsning o‘ta ehtirosliligi va ruhiy jihatdan o‘z manfaatlarini ustun qo‘yishlariga alohida e’tibor berish lozim. To‘g‘ri, shaxsning ruhiy holatini tadqiq etish to‘lig‘icha kriminologik tadqiqotlar doirasiga kirmaydi. Shunday bo‘lsa-da, shaxsning o‘ziga xos tajovuzkorlik xislatlarini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Chunki shaxs ruhiyatiga xos tajovuzkorlik xislatlarining mavjudligi ko‘p hollarda tan jarohatini yetkazish bilan bog‘liq jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuningdek, shaxsdagi tajovuzkorlik xususiyatlari ko‘p jihatdan irsiy

xususiyatlarga ega ekanligini yodda tutish lozim. Bir qator olimlar shaxsning tajovuzkorlik xususiyatlari irsiy xususiyat larga ega emas deb hisoblaydilar. Jumladan, shaxsning tajovuzkorlik asosida o‘zini tutishi tug‘ma yoki biologik jarayon (aqli zaif deb e’tirof etilganlardan tashqari) hisoblanmaydi, balki o‘zini tutishdagi bir shakl bo‘lib hisoblanadi va jamiyatdagi ijtimoiy aloqalar hamda munosabatlar bilan bog‘liq ravishda huquqiy va ma’naviy jihatdan jazolanishga loyiqdir. Albatta, bu mulohazalar yuzasidan bahslashish mumkin. Zero, jinoyat yo‘liga kirib borayotganlar va vaziyat taqozosi bilan jinoyat sodir etuvchi shaxslarda bo‘ladigan tajovuzkorlikning, birinchi navbatda, tug‘ma ekanligi va ijtimoiy hayot bilan bevosita aloqadorligini unutmaslik darkor. Tug‘ma tajovuzkorlik tan jarohatlarini yetkazish jinoyatlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lmaydi. Aksincha, vaziyat taqozosi bilan aynan shu tajovuzkorlik xislati shaxsning jinoyat sodir etishida muhim omil bo‘lib qoladi. Bu kabi irsiy tajovuzkorlik jinoyat sodir etayotgan shaxs affekt (ya’ni, o‘zidan ketish) holatida bo‘lganida yanada aniq ko‘zga tashlanadi. Agar alohida nizoli holatlarda tajovuzkor bo‘lmagan shaxs o‘ziga xos bosiqlikni namoyon etsa, tajovuzkor shaxslarda bunday nizoli holatlar zo‘ravonlik va kuch ishlatiluvchi jinoyatlarda «boshlang‘ich nuqta» bo‘lib qoladi. To‘g‘ri, zo‘ravonlik jinoyatlarining sodir etilishida ayblanuvchi shaxs yashab turgan ijtimoiy muhit va yashash tarzi ham muhim o‘rin tutadi. Ya’ni, jamiyatda qabul qilingan u yoki bu ma’naviy talab va shu talablar doirasida nizolarni hal etishning usul va vositalari ham turlicha ekanligini e’tiborga olish lozim. Bunday talablar nafaqat jamiyat miqyosida, balki oila, ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida ham mavjud bo‘ladi. Mahkumlar o‘rtasida olib borilgan tadqiqotlarimizdan ma’lum bo‘ldiki, jinoyat sodir etgan shaxslar, o‘z kelib chiqishlariga ko‘ra, jinoyat sodir etishlariga sabab nima degan savolga: «Men doimo shunday qilaman», «Men urmasam, u meni urar edi», «Shunday qilinsa, qo‘rqishadi va hurmat qilishadi» deb javob qaytarganlar.

