Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni - Huquqshunoslik - Referatlar

Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

198 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizom tushunchasi 2. Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlash uslublari 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti nazorati 4. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi nazorati 5. O`zbekiston Respublikasida sud nazorati 6. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nazorati 7. O`zbekiston Respublikasida prokuror nazorati 8 . X o`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi o`z mustaqilligini qo`lga kiritgach, o`z taraqqiyot yulini erkin belgilash imkoniyatiga ega bo`ldi. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimovning ko`rsatishicha: «Biz uchun mustaqillik – o`z erkinligimizni anglashgina emas, balki avvalo o`z hayotimizni, o`z irodamiz bilan va milliy manfaatlarimizni ko`zlagan holda tashkil etish, o`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan kurish yulidir». 1 O`zbekiston tanlab olgan yul - respublika va uning xalkining manfaatlariga mos keladigan, ijtimoiy jihatdan yunaltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir. Bozorga o`tilgan sari iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli jiddiy o`zgaradi. Bozor iqtisodiyotining o`zini o`zi tartibga soluvchi mexanizmlari tobora katta rol uynaydi. Jahon tajribasi ko`rsatishicha, suveren davlatchilikka erishish, yangi iqtisodiy negizning shakllanishi, xalqning ijtimoiy va ma`naviy jihatdan uyg`onishi sobitqadam va astoydil harakat qilish yo`li bilan g`oyat katta qiyinchiliklarni yengib o`tish orqali amalga oshiriladi. Mustaqillikni qo`lga kiritgan har bir mamlakat o`z taraqqiyot yo`lini izlagan, yangi jamiyat barpo etish borasida o`z andozasini ishlab chiqqan. Bunda ilk asos vazifasini kishilarning o`z qadriyatlari tizimi va aniq maqsadni ko`zlab tutilgan yo`l, milliy an`analar va tarixiy shart - sharoit, real ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy muhit, odamlarning tarkib topgan turmush tarzi va dunyoqarashi o`tagan. Demokratik prinsiplarga asoslangan erkin bozor munosabatlariga o`tish – izchil tarzda eskicha tartiblarga barham berish, uning o`rniga yangi bozor tartiblarini asta-sekin joriy eta borish, iqtisodda, siyosatda, madaniy-ma`naviy hayotda tub islohotlarni amalga oshirish yuli bilan jamiyatni yangilash orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy islohotlar mohiyatini chuqurrok idrok etish, ularning hayotiy zarurligini aniq-ravshan anglab yetish lozim. Mustaqillik sharofati bilan barcha sohalarda tub o`zgarishlar yuz berdi. O`zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan qonunchilik bazasini shakllantirishga kirishdi hamda u asosda o`zining davlat 1 I.A.Karimov. Xavfsizlik va barqaror taraqqi yo t yulida. – T . : O`zbekiston, 1997 y.

www.arxiv.uz tuzilishini qura boshladi. 1992 yil 8 dekabrda O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o`n ikkinchi chaqiriq o`n birinchi sessiyasida O`zbekiston Respublikasining asosiy qonuni bo`lgan - O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasida Konstitutsiya va uning asosida ishlab chiqilgan qonunlarning ustunligi o`rnatildi. Mazkur konstitutsiyaviy normadan kelib chiqqan holda, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, shuningdek, fukarolar amaldagi konuchilik k a og`ishmay rioya qilishlari lozim. Aks holda, jamiyat va davlat, oxir oqibat fukarolarning qonuniy manfaatlariga putur yetkazilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari asosida davlat faoliyatini amalga oshiruvchi organlar tuzilmasi, ularning huquqiy holati, o`zaro munosabatlari qayta ko`rib chiqilib, zamon talablari darajasida tashkil etilmoqda. Jamiyatning rivojlanishi bilan turli xildagi yangi ijtimoiy munosabatlar vujudga kelib, ularni huquqiy tartibga solish muammosi vujudga keladi. Bu jarayonda davlat organlarining tutgan o`rni kattadir. Davlat oldida turgan asosiy vazifalardan biri sifatida – davlat organlarining, ularda mehnat qiluvchi xizmatchilarning faoliyatini huquqiy tartibga solishni takomillashtirish masalasi vujudga keldi. Shu o`rinda ta`kidlab o`tish lozimki, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ko`rsatib o`tganlaridek: “Yangi sharoitda davlatning, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining g`oyat muhim vazifasi siyosiy partiyalar, nodavlat, ijtimoiy strukturalar, fuqarolik jamiyatining endigina paydo bo`lib kelayotgan xilma xil institutlari bilan ishlash va hamkorlik qilishning yangidan - yangi shakllarini izlab topishdan iboratdir. Butun davlat hokimiyati organlari ishining samaradorligini saqlab qolgan holda hokimiyat vakolatlarining markaz ixtiyoridan soqit qilish, bu vakolatlarning bir qismini markazdan mintaqalarga, mahalliy hokimiyat organlariga olib berish yo`llarini izlab topish zaruratga aylanib bormoqda”. 2 2 I.A. Karimov O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O`zbekiston, 1997 y.

www.arxiv.uz Davlat organlarining o`z oldiga qo`ygan maqsad va vazifalarining samarali amalga oshirilishi, ko`p jihatdan, ularning faoliyatida qonuniylik va intizomning ta`minlanganligiga yoki unga qay darajada rioya etilayotganligiga bog`liqdir. Qonuniylik deganda – davlat organlari faoliyatining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va amaldagi qonunlari asosida tashkil etilishi va amalga oshirilishi tushuniladi. Intizom deganda esa, davlat organlari faoliyatida o`rnatilgan tartibga rioya qilinishini ta`minlash tushuniladi. Davlat organlari o`zlarining faoliyatlarini Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib, ularni ro`yobga chiqarish maqsadida amalga oshiradilar. Qonuniylik – demokratik huquqiy jamiyat mavjud bo`lishi va rivojlanishining asosiy belgisidir. U – fuqarolar huquqlari va erkinliklarini, demokratik institutlarni, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va amalga oshirishni, davlat apparatini qurish va faoliyat ko`rsatishini ta`minlash uchun zarurdir. Qonuniylik – davlat mexanizmining barcha elementlari (davlat organlari, davlat tashkilotlari, davlat xizmatchilari), fuqarolik jamiyati (jamoat, diniy va boshqa birlashmalar), shuningdek, fuqarolar uchun majburiydir. Yuridik adabiyotlarda ko`rsatib o`tilishicha, qonuniylik – bu davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari va fuqarolar tomonidan qonunlarga va ularga asoslangan boshqa huquqiy aktlarga qat`iy rioya qilish (ijro etish) hisoblanadi. Qonuniylik deganda, Q.T.Xolmo`minov fikricha, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari hamda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amaldagi qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlarning aniq va og`ishmay bajarilishidir. Qonuniylikning asosiy vazifasi - mamlakatning ijtimoiy va davlat tuzumini mustahkamlash, bozor iqtisodiyotiga o`tish uchun mulkning turli shakllariga yo`l ochish va ularni qo`riqlash, fuqarolarning huquqlari, ekrinliklari va burchlarini mustahkamlashdir. 3 3 Qarang: Davlat va huquq nazariyasi: Oliy o`quv yurtlarining huquqshunoslik mutaxassisligi bo`yicha ta'lim olayotgan talabalari uchun / Boboyev X.B., Islomov Z.M., Choriyorov U.: / Mas'ul muharrir: X.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev / - T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2000 y. 375-376-b.lar

www.arxiv.uz Lekin bunday tushuncha qonuniylikning mazmunini to`liq yoritib bera olmaydi. D.N.Baxraxning ko`rsatishicha, qonuniylik mazmunini aniqlashda, birinchi navbatda, qonunlarning sifatiga e`tibor qaratish, ya`ni uning ijtimoiy munosabatlarga, huquqqa mos kelishini aniqlash kerak. Qonunlar – ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi o`ziga xos vosita sifatida, jamiyatda mavjud bo`lgan iqtisodiy darajaga, tashkilotchilik, madaniyat va axloqiy qoidalarga mos bo`lishi kerak. Qonuniylik – davlat huquqining jamiyat va fuqarolar manfaati yo`lida legalizatsiyalash vositasi bo`lishi kerak. Qonuniylik – bu yuqori sifatli huquqiy normalarning yetarlicha mavjud bo`lishi va barcha huquq subyektlari tomonidan unga qat`iy rioya etishidir. 4 YU.M.Kozlov, davlat boshqaruvida qonuniylikning quyidagi xususiyatlar bilan izohlanishini ko`rsatib o`tadi: birinchidan, barcha uchun qonunlarning umummajburiyligi . Aynan unda qonun talablarining ustunligini, uning oliy yuridik kuchini ko`rish mumkin. Hech kimga qonunni chetlab o`tishiga yoki qonundan o`zini ustun qo`yishiga ruxsat berilmaydi; ikkinchidan, qonuniylikning yagonaligi ; uchinchidan, qonuniylik va maqsadga muvofiqlikning mos kelishi . Qonunning o`zi, maqsadga muvofiqlikni namoyon bo`lishining yuqori darajasidir; to`rtinchidan, qonuniylik va aholi huquqiy madaniyatining chambarchas bog`liqligi ; beshinchidan, har qanday qaror qabul qilganda, qonuniylik va adolat bir o`rinda turishi lozim; oltinchidan, davlat boshqaruvida qonuniylik uni buzganlik uchun javobgarlik muqarrar belgilanganida, ta`minlanishi mumkin. 5 A.A.Karmolitskiyning fikricha, qonuniylik – davlat boshqaruvi jarayonida alohida ahamiyatga ega bo`lib, bu quyidagi holatlar bilan belgilanadi: 4 Baxrax D.N., Rossinskiy B.V., Starilov YU.N. Administrativnoye pravo: Uchebnik dlya vuzov. – M.: Norma, 2004. 703-707-b.lar 5 Kozlov YU.M. Administrativnoye pravo. – M.: Yurist', 2003. 210-215-b.lar