Aynan shu qisqa javoblar orqali jinoyatchi yashayotgan ijtimoiy qatlamdagi ijtimoiy-ruhiy muhitni oson aniqlash mumkin. Chunki u yoki bu ijtimoiy qatlamlarda o‘ziga xos yashash tarzi va normalar mavjud ekanligini bilish katta ahamiyatga egaligini unutmaslik lozim. Bu, birinchidan, ikkinchidan esa, shunday muhitga tushib qolgan voyaga yetmaganlar ongiga aynan shunday aqidalarning singdirilishi umuman jinoyatchi shaxsining shakllanishida salbiy ta’sir ko‘rsatishini ham yodda tutish zarur. Tabiiyki, jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi bunday sabablarni ilmiy tahlil etish va voyaga yetmaganlar dunyoqarashida yuqorida bayon etilgan illatlardan farqli o‘laroq, o‘zaro hurmat qilish va atrofdagilarning qadr-qimmati hamda daxlsizligini ta’minlashga har bir insonni mas’uliyat bilan yondashish ruhida tarbiyalash ham alohida ahamiyatga egadir. Fuqarolar sog‘lig‘i va umuman jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni ayollarning sodir etishini o‘rganishga kriminologiya fani o‘z manfaatlari nuqtai nazaridan yondashadi. Ya’ni, ayollar sodir etadigan barcha jinoyatlar, shu jumladan fuqarolar sog‘lig‘i va ularning jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olish uchun, birinchi navbatda, ushbu jinoyatlarning o‘ziga xos muhim jihatlarini ko‘rib chiqish lozim. Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, oila va turmush sharoitida tan jarohatini yetkazish jinoyatlarini ayollarning sodir etishi qariyb 74 % tashkil etmoqda. Eng muhim jihati, ayollarning jinoyat sodir etishlari asosan rashk, oilaviy nizolar va ko‘p hollarda turmush o‘rtoqlarining g‘ayriqonuniy xatti- harakatlarini daf etish jarayonida yuzaga kelishi kuzatilmokda. Bu kabi tajovuzkorlik qo‘ni-qo‘shni va vaqtinchalik er-xotinlik munosabatida bo‘lgan shaxslarga qaratilganligini ham ko‘rish mumkin. So‘rov o‘tkazilgan ayollarning ko‘pchiligi oila va turmush nizolariga olib keluvchi janjallarni tabiiy hol deb ko‘rsatganlar. Shaxs va uning jismoniy daxlsizligiga tajovuz qilish bilan bog‘liq hodisalar, yuqorida ta’kidlanganidek, ko‘p hollarda rashk, oilaviy janjallar va, eng achinarlisi, o‘ch olish maqsadida sodir etilgan.

Demak, ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlarning sodir etilishida ayollar sodir etayotgan jinoyatlarni atroflicha o‘rganish katta ahamiyatga egadir. Chunki bu jinoyatlarning dinamikasi beqaror bo‘lgani uchun ijtimoiy, iqtisodiy muhitga bog‘liq tarzda o‘sib borishi yoki kamayishi mumkinligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Shuningdek, bir qator jinoyat ishlarining tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyat- larning sodir etilishida shaxsning o‘ziga xos ruhiy holatda bo‘lganligi ham jinoiy xatti- harakatlarning yuzaga kelishiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Bu kabi ruhiy holatlarning yuzaga kelishi muayyan vaziyatlar, shaxsning oldiga qo‘ygan maqsadi, shuningdek o‘z harakatlarining mohiyatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Shu bois, bu muammoni aniqlash uchun, avvalo, shaxsni ruhiy va ruhiy- psixiatriya yo‘nalishlarida alohida tadqiq etish lozim. Chunki mahkumlar haqidagi har ikki yo‘nalishda alohida olib boriladigan statistik ma’lumotlarni yuritish yo‘lga qo‘yilmaganligi uchun bu borada aniq xulosa chiqarish muammo bo‘lib qolmoqda. Zero, ruhiyatning vaqtinchalik buzilishi yoki ruhiy kasallik holatlari turli mazmun va mohiyat kasb etishini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Shundan kelib chiqqan holda, jinoyatlarni sodir etgan mahkumlar o‘rtasida olib borgan tadqiqotlarimizdan ma’lum bo‘ldiki, qariyb 30 % mahkumlar u yoki bu darajadagi ruhiy nuqsonlarga ega shaxslar bo‘lib, tabiiyki, ularning jinoyat sodir etishida bu nuqsonlarning mavjudligi yetakchi o‘rin tutgan. Shunday bo‘lsa-da, jinoyatlarning oldini olishda bu holat, ya’ni shaxsning ruhiyatidagi nuqsonlarni ilmiylik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish va uning jinoyat sodir etilishidagi salbiy ta’siri yetarlicha baholanganligini ko‘rish mumkin. Shu bois, aynan zo‘ravonlik jinoyatlarining oldini olishda ruhiy nuqsonli shaxslarning jinoyat sodir etishiga doir muammolarning kriminologiya fanida olib boriladigan tadqiqotlar doirasiga kiritilmaganligi achinarli holdir. Shuningdek, bir qator mualliflar ushbu holatni rad etganlari holda, ruhiy nuqsonli shaxslarning jinoyatchilar ichida ham, qolaversa, aholi o‘rtasida ham bir xil ko‘rsatkichga egaligini ko‘rsatadilar.