www.arxiv.uz birinchidan , boshqaruv jarayonida davlat organlarining iqtisodiyot, ijtimoiy- madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilishga rahbarlik qilish singari faoliyati amalga oshiriladi. Qonuniylikka rioya qilish – mazkur tizim oldida turgan vazifa va funksiyalarning samarali amalga oshirilishini belgilab beruvchi asosiy vosita hisoblanadi; ikkinchidan , boshqaruv subyektlari o`zlarining funksiyalari va vakolatlarini amalga oshirish orqali huquqni qo`llash faoliyatini olib boradilar. Bu boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish bilan bog`liqdir; uchinchidan , boshqaruv faoliyati ko`pgina subyektlar (ijro hokimiyati organlari, mansabdor shaxslar va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Ular fuqarolar bilan, turli xildagi tashkilotlar bilan munosabatga kirishadi. Aynan ularning qonunga rioya qilishi va o`zlariga yuklatilgan vazifa va funksiyalarni aniq va to`g`ri ijro etishi, jamiyat hayotiga o`z ta`sirini ko`rsatadi; to`rtinchidan , boshqaruv organlari jamiyat hayotining turli sohalarini qamrab oluvchi huquq ijodkorligi faoliyatini amalga oshiradilar. Davlat boshqaruvi organlari tomonidan normativ hujjatlarning qabul qilinishi, birinchi navbatda qonuniylikka asoslanadi. Davlat organlari huquq ijodkorligi faoliyatining qonun doirasida olib borilishi, ular kafolatini mustahkamlaydi; beshinchidan , boshqaruv organlari ma`muriy majburlov choralarini qo`llash sohasida keng vakolatlarga egadir. Davlat organlari ma`muriy yurisdiksiyani amalga oshira borib, vujudga kelgan nizolarni mustaqil hal etadilar, davlatning majburlov choralarini qo`llash orqali huquqbuzarlarga ta`sir ko`rsatadilar. 6 O`zbekiston Respublikasida qonuniylikni ta`minlash bir necha kafolatlar tizimi bilan ta`minlanadi. Jumladan kafolatlarning iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy, huquqiy va ijtimoiy kafolatlar tizimi mavjuddir. Davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonida barcha subyektlar faoliyati aynan shularga tayanadi. Davlat boshqaruvining samarali amalga oshirilishi nafaqat qonuniylik bilan, balki boshqaruv jarayoni ishtirokchilarining intizomga rioya qilishi bilan ham ta`minlanadi. Intizom nafaqat qonunlarga, balki yuqori turuvchi davlat 6 Karang : Alexin A.P., Karmolitskiy A.A., Kozlov YU.M. Administrativnoye pravo Rossiyskoy Federatsii. Uchebnik. Moskva, Zersalo, 1998 . 361-b.

www.arxiv.uz organlarining normativ hujjatlari bilan o`rnatilgan tartibga ham rioya qilinishini ta`minlaydi. A.A.Karmolitskiyning fikricha, davlat intizomi deganda - davlat va uning vakolatli organlari tomonidan o`rnatilgan tartib va qoidalarga barcha fuqarolarning ongli ravishda bo`ysinishi, xulq-atvor qoidalariga rioya qilishidir, davlat xizmatchilarining esa umumiy va mansab majburiyatlarini hamda rahbarlarning qarorlarini bajarishi tushuniladi. 7 Davlat intizomi - boshqaruv jarayonida ishtirok etuvchi barcha subyektlar faoliyatini tashkil etish va ularning hamkorlikda harakat qilishini belgilab beruvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylikni ta`minlashga qaratilgan chora-tadbirlar, davlat intizomni mustahkamlashga ham xizmat qiladi. 2§. Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlash uslublari Davlat boshqaruvi faoliyati sohasida qonuniylik prinsipining harakatda bo`lishi – tashkiliy-huquqiy vositalar tizimi bilan ta`minlanadi. Yuridik xususiyatlari va mazmuni jihatidan har xil bo`lgan bunday vositalarning yig`indisi – qonuniylikni ta`minlash uslublari ni tashkil etadi. Qonuniylikni ta`minlash – bu: birinchidan , davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatida qonuniylik talabidan chega chiqishiga yo`l qo`ymaslik; ikkinchidan , qonunbuzilishi holatlarini o`z vaqtida aniqlash; uchinchidan , aniqlangan qonunbuzilishi holatlarini bartaraf etish; to`rtinchidan , buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni qayta tiklash; beshinchidan , qonunbuzilishiga yo`l qo`ygan shaxslarni javobgarlikka tortish; 7 O`sha joyda.

www.arxiv.uz oltinchidan , qonun buzilishlariga yo`l qo`ymaslik maqsadida, ma`lum bir chora-tadbirlarni amalga oshirish. Aksariyat yuridik adabiyotlarda, davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni ta`minlashning asosiy uslubi sifatida – kontrol va nazorat ko`rsatib o`tilgan. Jumladan, D.M.Ovsyankoning fikricha, davlat organlari faoliyatida qo`llaniladigan turli huquqiy va tashkiliy shakl va uslublar, amaliy usullar – qonuniylikni ta`minlash uslublari hisoblanadi, hamda bu - kontrol va nazorat dir. 8 A.A.Karmolitskiyning fikricha esa, davlat boshqaruvida qonuniylik tashkiliy-huquqiy vositalar orqali ta`minlanadi. Mazmuniga ko`ra ular – qonuniylik va intizomni ta`minlash uslublarini, uning tizimini anglatadi. Qonuniylikni ta`minlash jarayonida davlat organlari o`z vakolatlari doirasida kontrol ni hamda uning ko`rinishlari bo`lgan nazorat va ijro etishni tekshirish ni amalga oshiradilar. 9 A.A.Karmolitskiy boshqa huquqshunos olimlardan farqli ravishda, qonuniylik va intizomni ta`minlashning uchinchi uslubini – ijro etishni tekshirish ni ham kiritadi. D.D. S abriya, davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash uslublariga kontrol (ijro etishni tekshirish) va nazorat bilan bir vaqtda shikoyat qilish huquqi ni kiritadi. 10 X.R.Alimov esa, davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlashning uslublari sifatida quyidagilarni ko`rsatib o`tadi:  davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kontrol va ijro etishni tekshirish;  prokuratura organlarining umumiy nazorati;  sud organlarining faoliyati;  ma`muriy nazorat;  jamoat nazorati; 8 YU.M.Kozlov, L.L.Popov. Administrativnoye pravo. Moskva, Yurist', 2000. 9 Alexin A.P., Karmolitskiy A.A., Kozlov YU.M. Administrativnoye pravo Rossiyskoy Federatsii. Uchebnik. Moskva, Zersalo, 1998 10 P.T.Vasilenkov. Administrativnoye pravo. Moskva, Yuridicheskaya literatura. 1990.

www.arxiv.uz  davlat organlari va mansabdor shaxslarning qonunga zid harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilish. 11 Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bo`lsak, huquqshunos olimlari davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlashning asosiy uslublari sifatida - kontrol , nazorat , tekshirish va shikoyat qilish ni ko`rsatib o`tishadi. Kontrol – qonuniylik va intizomni ta`minlash uslubi sifatida yoki davlat organlarining funksiyasi, ya`ni boshqaruv faoliyatining turi sifatida namoyon bo`lishi mumkin. Kontrol – ijtimoiy boshqaruv tizimida katta ahamiyatga ega bo`lib, u hokimiyat subyektlarining mavjud holatlari to`g`risida, qarorlarning ijro etilganligi haqida ma`lumotlarni olishda xizmat qiladi. Kontrol – ijro intizomini mustahkamlashda, amalga oshirilgan ishni baholashda, ma`lum bir jarayonni operativ tartibga solishda qo`llaniladi. Kontrol mazmuni quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1) kontrol ostiga olingan obyektlar faoliyati ustidan kuzatish, ular tomonidan qoidalar va ko`rsatmalarning bajarilishi, mavjud holatlar to`g`risida obyektiv ma`lumotlar olish. Ma`lumotlar hisob va hisobot hujjatlarini o`rganish, tekshirish, invertarizatsiya, taftish, tushuntirishlar va boshqa shakllarda olinadi; 2) to`plangan axborotlarni baholash, yo`nalishlarni belgilash, istiqboldagi rejalarni ishlab chiqish; 3) qonuniylik va intizomni buzish holatlarini, zararli oqibatlarni, maqsadga nomuvofiq harakatlar va harajatlarni bartaraf etish bo`yicha ma`lum bir choralarni ko`rish, shuningdek, huquqbuzarlikni oldini olish maqsadida huquqqa xilof faoliyatni to`xtatish; 4) huquqbuzarliklarning hisobini olib borish, ularni sodir etilishi sabablari va sharoitlarini aniqlash; 5) aybdor shaxslarni aniqlash, ularni javobgarlikka tortish. Kontrolni amalga oshiruvchi organlar aybdor shaxsning javobgarligini o`zlari hal etishlari mumkin 11 Administrativnoye pravo Respubliki Uzbekistan: Uchebnik dlya yuridicheskix vuzov // Avt. kollektiv: X.R.Alimov, L.I.Solovyeva i dr./ - T.: “Adolat”, 199 9. 343-348-b.lar