Nazariy jihatdan to‘liq asoslanmagan bunday tavsiyalar jinoyatlarning oldini olish amaliyotida salbiy vaziyatlarni yuzaga keltirishi mumkinligi esa umuman e’tibordan chetda qolmoqda deyishga to‘liq asoslar mavjud. To‘g‘ri, so‘nggi yillarda ushbu muammoga aniqliklar kiritilayotgani ham yaxshi ma’lum. Eng muhimi, ayrim vaziyatlarga bog‘liq holatlarda jinoyat sodir etilishida ruhiy xastalik yoki ruhiy xastalikning boshlang‘ich davrida bo‘lgan shaxslarning zo‘ravonlik jinoyatlarini ko‘proq sodir etishini ko‘pchilik mualliflar e’tirof etmoqda. Bu borada quyidagi fikrga e’tibor berish lozim: «Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ruhiy xastaliklarga uchragan shaxslarning og‘ir, zo‘ravonlik jinoyatlarini (odam o‘ldirish, nomusga tegish, tan jarohati yetkazish kabilar) va ashaddiy bezorilik sodir etishida ayblangan hamda aqli raso deb topilgan va odam o‘ldirish, nomusga tegish, shuningdek og‘ir tan jarohati yetkazish jinoyatlarini sodir etgan turli hududlarda yashovchi shaxslar sud-psixatriya ekspertizasidan o‘tkazilganidan so‘ng, ularning beshdan ikki qismida turli darajadagi ruhiy xastaliklar mavjudligi, shu bilan birga, aqli raso bo‘lsa-da, ulardagi ruhiy holat og‘ir jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bo‘lganligi aniqlandi» . Bu borada olib borilgan tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, 28 % aqli raso deb hisoblangan shaxslar sud-psixiatriya ekspertizasidan o‘tkazilganida, ularning 23,4 % da u yoki bu darajadagi ruhiyat buzilishi aniqlandi. Shuningdek, jazoni ijro etish muassasalarida jazo o‘tayotgan mahkumlarning 33 % da ruhiy kasalliklar va ruhiyatining qisman buzilganini ko‘rish mumkin. Aybni og‘irlashtiruvchi holatlarda odam o‘ldirgan va aqli raso deb topilgan, ammo ruhiyati buzilgan shaxslar (37 % katta yoshdagi shaxslar va 42,5 % voyaga yetmaganlar)da ham bu holatni ko‘rish mumkin. Shaxsdagi ruhiy xastaliklar yoki kamchiliklarning mavjudligi jinoyat - chilikning asosiy omili deyish fikridan yiroqmiz, zero, bu kabi salbiy xusu- siyatlarning mavjudligi obyektiv voqelikda shaxs xatti-harakatlarining namoyon bo‘lishini o‘ziga xos tarzda jadallashtirishi mumkin. Bu holatni aniqlash maqsadida tahlil etilgan bir qator jinoyat ishlaridagi ma’lumotlardan ma’lum bo‘ldiki, ko‘pchilik og‘ir jinoyatlar asosan ruhiyati buzilgan shaxslarda kasallik

xuruj qilgan paytlarda sodir etilgan. Kasallik xurujining yuzaga kelishiga esa shaxsning mavjud voqelikni noto‘g‘ri qabul qilishi yoki unga nisbatan haqoratli hamda og‘riqli jabr yetkazilganligi sabab bo‘lganligi ham aniqlandi. Zo‘ravonlik yoki tan jarohati yetkazishni ruhiyatning buzilishi bilan bog‘lash xususidagi fikrni e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Ta’kidlash joizki, zo‘ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar ichida turli darajada ruhiyati buzilgan shaxslarni ko‘rish mumkin. Ya’ni, o‘ta serzarda, vosvos va o‘zini tuta olmaydiganlar toifasidagi ruhiyati buzilgan shaxslar bo‘lgan (bular safiga o‘zidan ketib qoluvchilar kiritilmagan). Bu toifadagi ruhiyati buzilgan shaxslarga o‘ta harakatchanlik, tajovuzkorlik, beqarorlik, o‘zini idora qila olmaslik xislatlari xosdir. Aksincha, o‘zidan ketib qolib hushini yo‘qotadigan shaxslarda bu xislatlar kuzatilmagan. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, shaxs ruhiyatining muayyan miqdorda buzilishi biz ko‘rib chiqayotgan jinoyatlarning sodir etilishida asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Bunday sharoit sifatida jabrlanuvchilarning muayyan xatti-harakatlari (viktimologiya) ham alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, shaxslararo munosabatlarda nizolarning kelib chiqishida ko‘p hollarda jabrlanuvchilarning vaziyatni to‘g‘ri baholamasligi va, shu bilan birga, yuqorida bayon etilgan hamda ruhiy jihatdan nosog‘lom shaxslar ruhiyatida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan keskin o‘zgarishlarni aynan jabrlanuvchining yuzaga keltirishi ham o‘ziga xos omil ekanligini tergov amaliyotida ko‘plab uchratish mumkin. Umuman olganda, nafaqat ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlarning oldini olishda, balki viktimologiya muammolarini chuqur o‘rganishga krimino logiya fanida alohida e’tibor qaratilmokda. Zotan, jabrlanuvchilarning noo‘rin xatti-harakatlari ko‘pchilik jinoyatlarning sodir etilishida qulay vaziyatni yuzaga keltiradi. Shu o‘rinda jinoyatning yuzaga kelishi va o‘ta og‘ir holatlarning sodir etilishiga sabab bo‘luvchi viktim holatlarni jabrlanuvchilar amalga oshiradi- gan oddiy holatlardan farqlash lozim. Chunki viktim holatlarning yuzaga kelishi turlichadir va bunga misol qilib jabrlanuvchilarning qaltis xatti- harakatlari,

noo‘rin hazillari yoki bila turib ruhiyatida kasallik alomatlari bo‘lgan shaxslarga qarshi turli g‘ayriinsoniy hamda g‘ayriqonuniy xatti- harakatlarni qilishlari kabilarni ko‘rsatish mumkin. Viktim vaziyatlarning yuzaga kelishi xususida ham kriminologiyada o‘ziga xos nazariy qarashlar mavjud. Xususan, ba’zi mualliflar shaxsan o‘z xizmat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq harakatlarni amalga oshirishni ham viktim holat deb e’tirof etgan. Albatta, bu mualliflar fikrini butunlay rad etishdan yiroqmiz. Biroq, fikrimizcha, bu holatda viktimlik vaziyatlari jinoyatlarning sodir etilishidagi o‘ziga xos omillik xususiyatini yo‘qotadi. Ushbu holat yuzasidan tahlil etilgan jinoyat ishlarining ko‘rsatishicha, viktimlik holatining yuzaga kelishida nafaqat jabrlanuvchilarning g‘ayriqo- nuniy harakatlari, balki axloqiy xatti-harakatlari ham jinoyat sodir etilishida o‘ziga xos omil bo‘lishini e’tiborga olish lozim. Xususan, turmush o‘rtog‘i- dan birining xiyonati yoki o‘zini sharmandalarcha tutishi ham, garchand u g‘ayriqonuniy hol bo‘lib hisoblanmasa-da, viktim holatdir. Fuqarolarning hayoti va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan tajovuzlar ko‘p hollarda viktim vaziyatlar tufayli yuzaga keladi. Bu borada olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, tahlil etilgan umumiy miq- dordagi jinoyat ishlarining 68,7 % da aynan viktim vaziyatlar asosiy sharoit yaratib bergan va bunda 31 % holat oilaviy nizolar zaminida sodir etilgan. Tahlil etilgan jinoyat ishlarining har birida butunlay viktim vaziyat mavjud deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki faqatgina 13,7 % holatda jabrlanuvchi larning nojo‘ya xatti-harakatlari oqibatida jinoyat yuzaga kelgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, tan jarohatini yetkazish bilan bog‘liq jinoyatlarning ko‘pchilik qismi asosan oila sharoitida sodir etiladi. Bu o‘rinda oilaviy muhit deyilganda, nafaqat oila a’zolari, aka-uka, opa- singil hamda qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, balki muqaddam rasmiy nikoh munosabatlarida bo‘lib, hozirda rasman ajrashgan va alohida yashovchilarning o‘zaro munosabatlari ham e’tiborga olinmog‘i darkor. Jamiyatda oila va turmush muammolari o‘ziga xosliklarga ega. Oila va