www.arxiv.uz yoki bu masalani vakolatli davlat organi (mansabdor shaxs)lariga kiritishlari mumkin. Kontrol – rahbarlik (boshqaruv) faoliyatining ajralmas elementi hisoblanadi. Kontrolni amalga oshirish jarayonida: a) kontrol ostiga olingan obyektning holati tahlil qilinadi va unga baho beriladi; b) hal etilmay qolgan masalalar aniqlanadi; c ) amaliy tajriba umumlashtiriladi va qo`llaniladi; d ) ijro etuvchilarga turli xildagi yordam beriladi. Shu bilan birga, kontrol – rahbarlik darajasini oshirishni, uning to`g`riligi va samaradorligini tekshirish vositasi ham hisoblanadi. Demak, kontrol - davlat organlari oldiga qo`yilgan vazifalarning bajarilishini, ularning faoliyatida qonuniylik va intizomning ta`minlanishini belgilovchi asosiy vositadir. Qonuniylik va intizomni ta`minlash jarayonida qonunbuzilishini ogohlantirish va cheklashda kontrolning o`rni kattadir. Kontrol davlat boshqaruvi jarayonida qo`llaniladigan boshqa uslublardan (nazorat, tekshirishdan) farq qilgan holda, quyidagi o`ziga xos xususiyatlarga ega dir: - kontrolni amalga oshiruvchi organ (mansabdor shaxs) va kontrol ostiga olingan obyekt o`rtasidagi aloqalarning vertikalligi, ya`ni bu munosabatlar bo`ysinuvga asoslanadi; - kontrol - qonuniylik va intizomni ta`minlash bilan bir vaqtda, maqsadga muvofiqlikni aniqlash uchun ham qo`llaniladi; - kontrolni amalga oshiruvchi organ (mansabdor shaxs) obyektning qarorlarini bevosita bekor qilish vakolatiga ega bo`ladi; - kontrolni amalga oshiruvchi organ (mansabdor shaxs) kontrol obyektining faoliyatida qonun buzilishiga yo`l qo`yilgan bo`lsa, uni bartaraf etish, aybdorni aniqlash va unga nisbatan ta`sir etish choralarini qo`llash vakolatiga ega bo`ladi.

www.arxiv.uz Kontrol turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin : 1) hisobotlarni, ma`lumot va axbortlarni ko`rib chiqish; 2) kontrol ostiga olingan obyektning harakatlarini kuzatish, ekspertiza, tekshirish; 3) ma`lum bir lavozim yoki mansabni egallovchi shaxslarning shaxsiy va ishchanlik xususiyatlarini o`rganish; 4) kontrol ostiga olingan obyektning faoliyatini muvofiqlashtirish; 5) shikoyatlarni ko`rib chiqish va boshqalar. Bundan tashqari, kontrolni olib borish vaqtiga qarab, u uchga bo`linadi: a) boshlang`ich kontrol – faoliyat boshlanmasdan oldin amalga oshiriladi. Unda faoliyatni amalga oshirishga imkon beruvchi asoslar ko`rib chiqiladi (masalan, loyihalar, litsenziya). Boshlang`ich kontrol - qonun buzilishlarini ogohlantiruvchi vosita hisoblanadi; b) joriy kontrol – faoliyat bevosita amalga oshirilayotgan vaqtda, faoliyatning o`rnatilgan yoki tasdiqlangan tartibiga rioya etilishi ustidan olib boriladi. Joriy kontrol vaqtida aniqlangan kamchiliklar (qonun buzilishlari), faoliyat olib borilishi bilan bir vaqtda, bartaraf etiladi, aybdor shaxslar javobgarlikka tortiladi. Joriy kontrol – bu faoliyatga operativ ta`sir etish hisoblanib, qonun buzilishlarini oldini olish va sodir etilayotganlarini to`xtatishga qaratilgan; c ) davomiy kontrol – ma`lum bir davrda amalga oshirilgan faoliyat ustidan olib boriladi. Davomiy kontrol orqali faoliyatga umumiy baho beriladi, uning natijalari aniqlanadi, yakuniy xulosalar ishlab chiqiladi va h.k.lar. Shuni alohida ta`kidlab o`tish lozimki, O`zbekiston Respublikasi qonunchiligida kontrol tushunchasi berilmagan. Yuridik adabiyotlarda, kontrol va nazorat tushunchalari farqlanadi. Jumladan, D.N.Baxrax fikricha, kontrol hajmidan kelib chiqqan holda, agar faoliyatning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi tekshirilayotgan bo`lsa, bu – kontrol, agar faoliyatning qonuniyligi tekshirilayotgan bo`lsa, bu – nazoratdir. Nazorat – bu qisqartirilgan kontroldir. 12 12 Baxrax D.N., Rossinskiy B.V., Starilov YU.N. Administrativnoye pravo: Uchebnik dlya vuzov. – M.: Norma, 2004. 710-712-b.lar

www.arxiv.uz Nazorat - maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan o`ziga bo`ysinmagan obyekt faoliyatida qonuniylik va intizomni ta`minlash maqsadida amalga oshiriladigan boshqaruv faoliyatining bir turidir. Nazorat olib borish jarayonida nazorat ostiga olingan obyektning faoliyatiga faqatgina qonuniylik nuqtai nazaridan baho beriladi. Nazoratni amalga oshirish vaqtida nazorat ostiga olingan obyektning ma`muriy-xo`jalik faoliyatiga aralashishga yo`l qo`yilmaydi. N azorat maxsus davlat nazorati organlari tomonidan yoki prokuratura organlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazorat jarayonida aniqlangan kamchiliklar, qonun buzilishlari bevosita hal qilinmaydi yoki aybdor shaxslar bevosita javobgarli k ka tortilmaydi. Nazorat vaqtida aniqlangan kamchiliklar, qonun buzilishlari to`g`risida nazorat olib borilgan organ (tashkilot) bo`ysingan yuqori organga yoki tegishli davlat organlariga (masalan, sud, prokuratura organlariga) murojaat qilish mumkin. Davlat nazorati, ko`pgina yuridik adabiyotlarda, ikkiga bo`lingan: prokuror nazorati va ma ` muriy nazorat . Davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni ta`minlashda ma`muriy nazorat - davlat organlari faoliyatining alohida turi bo`lib, ijro hokimiyatining maxsus vakolatli davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan amalga oshiriladi. Ma`muriy nazorat - davlat organlari, mansabdor shaxslar, davlat va nodavlat korxona, muassasa va tashkilotlari, shuningdek, fuqarolar tomonidan umummajburiy qoidalarga qat`iy rioya etishlari ustidan olib boriladigan davlat nazoratidir. Ma`muriy nazorat davlatning boshqa nazorat turlaridan quyidagi jihatlari bilan farqlanadi: birinchidan , nazorat olib borilayotgan obyekt faoliyatidagi qonuniylikka rioya etilishi bilan bog`liqdir; ikkinchidan , nazoratni olib boruvchi davlat organi bilan nazorat ostiga olingan o`rtasida tashkiliy jihatdan bo`ysinuvning bo`lishi shart emas; uchinchidan , uni amalga oshiruvchi davlat organlari doirasi kengroqdir;

www.arxiv.uz to`rtinchidan , turli tashkiliy va huquqiy shakllarda amalga oshiriladi; beshinchidan , nazoratni olib borishning maxsus uslublariga ega; Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlashda jamoat nazorati ning tutgan o`rni kattadir. O`zbekiston Respublikasining 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan “Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g`risida”gi qonun 13 ning 10-moddasiga binoan shaharcha, qishloq, ovul fuqarolar yig`ini va shahardagi mahalla fuqarolar yig`ini – qonunlar va boshqa qonun hujjatlarining, shuningdek, o`z qarorlarining ijro etilishi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshiradilar. O`zbekiston Respublikasi huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo`lini tanlagan ekan, albatta bu jarayonda davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda, qonuniylik va huquq tartibotni ta`minlashda fuqarolar ishtiroki keng ta`minlanishi lozim. Bu jarayonda fuqarolar tomonidan amalga oshiriladigan jamoatchilik nazoratini yanada takomillashtirish lozim bo`ladi. Jamoatchilik nazoratini kengaytirish davlat organlari va mansabdor shaxslarning fuqarolar va jamiyat oldidagi mas`uliyatini yanada oshiradi, ularning qonun asosida hamda qonun doirasida harakatlanishini mustahkamlaydi. O`zbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni ta`minlashda – fuqarolarning shikoyat qilish huquqi ham katta ahamiyatga egadir. Amaldagi qonunchilikka binoan fuqarolar davlat organlari va mansabdor shaxslarning qonunga zid hatti-harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilish huquqiga egadir. ( Qarang , ushbu darslikning 6-bobi, 4-paragrafi.) 3§. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti nazorati O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan kelib chiqadigan bo`lsak, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshqaruvi sohasida nazoratni amalga oshirish bo`yicha keng vakolatlarga egadir. Jumladan, Konstitutsiyaning 13 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999 №5, 110-m.

www.arxiv.uz 93-moddasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti : fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafilidir; ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi; respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta`minlaydi; vazirliklar, davlat qo`mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi; respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdek, hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to`xtatadi, bekor qiladi va h.k.lar. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 fevraldagi “Respublika davlat nazorati tizimini takomillashtirishga oid ba`zi tadbirlar to`g`risida”gi farmoniga binoan, d avlat nazorati tizimini yanada takomillashtirish, uni bozor munosabatlari talablariga muvofik holga keltirish, nazorat qiluvchi organlar ishidagi parallelizm bartaraf etish maqsadida va O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 93-moddasiga muvofiq – O`zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat nazorati ko`mitasi va uning joylardagi organlari tugatildi, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining devonida Nazorat inspeksiyasi va tegishli ravishda Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, viloyatlar, Toshkent shahri, tumanlar va shaharlar hokimliklarining apparatlari tarkiblarida nazorat inspeksiyalari tashkil qilindi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 17 fevraldagi Farmoniga binoan esa, ijro intizomini mustahkamlash va O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va farmoyishlarini, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini bajarish maqsadida – O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida nazorat bo`yicha muvofiqlashtiruvchi Kengash tashkil etildi. Ushbu Kengash – har chorakda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan farmonlar va farmoyishlarning hamda Hukumatning muhim qarorlari bajarilishini ko`rib chiqadilar; chorak yakunlari bo`yicha davlat boshqaruvi organlaridagi ijro intizomi haqida maxsus ma`lumotnomalar tayyorlaydi. Ma`lumotnomalar, tegishli qarorlar qabul qilish maqsadida, O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga taqdim etiladi.