turmush munosabatlari har bir oilada o‘ziga xos ravishda kechadi va har bir oilada oila a’zolarining umumiy, shaxsiy dunyoqarashlari doimo birdek shakllanmasligini ko‘rish mumkin. Shuning uchun ham ba’zida u yoki bu muammoni hal etishda o‘ziga xos qarama-qarshiliklar kelib chiqishi tabiiy. Aynan shu qarama-qarshi fikrlarni hal etish jarayonidagi nizoli holatlar bevosita viktim vaziyatlar asosida yuzaga keladi. Biz ko‘rib chiqayotgan jinoyat turida esa jabrlanuvchining xatti- harakatlari aynan boshqa bir shaxsni o‘chakishtirishi va shu tufayli jinoyatning yuzaga kelishi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni, shaxsning g‘ayriqonuniy yoki sharmandali qiliqlariga javoban o‘zga shaxsning jinoyat sodir etishi yuzaga keladi. Aslida, ushbu holat bo‘lmasa, jinoyat ham sodir etilmagan bo‘lar edi. Masalan, jinoyat ishining tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, fuqaro N. bekatda qari onasi bilan avtobus kutib turganida ularga mastlik holatida bo‘lgan fuqaro A. uyatli so‘zlar bilan gap otadi. Natijada fuqaro N. ning jahli chiqib, A. ni urib, unga o‘rtacha og‘irlikdagi tan jarohati yetkazadi. Ko‘rinib turibdiki, bu vaziyatda jabrlanuvchining xatti-harakatlari viktimlik vaziyatini yuzaga keltirgan va shu bois jinoyat sodir bo‘lgan. Bu kabi viktimlik holatini aniq ifodalash uchun, birinchi navbatda, jabrlanuv- chilarni, kriminologiya nuqtai nazaridan atroflicha tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, viktim holatlari ko‘proq erkak jinsidagi shaxslarda yuzaga keladi. Tahlil etilgan jinoiy ishlardan ma’lum bo‘ldiki, umumiy miqdordagi jinoyatlarning 64 % da erkaklar va 36 % da ayollar viktim vaziyatlarning kelib chiqishiga sababchi bo‘lganlar. Shuningdek, erkaklarning jinoyatlarni sodir etishi oqibatida jinoiy javobgarlikka tortilganlar o‘rtasida jabrlanganlarning 16 % ni ayollar va 84 % ni erkaklar tashkil etgan. Shu kabi jinoyatlarni ayollar sodir etganida ayol jabrlanuvchilar 20 % ni va erkak jabrlanuvchilar 80 % ni tashkil etgan. Jabrlangan ayollar ichida rasmiy nikohdagi ayollar 39,2 % ni va vaqtinchalik yashab turgan ayollar 9,3 % ni tashkil etgan. Demak, oilaviy nizolarning ko‘pchiligi rasmiy nikohda ko‘proq kuzatiladi.

Umuman olganda, tahliliy ishlarning ko‘rsatishicha, jinoyatchi va jabrlanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat quyidagicha ifodalandi. Jabrlanuvchilarning tahlili: aybdorning oila a’zolari - 10 %; qarindosh-urug‘lari - 2 %; yaqin do‘stlari - 15 %; tanishlari - 35 %; qo‘shnilar - 10 %; yot kimsalar - 28 %. Yosh jihatidan jabrlanuvchilar tahlili: 14 yoshgacha - 2,3 %; 18 yoshdan 25 yoshgacha - 21,9 %; 25 yoshdan 35 yoshgacha - 45 %; 35 yoshdan 50 yoshgacha - 17,4 %; 50 yoshdan 60 yoshgacha - 10,4 %; 60 yosh va undan kattalar - 3,0 %. Tahlildan ko‘rinib turibdiki, yosh bo‘yicha jabrlanuvchilarning asosiy qismini 25-35 yoshdagilar (45 %) tashkil etgan bo‘lsa, 18-25 yoshdagilar (21,9 %) nisbatan ko‘pchilikni tashkil etgan. Har ikki yoshdagilarni umumlashtirish jami jinoyatlarda ko‘pchilik miqdor (66,9 %)ni tashkil etadi. Demak, aybdorlar va jabrlanuvchilarning aynan shu ikki guruhga mansub bo‘lgan yoshda bo‘lganliklari profilaktika ishlarini tashkil etishda katta ahamiyatga egaligini ko‘rsatmoqda. Shuningdek, tan jarohatlarini yetkazishda aybdor bo‘lgan va jabrlanganlarning ma’rifiy ma’lumotlari quyidagicha nisbatlarga ega. Jabrlanganlarning ma’lumotlari: - savodsiz, qisman savodli va 4-sinf ma’lumotiga ega shaxslar -1,1 %; - 4-7-sinf ma’lumotiga ega shaxslar - 9,3 %; - to‘liqsiz o‘rta - 15,7 %; - o‘rta va kasb-hunar ma’lumotiga ega shaxslar - 72,0 %; - oliy va oliy ma’lumotdan keyingi ta’lim darajasiga ega shaxslar - 4 %.

Bunda asosiy ko‘pchilik miqdorni o‘rta va kasb-hunar ma’lumotiga ega shaxslar tashkil etmoqda. Kasb-hunar va ijtimoiy mavqei nuqtai nazaridan olinganda esa quyidagilarni ko‘rish mumkin. Jabrlanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat quyidagicha: - ishchilar (davlat va xususiy sektorga oid ishlab chiqarish tarmoqlarida) - 63,9 %; - xizmatchilar - 3,5 %; - qishlok xo‘jaligi bilan band bo‘lganlar (fermer, shirkat xo‘jaligidagi ishchilarni ham qo‘shganda) - 5,8 %; - pensionerlar - 6,9 %; - uy bekalari - 9,3 %; - o‘rta maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurtlarining talabalari - 4,3 %; - ishsizlar - 3,7 %; - jazoni ijro etish muassasalarida jazo o‘tayotganlar - 2,5 %. Ushbu ko‘rsatkichlardan ko‘rinib turibdiki, tan jarohatlarini yetkazish asosan ishchilar o‘rtasida ko‘pchilikni tashkil etadi. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, hozirgi davrda jamiyatda ro‘y berayotgan ijtimoiy sifat o‘zgarishi natijasida yuzaga kelayotgan ishsizlarning o‘ziga xos toifalari o‘rtasidagi jinoyatchilik sabablarining tahlili ham bu toifadagi aholi qatlamining o‘ziga xos kriminologik xususiyatlarini e’tiborga olishni taqozo etmoqda. Fuqarolarning hayoti va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning sodir etilishida ichkilikbozlik illatlari xususida yuqorida bayon etilgani o‘quvchiga yaxshi ayon. Shunga ko‘ra, aynan jabrlanuvchilarning xatti- harakatlarida ham ushbu illatlarning uchrashi viktim vaziyatlarning kuchayishiga olib keladi. Tahlil etilgan umumiy miqdordagi jinoyat ishlarining qariyb 31,4 % holatida jabrlanuvchilar turli darajadagi mastlik holatida bo‘lganlar. Shuningdek, 37 % holatda jabrlanuvchilar va ayblanuvchilar o‘rtasidagi nizolar har ikki tomonning aybi bilan sodir bo‘lgan va bunda jabrlanuvchilar ayblanuvchilarning harakatlariga