www.arxiv.uz Mazkur Farmon bilan muvofiqlashtiruvchi Kengashning – Hukumat a`zolari, Markaziy bank Raisi, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Davlat maslahatchilari rahbarlik qiladigan respublika komissiyalari va kengashlari faoliyatiga alohida e`tibor qaratishlari lozimligi, belgilab qo`yildi. Muvofiqlashtiruvchi Kengashning ishchi organi sifatida - O`zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni Nazorat inspeksiyasi belgilandi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni Nazorat inspeksiyasi va joylardagi nazorat inspeksiyalar faoliyatining asosiy vazifasi sifatida quyidagilar belgilandi: a) O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, farmoyishlari va Hukumat qarorlari ijrosi ustidan ta`sirchan nazoratni tashkil etish; b) nazorat organlarining ishidagi parallelizm va takrorlashni bartaraf kilish; c) respublikada bozor munosabatlari vositalarini ro`yobga chikarishga va iktisodiy islohotlarni yanada chukurlashtirishga karatilgan takliflarni tayyorlash. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 21 noyabrdagi “Viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklari huzuridagi nazorat inspeksiyalari tuzilmasini tartibga solish to`g`risida”gi qaroriga binoan, viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklari huzuridagi nazorat inspeksiyalarining faoliyatini yanada takomillashtirish maqsadida 2001 yil 1 yanvardan boshlab viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimlarining o`rinbosarlari – nazorat inspeksiyalarining rahbarlari lavozimlari tugatildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va Hukumati qarorlarining bajarilishini nazorat qilish, tegishli hududlarda nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirish, shuningdek, ijro intizomini takomillashtirish masalalari viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari zimmasiga yuklandi. Viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlarining bajarilishini nazorat qilish bo`yicha bo`limlari tashkil etildi va ular bevosita viloyatlar va Toshkent shahar hokimlariga bo`ysindirildi.

www.arxiv.uz Nazorat bo`limlari ga – O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlarining bajarilishini nazorat qilish, shuningdek, nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi hududiy komissiyalar bilan birigalikda korxonalarning moliya-xo`jalik faoliyatini o`rganish bo`yicha o`tkazilayotgan tekshirishlarni tartibga solish masalalari yuzasidan takliflar tayyorlash funksiyalari yuklandi. 4§. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi nazorati O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi - oliy davlat vakillik organi bo`lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. Konstitutsiyaning 78-moddasiga binoan, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi vakolatlari ko`rsatib o`tilgan bo`lib, unga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi: O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlarini, qonunlarini qabul qiladi, ularga o`zgartish va qo`shimchalar kiritadi; O`zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo`nalishlarini belgilaydi hamda davlat strategik dasturlarini qabul qiladi; O`zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilaydi; boj, valuta va kredit ishlarini qonun yo`li bilan tartibga soladi; O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasining Davlat budjetini qabul qiladi va uning ijrosini nazorat etadi; O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini ko`rib chiqadi va tasdiqlaydi;

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Hisob palatasining hisobotini ko`rib chiqadi; xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qiladi va boshqalar. Palatalarning birgalikdagi vakolatlariga kiradigan masalalar, qoida tariqasida, avval O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida, so`ngra Senatida ko`rib chiqiladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi qonun loyihalarini tayyorlash ishini olib borish, Qonunchilik palatasi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash, O`zbekiston Respublikasi qonunlari hamda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun o`z vakolatlari muddatiga Qonunchilik palatasi deputatlari orasidan qo`mitalar ni saylaydi. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi 2002 yil 12 dekabrdagi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuni 14 ga binoan Qonunchilik palatasi qo`mitalari: 1) qonun loyihalarining dastlabki tarzda ko`rib chiqilishini va ularni Qonunchilik palatasida ko`rib chiqishga tayyorlashni amalga oshiradi; 2) qonunlarning loyihalari yuzasidan xulosalar beradi, qonun loyihasini Qonunchilik palatasining majlisi kun tartibiga kiritish, uning ustida ishlashni davom ettirish yoki asoslantirilgan holda uni rad etish to`g`risida Kengashga takliflar kiritadi; 3) O`zbekiston Respublikasining Davlat budjeti loyihasi yuzasidan xulosalar va takliflar beradi; kiritilgan qonun loyihalarini ko`rib chiqish bo`yicha ishchi guruhlari tuzadi, ularning tarkibiga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlarining, ilmiy muassasalarning vakillarini, mutaxassislar va olimlarni, xo`jalik yurituvchi subyektlarning rahbarlarini jalb etadi; 4) qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari vakillarining ular tomonidan kiritilgan qonun loyihasiga taalluqli masalalar yuzasidan fikrlarini eshitadi; 14 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2002 №12, 215-m.

www.arxiv.uz 5) kiritilgan O`zbekiston Respublikasi qonunlari, shuningdek, Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar matniga o`zgartish yoki qo`shimchalar kiritish yuzasidan takliflar tayyorlaydi; 6) davlat organlari va boshqa tashkilotlardan, mansabdor shaxslardan hujjatlarni, ekspert xulosalari, statistika ma`lumotlari va boshqa ma`lumotlarni talab qilib oladi; 7) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlarining O`zbekiston Respublikasi qonunlari, boshqa qonun hujjatlari hamda qo`mitalarning qarorlari ular tomonidan qanday bajarilayotgani haqidagi axborotlarini eshitadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Senat muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash, O`zbekiston Respublikasi qonunlari hamda Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun o`z vakolatlari muddatiga senatorlar orasidan qo`mitalar ni saylaydi. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida”gi 2002 yil 12 dekabrdagi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuni 15 ga binoan Senat qo`mitalari: 1) Qonunchilik palatasi tomonidan Senatga ma`qullash uchun topshirilgan qonunlar yuzasidan xulosalar beradi; 2) o`zining vakolatlariga kiradigan masalalar yuzasidan o`z tashabbusi bilan va Senatning topshirig`iga binoan Senat hujjatlari loyihalarini ishlab chiqadi; 3) qonunni majlis kun tartibiga kiritish yoki uning ustida ishlashni davom ettirish yoxud asoslantirilgan holda uni rad etish to`g`risida Kengashga takliflar kiritadi; 4) O`zbekiston Respublikasining Davlat budjeti loyihasi yuzasidan xulosalar va takliflar beradi; davlat organlari va boshqa tashkilotlardan, mansabdor shaxslardan hujjatlarni, ekspert xulosalari va boshqa xulosalarni, statistika ma`lumotlari va boshqa ma`lumotlarni talab qilib oladi; 15 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2002 №12, 213-m.

www.arxiv.uz 5) Qonunchilik palatasi tomonidan kiritilgan qonunlarni ko`rib chiqish bo`yicha ishchi guruhlari tuzadi, ularning tarkibiga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlarining, ilmiy muassasalarning vakillarini, mutaxassislar va olimlarni, xo`jalik yurituvchi subyektlarning rahbarlarini jalb etadi; 6) kiritilgan O`zbekiston Respublikasi qonunlari, shuningdek, Senat tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar matniga o`zgartish yoki qo`shimchalar kiritish yuzasidan takliflar tayyorlaydi; 7) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlarining O`zbekiston Respublikasi qonunlari, Senat hujjatlari hamda qo`mitalarning qarorlari ular tomonidan qanday bajarilayotgani haqidagi axborotlarini eshitadi. 5§. O`zbekiston Respublikasida sud nazorati O`zbekiston Respublikasi Konyatitutsiyasining 106-moddasiga binoan, O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati - qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. O`zbekiston Respublikasida sud tizimi besh yil muddatga saylanadigan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha oliy sudlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudidan, shu muddatga tayinlanadigan fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, harbiy va xo`jalik sudlaridan iborat. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi. “O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to`g`risida”gi 1995 yil 30 avgustdagi qonuni 16 ga binoan, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi - qonun 16 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995 №9, 178-m.

www.arxiv.uz chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko`radigan sud hokimiyati organi hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sud : 1) O`zbekiston Respublikasi qonunlarining va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari qarorlarining, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, hukumat va mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlarining, O`zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomaviy va boshqa majburiyatlarining O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi; 2) Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyasi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog`iston Respublikasining qonunlari O`zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to`g`risida xulosa beradi; 3) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining normalariga sharh beradi; 4) O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan o`zining vakolatlari doirasiga kiritilgan boshqa ishlarni ko`rib chiqadi. Konstitutsiyaviy sud faqat O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga amal qilgan holda ishlarni hal etadi va xulosalar beradi. Konstitutsiyaviy sud – O`zbekiston Respublikasi Prezidentining takdimiga binoan Oliy Majlisning Senati tomonidan sud Raisi, Rais o`rinbosari va Qoraqalpog`iston Respublikasidan saylanadigan sudyani qo`shgan holda Konstitutsiyaviy sudning besh a`zosidan iborat tarkibda saylanadi. Konstitutsiyaviy sudning har bir sudyasi yakka tartibda saylanadi. Oliy Majlis Senati a`zolari umumiy sonining ko`pchilik ovozini olgan shaxs saylangan hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasiga muvofiq Konstitutsiyaviy sud besh yil muddatga saylanadi . Konstitutsiyaviy sud doimiy ishlaydigan organdir. Konstitutsiyaviy sudning majlislari zaruratga qarab o`tkaziladi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sodiqlik, mustaqillik, kollegiallik, oshkoralik va sudyalar huquqlarining tengligi – Konstitutsiyaviy sud faoliyatining asosiy prinsiplaridir . Konstitutsiyaviy sud hamda uning sudyalari o`z faoliyatlarida mustaqildirlar va faqat O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga bo`ysinadilar. Konstitutsiyaviy sudda ishlarni qarab chiqish va qarorlar qabul qilish kamida to`rt sudyadan iborat tarkibda kollegial amalga oshiriladi. Konstitutsiyaviy sudning majlislari, qoida tarzida, ochiq o`tkaziladi. Konstitutsiyaviy sud tomonidan masalalarni qarab chiqish va qarab chiqilayotgan masalalar bo`yicha ovoz berishda Rais, Rais o`rinbosari va Konstitutsiyaviy sudning a`zolari sudyalar sifatida teng huquqlarga egadirlar. Konstitutsiyaviy sudning qarorlari barcha davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, shuningdek, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir. Konstitutsiyaviy sudning normativ va boshqa hujjatlarni, ularning nusxalarini taqdim etish to`g`risidagi, qarab chiqilayotgan masalalar yuzasidan tushuntirish va maslahatlar berish xususidagi talablari ular yuborilgan organlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasiga muvofiq Konstitutsiyaviy sud qonunchilik tashabbusi huquqiga ega. Bu huquq Konstitutsiyaviy sud tomonidan qonun loyihasini O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish orqali amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining Spikeri, Oliy Majlis Senatining Raisi, Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida to`rtdan bir qismidan iborat deputatlar guruhi, Oliy Majlis Senati a`zolari umumiy sonining kamida to`rtdan bir qismidan iborat senatorlar guruhi, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining raisi, Oliy xo`jalik sudining raisi va Bosh prokurori Konstitutsiyaviy sudda ko`rib

www.arxiv.uz chiqish uchun masalalar kiritish huquqiga ega. Masala Konstitutsiyaviy sudning kamida uch sudyasi tashabbusi bilan ham kiritilishi mumkin. Agar olingan materiallar qo`yilayotgan talablarga javob bersa, Konstitutsiyaviy sud ular olingan kundan e`tiboran yetti kunlik muddatdan kechiktirmay masalani o`rganib chiqishga kirishadi. Konstitutsiyaviy sudda tegishli material olingan paytdan boshlab kechi bilan uch oy ichida ko`rib chiqilayotgan masala yuzasidan qaror qabul qilinadi. Konstitutsiyaviy sud majlisida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining Spikeri, uning o`rinbosarlari, Oliy Majlis Senatining Raisi, uning o`rinbosarlari, Bosh vazir, Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qor g` i Kengesi Raisi, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining Raisi, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Raisi, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va Adliya vaziri qatnashishlari mumkin. Ular ko`rib chiqilayotgan barcha masalalar yuzasidan o`z fikrlarini bayon etishga haqlidirlar. Konstitutsiyaviy sudning majlisiga zarur ma`lumot yoki materiallarga ega shaxslar, ekspertlar va mutaxassislar chaqirilishi mumkin. Konstitutsiyaviy sud konstitutsiyaviyligi shubha tug`dirgan ko`rib chiqilayotgan aniq masalalar yuzasidangina to`xtam ga keladi. Konstitutsiyaviy sud normativ hujjatning konstitutsiyaviyligini tekshirib, bir vaqtning o`zida tekshirilgan normativ hujjatga asoslangan yoxud uning qoidalarini takrorlaydigan normativ hujjatlar xususida ham, garchi Konstitutsiyaviy sud qarab chiqishi uchun kiritilgan masalada ular xususida so`z yuritilmagan bo`lsada, to`xtamga kelishi mumkin. Konstitutsiyaviy sudning to`xtami ochiq ovoz berish yo`li bilan qabul qilinadi. Sudya ovoz berishda betaraf qolishga yoki qatnashmaslikka haqli emas. Majlisda qatnashayotgan sudyalarning ko`pchiligi yoqlab ovoz bergan bo`lsa, Konstitutsiyaviy sudning to`xtami qabul qilingan deb hisoblanadi. Ovozlar teng bo`linib qolgan takdirda raislik qiluvchining ovozi hal qiluvchi hisoblanadi.

www.arxiv.uz Konstitutsiyaviy sudning to`xtamiga qo`shilmagan Konstitutsiyaviy sudning sudyasi o`z fikrini yozma tarzda bayon qilish va uni Konstitutsiyaviy sud majlisi bayoniga qo`shib qo`yishga haqlidir. Davlatlararo shartnomaning va normativ hujjatning konstitutsiyaviyligi yuzasidan ko`rib chiqilgan ishning mohiyati bo`yicha Konstitutsiyaviy sudning to`xtami – qaror deb ataladi. Qarorlar Konstitutsiyaviy sud tomonidan O`zbekiston Respublikasi nomidan chiqariladi. Boshqa hollarda Konstitutsiyaviy sudning to`xtami - xulosa deb ataladi yoki boshqacha shaklda ham bo`lishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining qarorlari, xulosalari va boshqa to`xtamlari ommaviy axborot vositalarida e`lon qilinadi va shu paytdan kuchga kiradi. Konstitutsiyaviy sudning to`xtami qat`iy va uning ustidan shikoyatga o`rin bo`lmaydi. Konstitutsiyaviy sudning to`xtami uning o`z tashabbusi bilan quyidagi hollarda qaytadan ko`rib chiqilishi mumkin: a) to`xtam qabul qilingan paytda Konstitutsiyaviy sudga noma`lum bo`lgan yangi muhim holatlar ochilsa; b) to`xtam qabul qilinishiga asos bo`lgan konstitutsiyaviy norma o`zgargan bo`lsa; c) Konstitutsiyaviy sud to`xtam belgilangan ish yuritish tartibini buzgan holda qabul qilingan deb topsa. Konstitutsiyaviy sudning faoliyat ko`rsatishini ta`minlash uchun Konstitutsiyaviy sud devoni tuziladi. O`zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrdagi “Sudlar to`g`risida”gi qonuni 17 ga binoan, O`zbekiston Respublikasida sud - O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida, inson huquqlari to`g`risidagi xalqaro hujjatlarda e`lon qilingan fuqarolarning huquq va 17 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2001 №1-2, 10-m.

www.arxiv.uz erkinliklarini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini sud yo`li bilan himoya qilishga da`vat etilgan. Sudning faoliyati qonun ustuvorligini, ijtimoiy adolatni, fuqarolar tinchligi va totuvligini ta`minlashga qaratilgandir. O`zbekiston Respublikasida odil sudlov faqat sud tomonidan amalga oshiriladi. Sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo`ysinadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo`l qo`yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. Sud hujjatlari barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, mansabdor shaxslar, fuqarolar uchun majburiydir hamda O`zbekiston Respublikasining butun hududida ijro etilishi shart. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi - fuqarolik, jinoiy va ma`muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpog`iston Respublikasi oliy sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida va nazorat tartibida ko`radi. U o`zi birinchi instansiya sifatida ko`rgan ishlarni apellatsiya yoki kassatsiya tartibida shikoyat berish (protest bildirish) huquqiga ega bo`lgan shaxslarning xohishiga ko`ra apellatsiya yoki kassatsiya tartibida ko`rishi mumkin. Apellatsiya tartibida ko`rilgan ish kassatsiya tartibida ko`rilmasligi kerak. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi: a) O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tushuntirishlari sudlar tomonidan bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi; b) sud amaliyoti va sud statistikasining tizimli tahlilini amalga oshiradi; c) sudlarning kadrlari malakasi oshirilishini tashkil qiladi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi rais, uning birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari, sudlov hay`atlari raislari, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalaridan iborat bo`lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi: 1) O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi – eng yuqori sudlov instansiyasi bo`lib, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalari va Qoraqalpog`iston Respublikasi oliy sudlarining raislaridan iborat tarkibda ish olib boradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining majlislarida O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori qatnashadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining majlislarida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi raisi, Oliy xo`jalik sudi raisi, adliya vaziri, sudyalar, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi huzuridagi ilmiy-maslahat kengashi a`zolari ishtirok etishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi – ishlarni nazorat tartibida ko`radi; sud amaliyotini umumlashtirish materiallarini ko`rib chiqadi va qonun hujjatlarini qo`llash masalalari bo`yicha tushuntirishlar beradi; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisining taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi huzuridagi ilmiy-maslahat kengashi tarkibini tasdiqlaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisining taqdimnomalariga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosatining tarkibini, sudlov hay`atlarining tarkibi va raislarini, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining kotibini tasdiqlaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosatining ishi to`g`risidagi axborotni, shuningdek, sudlov hay`atlarining faoliyati haqidagi ma`ruzalarni tinglaydi; Qoraqalpog`iston Respublikasi oliy sudlari, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi raislarining qonun hujjatlarini qo`llash amaliyoti to`g`risidagi, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qonun hujjatlarini qo`llash masalalari bo`yicha tushuntirishlarini bajarish to`g`risidagi ma`ruzalarini tinglaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi matbuot organining tahrir hay`ati tarkibini tasdiqlaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va Rayosati reglamentini tasdiqlaydi. 2) O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati – O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalaridan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tomonidan

www.arxiv.uz belgilanadigan miqdorda tuziladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisi, uning birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati tarkibiga lavozim bo`yicha kiradilar. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati – ishlarni nazorat tartibida ko`radi; sud amaliyotini umumlashtirish natijalarini ko`rib chiqadi; Qoraqalpog`iston Respublikasi oliy sudlari, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi raislarining shu sudlar faoliyati to`g`risidagi va qonun hujjatlarini qo`llash amaliyoti to`g`risidagi ma`ruzalarini tinglaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudlov hay`atlari va apparatining ishini tashkil etish masalalarini ko`rib chiqadi. 3) Fuqarolik ishlari bo`yicha sudlov hay`ati ; 4) Jinoyat ishlari bo`yicha sudlov hay`ati ; 5) Harbiy hay`at . O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining sudlov hay`atlari: a) ishlarni birinchi instansiyada, apellatsiya, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko`radi; b) sud amaliyotini o`rganadi va umumlashtiradi; c) qonun hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqadi; d) sud statistikasini tahlil qiladi; e) qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat sudi, Toshkent shahar sudi – o`z vakolatlari doirasida ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida, apellatsiya, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko`radi; tumanlararo, tuman (shahar) sudlarining sud faoliyati ustidan nazorat olib boradi, sud amaliyotini umumlashtiradi; sud amaliyoti va sud statistikasining tizimli tahlilini amalga oshiradi; sudlarning kadrlari malakasi oshirilishini tashkil qiladi; qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudi – qonun bilan o`z vakolatlari doirasiga berilgan fuqarolik ishlarini ko`radi.