keskin harakatlar bilan javob qaytarganini ko‘rish mumkin. Eng muhimi, jabrlanuvchilarning 4,6 % muqaddam tan jarohatlarini yetkazishda ayblanib sudlangan shaxslar ekanligi aniqlandi. O‘tkazilgan so‘rov jarayonida 18,6 % holatda jabrlanuvchilar ko‘p marotaba zo‘ravonlik harakatlaridan jabr ko‘rib, urish, qiynash tan jarohati olganliklarini bildirganlar. Ushbu holatlardan yana bir muhim holat ham aniqlandi. Ya’ni, ko‘p hollarda jabrlanuvchilarning o‘zlari aynan shu kabi kriminogen vaziyatlarning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lganlar. Bu borada fuqaro A. bilan bog‘liq jinoyat ishini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Masalan, fuqaro A. o‘ziga notanish bo‘lgan fuqaro O. ga murojaat etib, sigaret so‘ragan. Bunga javoban O. har kim o‘z sigaretini olib yurishi va tilanchilik qilmasligi lozim deb A. ni uyatli so‘zlar bilan haqoratlaydi. Shundan so‘ng o‘rtada yuzaga kelgan tortishuvlar davomida O. fuqaro A. ning yuziga musht bilan uradi. Bunga javoban A. yaqin atrofda bo‘lgan uyiga borib pichoq olib kelib O. ga hayoti uchun og‘ir tan jarohatini yetkazadi. Ushbu holatning ro‘y berishida, ko‘rinib turganidek, har ikki tomonning aybi bo‘lgani holda, og‘ir tan jarohati yetkazilishiga jabrlanuv- chining viktim vaziyatni yuzaga keltirishi jinoyatning asosiy omili bo‘lgan. Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olishda quyidagi omilga, ya’ni g‘ayriqonuniy ravishda turli o‘qotar qurollarni saqlashga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Chunki ko‘p hollarda tan jarohatini yetkazish ushbu qurollarni qo‘llash orqali amalga oshirilayotganligini ko‘rish mumkin. To‘g‘ri, tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, tan jarohatlarini yetkazishda o‘qotar qurollarni qo‘llash oz miqdorni tashkil etadi (9,9 %). Biroq ushbu omilni e’tiborga olmaslik oqibatlari juda ayanchlidir. Shu bilan birga, bir jinoyat ostida bir necha shaxslarning jabrlanish holatlari ko‘plab kuzatiladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tan jarohatlarini yetkazish o‘ziga xos vaziyatlar bilan bog‘liqdir. Demak, aynan shu vaziyatlar jarayoni to‘satdan va oldindan tayyorgarlik ko‘rish orqali amalga oshirilmasligini inobatga olsak, tabiiyki, o‘qotar yoki

umuman barcha turdagi sovuq qurollarning bo‘lishi vaziyatni murakkab- lashtiradi, xolos. Bu borada o‘tkazilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, ko‘pchilik aybla- nuvchilar yoki jabrlanuvchilar qurollari bo‘lmaganida, ulardan foyda- lanmagan bo‘lishlarini e’tirof etganlar (57 %). Nazariy jihatdan qaralganda, oila va maishiy turmush jarayonida bo‘ladigan nizolarda asosan qo‘lga ilingan turli buyumlar bilan tan jarohati yetkazilishi kriminologiya fanida yetarlicha o‘rganilgan va e’tirof etilgan. Biz ko‘rib chiqayotgan jinoyatlarning sodir etilishiga shart-sharoit yaratuvchi yana bir omil sodir bo‘layotgan xatti-harakatlarni bartaraf etish yoki oldini olishda atrofdagi shaxslarning zarur chora-tadbirlarni qo‘llamasliklaridir. Ushbu holat yuzasidan o‘rganilgan jinoyat ishlarining ko‘pchiligida hodisa sodir bo‘lgan paytda tomonlarning oila a’zolari, yaqinlari mavjud bo‘lganlar. Ammo bor-yo‘g‘i 12 ta holatda ular jinoiy xatti-harakatlarning oldini olishga harakat qilganlar va qisman jinoyatlarning og‘ir oqibatlariga yo‘l qo‘ymagan. Atrofdagilarning loqaydligi jinoyatlarning sodir etilishiga qulay imkoniyat, ya’ni jinoyat sodir etuvchilar uchun omil ekanligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Ayniqsa, bu borada huquq-tartibot organlarining o‘z vazifalaridan kelib chiqqan holda faoliyat ko‘rsatmasliklari ham ushbu jinoyatlarning sodir etilishidagi o‘ziga xos omil bo‘lib hisoblanishini yodda tutish lozim. Zotan, ichki ishlar organlarining ushbu jinoyatlarni sodir etishga moyil shaxslar, oilalar to‘g‘risida zarur tahliliy ma’lumotlarga ega bo‘lmasliklari yoki nojo‘ya xatti-harakatlar va jinoyat sodir etilayotganligi to‘g‘risidagi xabarlarga o‘z vaqtida chora ko‘rmasliklari oqibatida shunday kriminogen vaziyatlar yuzaga keladi. Jabrlanuvchilar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov jarayonidan ma’lum bo‘l- diki, 37% holatda nizoli holatlar muntazam va davomli ravishda yuzaga kelgan. Chunki ichki ishlar organlari fuqarolarning ariza va e’tirozlarini e’tiborsiz qoldirgani bois tan jarohatlarini yetkazish sodir etilgan. Oilaviy nizolarning yuzaga kelishi oqibatida tan jarohatlarini yetkazish bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etishning yana bir jihati sudlarning nizoli oilalarda