www.arxiv.uz Jinoyat ishlari bo`yicha tuman (shahar) sudi – qonun bilan o`z vakolatlari doirasiga berilgan jinoyat ishlarini hamda ma`muriy huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlarni ko`radi. Fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudining, jinoyat ishlari bo`yicha tuman (shahar) sudining raisi – sud majlislarida raislik qiladi, sudyalar o`rtasida ishlarni taqsimlaydi; sud amaliyotini umumlashtirish va sud statistikasini yuritish ishlariga rahbarlik qiladi, qonun buzilishini, huquqbuzarliklar sodir etilishiga olib kelgan sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish to`g`risida davlat organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslarga taqdimnomalar kiritadi; sud xodimlari va xalq maslahatchilari malakasini oshirish ishini tashkil etadi; fuqarolarni shaxsan qabul qiladi, ularni qabul qilish, ariza va shikoyatlarni ko`rib chiqish ishini tashkil etadi; sud idorasi ishiga rahbarlik qiladi, sud xodimlari bilan mehnat shartnomalarini tuzadi va bekor qiladi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi harbiy sudlari tizimi - O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay`ati, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay`ati lavozim bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisining o`rinbosari hisoblanadigan Harbiy hay`at raisi, Harbiy hay`at raisining o`rinbosari va sudyalardan iborat bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi viloyat sudi huquqida ish olib boradi hamda rais, rais o`rinbosari, sudyalar va xalq maslahatchilaridan iborat bo`ladi. Okrug va hududiy harbiy sudlar tuman sudi huquqida ish olib boradilar va rais, sudyalar, xalq maslahatchilaridan, zarurat bo`lganda esa rais o`rinbosaridan ham iborat bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi harbiy sudlari : 1) O`zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining, Davlat chegaralarini himoya qiluvchi qo`mitaning, Milliy xavfsizlik xizmatining, Favqulodda vaziyatlar vazirligining, Ichki ishlar vazirligi qo`shinlarining va qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etiladigan boshqa harbiy tuzilmalarning harbiy xizmatchilari, shuningdek,

www.arxiv.uz o`quv yig`inlarida bo`lgan vaqtda harbiy xizmatga majburlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar to`g`risidagi ishlarni; 2) harbiy qismlar, qo`shilmalar va birlashmalar, harbiy boshqaruv organlarining qo`mondonligiga nisbatan harbiy xizmatchilarning da`volari bo`yicha fuqarolik ishlarini va harbiy boshqaruv organlari hamda harbiy mansabdor shaxslarning harbiy xizmatchilarning huquq va erkinliklarini buzuvchi xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyatlarni; 3) alohida holatlarga ko`ra umumiy yurisdiksiya sudlari faoliyat ko`rsatmayotgan joylarda barcha fuqarolik va jinoyat ishlarini; 4) davlat sirlariga taalluqli ishlarni; 5) qonun hujjatlariga muvofiq boshqa ishlarni ko`radi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi - xo`jalik sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudining, viloyatlar va Toshkent shahar xo`jalik sudlarining sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko`radi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining tushuntirishlari xo`jalik sudlari tomonidan bajarilishini nazorat qiladi, quyi xo`jalik sudlari faoliyatini tekshiradi, xo`jalik sudlarining ishini tashkil etish ijobiy tajribasini o`rganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi rais, uning birinchi o`rinbosari, o`rinbosarlari, sudlov hay`atlarining raislari, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi sudyalaridan iborat bo`lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi: 1) O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumi – O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi sudyalari va Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi raisidan iborat tarkibda ish olib boradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining majlislarida O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori qatnashadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining

www.arxiv.uz majlislarida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi raisi, Oliy sudi raisi, adliya vaziri, sudyalar, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi huzuridagi ilmiy-maslahat kengashi a`zolari ishtirok etishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumi – sud amaliyotini umumlashtirish materiallarini ko`rib chiqadi va qonun hujjatlarini qo`llash masalalari bo`yicha tushuntirishlar beradi; O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi raisining taqdimnomalariga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Rayosatining tarkibini, sudlov hay`atlarining tarkibini va raislarini, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining kotibini tasdiqlaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Rayosatining ishi to`g`risidagi axborotni, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi sudlov hay`atlari faoliyati haqidagi ma`ruzalarni tinglaydi; Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo`jalik sudlari raislarining qonun hujjatlarini qo`llash amaliyoti to`g`risidagi, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining qonun hujjatlarini qo`llash masalalari bo`yicha tushuntirishlarini bajarish to`g`risidagi ma`ruzalarni tinglaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi raisining taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi huzuridagi ilmiy-maslahat kengashi tarkibini tasdiqlaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi matbuot organining tahrir hay`ati tarkibini tasdiqlaydi; O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumi va Rayosati reglamentini tasdiqlaydi; qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining qonun hujjatlarini qo`llash masalalari bo`yicha tushuntirishlari xo`jalik sudlari, ushbu tushuntirishlar berilgan qonun hujjatlarini qo`llayotgan boshqa organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslar uchun majburiydir. 2) O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Rayosati - O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi sudyalaridan O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumi belgilaydigan miqdorda tuziladi. O`zbekiston Respublikasi

www.arxiv.uz Oliy xo`jalik sudi raisi, uning birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Rayosatining tarkibiga lavozim bo`yicha kiradilar. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Rayosati – ishlarni nazorat tartibida ko`radi; sud amaliyotini umumlashtirish natijalarini ko`rib chiqadi; Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo`jalik sudlari raislarining qonun hujjatlarini qo`llash to`g`risidagi ma`ruzalarini tinglaydi; xo`jalik sudlari, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining sudlov hay`atlari va apparati ishini tashkil etish masalalarini ko`rib chiqadi; qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. 3) Fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarni hal etish bo`yicha sudlov hay`ati; 4) Ma`muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni hal etish bo`yicha sudlov hay`ati. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining sudlov hay`atlari: a) ishlarni birinchi instansiyada va kassatsiya tartibida ko`radi; b) sud amaliyotini o`rganadi va umumlashtiradi; v) qonun hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqadi; g) sud statistikasini tahlil qiladi; d) qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo`jalik sudlari – rais, rais o`rinbosarlari va sudyalardan iborat bo`ladilar. Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudida, viloyatlar va Toshkent shahar xo`jalik sudlarida zarur hollarda sudlov hay`atlari tuzilishi mumkin. 6§. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nazorati “O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to`g`risida”gi 2003 yil 29 avgustdagi O`zbekiston Respublikasi qonuni 18 ga binoan O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi – O`zbekiston Respublikasi Hukumati - 18 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2003 №9-10, 138-m.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma`naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O`zbekiston Respublikasi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta`minlovchi ijro etuvchi hokimiyat organidir. Qonunning 7-moddasiga binoan, Vazirlar Mahkamasi - vazirliklar, davlat qo`mitalari, idoralar va davlat boshqaruvi boshqa organlarining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi. Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qo`mitalari, idoralar hamda davlat va xo`jalik boshqaruvi boshqa organlarining hujjatlari amaldagi qonun hujjatlariga zid bo`lgan hollarda ularni bekor qilish huquqiga ega. ( Vazirlar Mahkamasi to`g`risidagi batafsil ma`lumotlar, darslikning 9-bobi, 5-paragrafida berilgan. ) O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari va topshiriqlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari, farmoyishlari va topshiriqlari hamda uning Apparati topshiriqlari, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va uning Prezidiumi qarorlari va topshiriqlarining tarkibiy bo`linmalar tomonidan o`z vaqtida ijro etilishi yuzasidan nazoratni tashkil etishni ta`minash maqsadida – O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Apparatining Nazorat bo`limi tashkil etildi. Nazorat bo`limi o`z faoliyatini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 2 dekbrdagi 564-sonli qarori 19 ga binoan tasdiqlangan “O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Apparatining Nazorat bo`limi to`g`risida”gi Nizom asosida amalga oshiradi. Ushbu Nizomga binoan, Nazorat bo`limi o`z faoliyatini O`zbekiston Respublikasining Bosh vaziri rahbarligida amalga oshiradi. Bo`lim o`z faoliyatini – O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Apparatining boshqa tarkibiy bo`linmalari, davlat va xo`jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, boshqa organlar va tashkilotlar bilan o`zaro hamkorlikda amalga oshiradi. 19 “ O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami ” , 2004 yil, 48-49-son, 496-modda.