nikohni bekor qilish va mulkni bo‘lish tadbirlarini asossiz ravishda cho‘zish holatlaridir. Bu kabi vaziyatlar oila a’zolari o‘rtasidagi nizoni vaqtida bartaraf etishga imkon bermaydi. Shuningdek, hech bir asossiz yarashtirish kabi qonun normalariga zid ravishda tergov va sud idoralarining qarorlar chiqarishi ham nizoli vaziyatlarning davomiyligini va kriminogen holatni yuzaga keltirishini unutmaslik zarur. Chunki qonun talablarining noto‘g‘ri joriy etilishi ayblanuvchilarning jazodan qochib qutulish mumkinligiga ishonch hissini yuzaga keltirishi mumkin. Bayon etilgan barcha holatlar fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning kriminologik xususiyatlarini ifodalaydi. Tan jarohatlari va umuman shaxsning jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning sodir etilishi bilan bog‘liq vaziyatlar xususida yuqorida bayon etilgan tahliliy asoslarga ko‘ra quyidagi xulosalarni bildirish mumkin: 1) fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlarda maishiy turmushda ayblanuvchi hamda jabrlanuvchilar o‘rtasida yuzaga keladigan janjalli nizolar asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Bu kabi jinoyatlarning ko‘pchiligi oilada yoki muqim bo‘lgan mikroguruhlarda sodir etiladi; 2) janjalli nizolarning yuzaga kelishini jadallashtiruvchi salbiy omil tomonlarning - ayblanuvchi va jabrlanuvchining mastlik holatidir; 3) ushbu jinoyatlarning sodir etilishida subyektiv holat ham yaqindan ta’sir etadi va ayblanuvchining tajovuzkorligi hamda serzardaligi kriminogen vaziyatlarning yuzaga kelishini kuchaytiradi; 4) jinoyatlarning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi holatlar sifatida u yoki bu ijtimoiy guruhlar e’tirof etgan salbiy xulq va odat, ya’ni bu kabi ijtimoiy guruh a’zolari ongida kuch ishlatish va zo‘ravonlik qilishga oddiy bir hol sifatida qarashlarning mavjudligini e’tiborga olish lozim; 5) jinoyat sodir etishga moyillik shaxs ruhiyatidagi kasallik va shu asosda mavjud vaziyatlarda jinoyat qilishga shaxsda jur’atning yuzaga kelishi. Tahlil

etilgan jinoyatlarning sodir etilishida ruhiyatida beqarorlik va serzardalik qusurlari mavjud shaxslarning jinoyat sodir etishining ko‘plab kuzatilishi; 6) ushbu jinoyatlarning sodir etilishida o‘ziga xos shart-sharoit yaratuvchi jabrlanuvchilar viktim holatining mavjudligi; 7) fuqarolarning sog‘lig‘iga jismoniy putur yetkazishda o‘ziga xos turli vaziyatlar jumlasiga o‘qotar va boshqa sovuq qurollarni g‘ayriqonuniy ravishda saqlash, tayyorlash va olib yurishni hamda jinoyat sodir etilishga atrofdagilar, shuningdek ichki ishlar organlarining zarur chora-tadbirlarni qo‘llamasligini kiritish joizdir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni. 8. Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida. O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi Qonuni.

O'xshashlar

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olish

Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar

Sog’liqqa qarshi jinoyatlar

Hayotga qarshi jinoyatlar