www.arxiv.uz Nazorat bo`limining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat : 1) O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari va topshiriqlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, qarorlari, farmoyishlari va topshiriqlari hamda uning Apparati topshiriqlari, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va uning Prezidiumi qarorlari va topshiriqlari, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Apparati Rahbari topshiriqlarining tarkibiy bo`linmalar tomonidan o`z vaqtida ijro etilishi bo`yicha ishlarni tashkil etish; 2) elektron ish yuritish va hujjatlar aylanishi tizimi asosida hujjatlar va topshiriqlarning o`z vaqtida ijro etilishini hisobga olish, ularning aylanishi, tahlil va nazorat qilish yagona tizimi amalga oshirilishini ta`minlash; 3) Bosh vazir kotibiyati, Bosh vazirning o`rinbosarlari apparatlari, Vazirlar Mahkamasining departamentlari va bo`limlarida ijro nazoratini tashkil etishga metodik rahbarlik qilish; 4) ishlarni muvofiqlashtirish va Vazirlar Mahkamasi Apparatining barcha tarkibiy bo`linmalarida ijro intizomi ahvolini o`rganish, mavjud kamchiliklarni bartaraf etishda zarur yordam ko`rsatish, kamchiliklar to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Bosh vazirini, uning o`rinbosarlarini, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Apparati Rahbarini va tarkibiy bo`linmalar rahbarlarini xabardor qilish; 5) respublika vazirliklari, idoralari va hokimliklariga elektron ish yuritish va hujjatlar aylanishi tizimini joriy etish asosida hujjatlarning bajarilishini ro`yxatga olish, hisobga olish, ularning aylanishi, tahlil va nazorat qilish yagona tizimini takomillashtirish masalalarida metodik yordam ko`rsatish; 6) Vazirlar Mahkamasi Apparati tarkibiy bo`linmalarining tarmoq axborot resurslaridan, shu jumladan Internet resurslaridan maqsadli va samarali foydalanish bo`yicha ishlarini muvofiqlashtirish. 7§. O`zbekiston Respublikasida prokuror nazorati

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi “Prokuratura to`g`risida”gi qonuni 20 ga binoan O`zbekiston Respublikasi prokuraturasi – O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori rahbarlik qiladigan prokuratura organlarining yagona markazlashtirilgan tizimidir. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va unga bo`ysinuvchi prokurorlar O`zbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat ni amalga oshiradilar. O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining asosiy vazifalari : 1) qonun ustuvorligini ta`minlash; 2) qonuniylikni mustahkamlash; 3) fuqarolarning huquq hamda erkinliklarini, jamiyat va davlatning qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini, O`zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish; 4) huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktika qilishdan iborat. Prokuratura organlari o`z faoliyatini quyidagi asosiy yo`nalishlar bo`yicha amalga oshiradi: 1) vazirliklar, davlat qo`mitalari, idoralar, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish; 2) fuqaroning huquq hamda erkinliklarini ta`minlashga qaratilgan qonunlar ijrosi ustidan nazorat qilish; 3) O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, vazirliklar, davlat qo`mitalari va idoralarining harbiy tuzilmalarida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish; 4) tezkor-qidiruv faoliyatni, surishtiruvni, dastlabki tergovni amalga oshiradigan organlar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish 20 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2001 №9-10, 168-m.

www.arxiv.uz hamda ularning jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish; 5) jinoyatlar yuzasidan dastlabki tergov olib borish; 6) sudlarda jinoyat ishlari ko`rib chiqilayotganda davlat ayblovini quvvatlash, sudlarda fuqarolik ishlarini, ma`muriy huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlarni hamda xo`jalik nizolarini ko`rishda ishtirok etish, qonunlarga zid bo`lgan sud hujjatlariga protest keltirish; 7) soliq intizomini mustahkamlashga, soliq, valuta sohasidagi jinoyatlar va huquqbuzarliklarga qarshi kurashga, shuningdek, davlatga yetkazilgan iqtisodiy zararni qoplashga qaratilgan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish; 8) ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash joylarida, jinoiy jazolarni va jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etish chog`ida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish; 9) qonun ijodkorligi faoliyatida hamda jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish ishida ishtirok etish. Prokuratura organlari faoliyatini tashkil etish va ular faoliyatining asosiy prinsiplari – birlik, markazlashganlik, qonuniylik, mustaqillik va oshkoralikdir. Prokuratura organlari O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori rahbarlik qiladigan yagona markazlashgan tizimni tashkil etadi hamda quyi turuvchi prokurorlar yuqori turuvchi prokurorlarga va O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga bo`ys i nishi hamda hisobdorligi asosida faoliyat ko`rsatadi. Yuqori turuvchi prokuror quyi turuvchi prokurorga ko`rsatmalar berishga yoxud uning har qanday, shu jumladan protsessual qarorini o`zgartirish yoki bekor qilishga haqlidir, shuningdek, u o`z bo`ysinuvidagi barcha prokurorlarning ishlari to`g`ri tashkil etilishi uchun to`liq javobgardir. Prokuratura organlarining xodimlari o`z faoliyatlarida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda boshqa qonunlarning talablariga aniq rioya etishlari va ularni bajarishlari shart. Qonunlarni aniq bajarish va ularga rioya etishdan har qanday chekinish, qanday asoslarga ko`ra qilinishidan qat`i nazar, qonuniylikni buzish deb hisoblanadi va belgilangan javobgarlikka sabab bo`ladi.

www.arxiv.uz Prokuratura organlari o`z vakolatlarini har qanday davlat organlari, jamoat birlashmalari hamda mansabdor shaxslardan mustaqil ravishda, faqat qonunga bo`ys i ngan holda amalga oshiradilar. Prokuratura organlarining faoliyatiga aralashish taqiqlanadi. Prokurorning hujjatlar, materiallar va boshqa ma`lumotlarni taqdim etish, taftish, tekshirishlar o`tkazish, mutaxassis ajratish, prokuraturaga kelish va aniqlangan qonunbuzarliklar xususida tushuntirishlar berish, qonunbuzarliklarni, ularga imkoniyat yaratayotgan sabab va shart-sharoitlarni bartaraf etish, shuningdek, qonunga rioya etish to`g`risidagi o`z vakolatlari doirasida qo`yayotgan talablarini bajarish barcha fuqarolar va yuridik shaxslar uchun majburiydir . Prokuratura organlari o`z vazifalarini amalga oshirishlari uchun zarur bo`lgan axborot, hujjatlar va ularning nusxalari mazkur organlarning talabiga muvofiq bepul beriladi. Prokurorning talablari ustidan shikoyat qilinishi ularning ijrosini to`xtatib qo`ymaydi. Prokuratura organlari fuqarolarning ariza va shikoyatlarini hamda yuridik shaxslarning murojaatlarini ko`rib chiqadilar, ularning buzilgan huquqlarini tiklash va qonuniy manfaatlarini himoya qilish chora-tadbirlarini ko`radilar. Prokuror fuqarolarni va yuridik shaxslarning vakillarini shaxsan qabul qiladi. Prokuror o`ziga tushgan taklif, ariza va shikoyatlarni tekshirish vazifasini zarur hollarda tegishli davlat boshqaruvi, nazorat va tekshirish organlariga, korxona, muassasa va tashkilotlarning mansabdor shaxslariga topshirish hamda ulardan tekshirishga taalluqli barcha materiallar bilan birga tekshirish natijalariga doir yozma axborot berishlarini talab etish huquqiga ega. Fuqarolarning ariza va shikoyatlari hamda yuridik shaxslarning murojaatlarini ko`rib chiqish natijalari bo`yicha prokuror qaror qabul qiladi, bu qaror ustidan yuqori turuvchi prokurorga shikoyat qilinishi mumkin.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan fuqaroning ariza va shikoyati yoki yuridik shaxsning murojaati yuzasidan qaror qabul qilinganidan keyin prokuratura organlarida ular bo`yicha ish yuritish tugatiladi, yangi ochilgan holatlar bundan mustasnodir. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va unga bo`ysinuvchi prokurorlar jinoyatchilikka qarshi kurash samaradorligini ta`minlash maqsadida tezkor-qidiruv faoliyatni, surishtiruv va dastlabki tergovni amalga oshiradigan tegishli organlarning faoliyatini muvofiqlashtiradi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori tegishincha O`zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog`iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari majlislarida belgilangan tartibda ishtirok etish huquqiga ega. Viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar prokurorlari hamda ularga tenglashtirilgan prokurorlar davlat hokimiyati va boshqaruvning tegishli va quyi organlari majlislarida belgilangan tartibda ishtirok etishga haqli. Prokuratura organlarining tizimi quyidagilardan iborat: - O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi; - Qoraqalpog`iston Respublikasi prokuraturasi; - viloyatlar va Toshkent shahar prokuraturalari; - tumanlar va shaharlar prokuraturalari; - viloyat prokuraturalariga tenglashtirilgan O`zbekiston Respublikasi Harbiy prokuraturasi, O`zbekiston Respublikasi Transport prokuraturasi; - tuman prokuraturalariga tenglashtirilgan harbiy okruglar, hududiy harbiy, transport va ixtisoslashtirilgan prokuraturalar. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzurida Soliq va valutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti va uning joylardagi bo`linmalari faoliyat ko`rsatadi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurorining, shuningdek, viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar va

www.arxiv.uz shaharlar prokurorlarining hamda ularga tenglashtirilgan prokurorlarning vakolat muddati - besh yil . O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi ga – O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimiga tayinlanadigan hamda lavozimidan ozod etiladigan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori rahbarlik qiladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimiga tayinlanadigan hamda lavozimidan ozod etiladigan birinchi o`rinbosariga, o`rinbosarlariga ega bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida bosh boshqarmalar, boshqarmalar va bo`limlar tashkil etiladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining katta yordamchilari va yordamchilari, bosh boshqarmalar, boshqarmalar, bo`limlarning boshliqlari, ularning o`rinbosarlari, katta prokurorlar, prokurorlar, alohida muhim ishlar bo`yicha katta tergovchilar va alohida muhim ishlar bo`yicha tergovchilar O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadilar va lavozimdan ozod etiladilar. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori – prokuratura organlariga rahbarlik qiladi va ular faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining buyruqlari va boshqa hujjatlari (individual xususiyatga ega bo`lgan hujjatlar bundan mustasno) O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga zid bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining qarori asosida bekor qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati oldida hisobdordir. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga – qonuniylik hamda jinoyatchilikka qarshi kurashning holati to`g`risida muntazam ravishda; o`ta og`ir jinoyatlar va favqulodda hodisalar to`g`risida - zudlik bilan; prokuratura organlari amalga oshirgan ishlar to`g`risida har olti oyda axborot taqdim etadi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori (rais), uning birinchi o`rinbosari, o`rinbosarlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori, prokuratura organlarining boshqa xodimlaridan iborat tarkibda hay`at tuziladi. Hay`atning tarkibi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Qoraqalpog`iston Respublikasi prokuraturasida, viloyatlar, Toshkent shahar prokuraturalarida va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarda prokuror (rais), uning birinchi o`rinbosari, o`rinbosarlari va prokuratura organlarining boshqa xodimlaridan iborat tarkibda hay`at tuziladi. Hay`atning tarkibi tegishli prokurorning taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan tasdiqlanadi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokuraturasida, viloyatlar, Toshkent shahar prokuraturalarida va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarda tuziladigan hay`atlar maslahat organlari bo`lib, ular qonuniylik va jinoyatchilikning holatiga, prokuratura organlarining faoliyatiga, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori buyruqlari va ko`rsatmalarining ijrosiga, kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo`yishga doir va boshqa masalalarni ko`rib chiqadi, prokurorlarning, prokuratura organlari tuzilmaviy bo`linmalari rahbarlarining va boshqa xodimlarining hisobotlarini eshitadi. Qonunlar ijrosi ustidan nazorat. Vazirliklar, davlat qo`mitalari, idoralar, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda vazirliklar, davlat qo`mitalari va idoralarining harbiy qismlari, harbiy tuzilmalari, hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning ijro etilishi, shuningdek, ular tomonidan qabul qilinayotgan hujjatlarning O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqligi - nazorat predmeti hisoblanadi. Qonunlar ijrosini tekshirish - qonunlarning buzilayotganligi to`g`risidagi arizalar va boshqa ma`lumotlar asosida, shuningdek, qonuniylik prokuror tomonidan choralar ko`rilishini talab qiladigan holatda ekanligidan kelib chiqqan holda qonunda belgilangan tartibda o`tkaziladi. Prokuror qonunlarning ijro etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish jarayonida o`z vakolatlari doirasida: 1) vazirliklar, davlat qo`mitalari, idoralarning, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning, harbiy qismlarning hududi va xonalariga moneliksiz kirishga, hujjatlar va materiallarni ko`rishga, tekshirishlar o`tkazishga, tekshirish uchun

www.arxiv.uz qarorlar, farmoyishlar, buyruqlar va boshqa hujjatlarni, qonuniylikning holati to`g`risidagi va uni ta`minlashga doir chora-tadbirlar haqidagi ma`lumotlarni talab qilishga; 2) davlat organlari, harbiy qismlar, vazirliklar, davlat qo`mitalari va idoralarining harbiy tuzilmalari rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslaridan ular tasarrufidagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar faoliyatini tekshirish, taftish o`tkazishni, idoraviy va noidoraviy tekshirishlar o`tkazish uchun mutaxassislar ajratishni talab qilishga; 3) mansabdor shaxslar va fuqarolardan qonun buzilishi xususida og`zaki yoki yozma tushuntirishlar talab qilishga haqlidir. Xo`jalik faoliyatiga va boshqa faoliyatga prokurorning bevosita aralashishiga, shuningdek, idoraviy boshqaruv va tekshiruv organlarining vazifalarini bajarishiga yo`l qo`yilmaydi. Fuqaroning huquqlari hamda erkinliklariga rioya etilishi ustidan nazorat. Vazirliklar, davlat qo`mitalari, idoralar, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda vazirliklar, davlat qo`mitalari va idoralarining harbiy qismlari, harbiy tuzilmalari, hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar tomonidan fuqaroning huquqlari hamda erkinliklariga rioya etilishi - nazorat predmeti hisoblanadi. Prokuror o`z zimmasiga yuklangan vazifalarni bajara borib: 1) fuqaroning huquq va erkinliklari buzilganligi to`g`risidagi arizalar, shikoyatlar hamda boshqa ma`lumotlarni ko`rib chiqadi va tekshiradi; 2) arizachilarga ularning huquq va erkinliklarini himoya qilish tartibini tushuntiradi; 3) fuqaroning huquq va erkinliklari buzilishining oldini olish va bartaraf etish, qonunni buzgan shaxslarni javobgarlikka tortish hamda yetkazilgan zararni qoplash chora-tadbirlarini ko`radi. Fuqaroning huquq va erkinliklarining buzilishini jinoiy xususiyatga ega deb bilish uchun asoslar mavjud bo`lgan taqdirda prokuror jinoyat ishi qo`zg`atadi hamda uni sodir etgan shaxslar qonunga binoan jinoiy javobgarlikka tortilishiga doir choralarni ko`radi. Fuqaroning huquq va erkinliklarining buzilishi ma`muriy huquqbuzarlik xususiyatiga ega bo`lgan hollarda prokuror ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risida ish qo`zg`atadi yoki zudlik bilan huquqbuzarlik to`g`risidagi ma`lumotni va tekshiruv materiallarini ma`muriy huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqish vakolatiga ega bo`lgan organga yoki mansabdor shaxsga beradi. Fuqaroning sud tartibida himoya qilinadigan huquq va erkinliklari buzilsa, lekin fuqaro sog`lig`iga, yoshi yoki boshqa sabablarga ko`ra sudda o`z huquq va erkinliklarini shaxsan himoya qilish imkoniyatiga ega bo`lmasa, da`voni prokuror taqdim etadi va sudda quvvatlaydi. Jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshiradigan organlar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat . Jinoyatlar to`g`risidagi arizalar va xabarlarni ko`rib chiqish hamda hal qilish va tergovni olib borishning qonun hujjatlarida belgilangan protsessual tartibi, shuningdek, jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshiradigan organlar tomonidan qabul qilinayotgan qarorlarning

www.arxiv.uz qonuniyligi jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshiradigan organlarning qonunlarni ijro etishlari – nazorat predmeti hisoblanadi. Qonunlarning jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshiradigan organlar ijro etishlari ustidan nazorat qilish jarayonida prokuror o`z vakolatlari doirasida: 1) surishtiruv va dastlabki tergov organlaridan tekshirish uchun jinoyat ishlarini, surishtiruv, tezkor-qidiruv faoliyatining hujjatlari va materiallarini hamda boshqa ma`lumotlarni talab qiladi; 2) sodir etilgan yoki tayyorlanayotgan jinoyatlar haqidagi ariza va xabarlarni qabul qilish, ro`yxatdan o`tkazish hamda hal etish to`g`risidagi qonun talablari ijrosini har oyda kamida bir marta tekshiradi; 3) tergovchilar va surishtiruvchilarning noqonuniy hamda asossiz qarorlarini bekor qiladi; 4) jinoyatlarni tergov qilish, ehtiyot chorasini tanlash, o`zgartirish yoki bekor qilish, jinoyat tavsifini belgilash, ayblanuvchi tariqasida ishga jalb qilish, ayrim tergov harakatlarini bajarish va jinoyat sodir etib yashiringan shaxslarni qidirish to`g`risida yozma ko`rsatmalar beradi; 5) surishtiruv organlariga fuqarolarni ushlash, majburiy keltirish, qamoqqa olish, qidirish, tintuv o`tkazish, olib qo`yish va boshqa tergov harakatlarini bajarish to`g`risidagi, shu jumladan prokuror yoki prokuratura tergovchisi ish yurituvida bo`lgan ishlar yuzasidan qarorlarni ijro etishni topshiradi, jinoyatlarni ochish va jinoyat sodir etgan shaxslarni aniqlash uchun zarur choralar ko`rish to`g`risida ko`rsatmalar beradi; 6) surishtiruvda, dastlabki tergovda ishtirok etadi hamda zarur hollarda har qanday ish bo`yicha ayrim tergov harakatlarini shaxsan bajaradi yoki tergovni to`la hajmda amalga oshiradi; 7) tergov hamda ehtiyot chorasi sifatida qamoqda saqlash muddatini uzaytiradi; 8) jinoyat ishlarini surishtiruv va dastlabki tergov organlariga qo`shimcha tergov o`tkazish to`g`risidagi o`z ko`rsatmalari bilan qaytaradi; 9) har qanday jinoyat ishini surishtiruv organidan olib tergovchiga beradi, shuningdek, uni bir dastlabki tergov organidan boshqasiga, bir tergovchidan boshqasiga o`tkazadi; 10) surishtiruvchini yoki tergovchini, agar u ishni tergov qilish chog`ida qonun buzilishiga yo`l qo`ygan bo`lsa, surishtiruv yoxud dastlabki tergovni davom ettirishdan chetlatadi; 11) qonunda nazarda tutilgan hollarda, tergov harakatlari olib borilishiga sanksiya beradi; 12) jinoyat ishlarini qo`zg`atadi yoki ularni qo`zg`atishni rad etadi, jinoyat ishlarini tugatadi yoxud ular yuzasidan ish yuritilishini to`xtatadi; 13) qonunda nazarda tutilgan hollarda tergovchining ishni tugatishiga rozilik beradi; 14) ayblov xulosasini yoki qarorini tasdiqlaydi, ishni sudga yuboradi; 15) qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Prokurorning jinoyat-protsessual qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda bergan tergovoldi tekshiruvi o`tkazish, jinoyat ishlari qo`zg`atish va tergov qilish

www.arxiv.uz bilan bog`liq ko`rsatmalari surishtiruv va dastlabki tergov organlari uchun majburiydir. Ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash joylarida, jinoiy jazolarni va jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etish chog`ida qonunlarga rioya qilinishi ustidan nazorat. Ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash joylarida, jinoiy jazolarni va jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etuvchi muassasalarda shaxslar saqlanishining qonuniyligi; ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash, jinoiy jazolarni va jinoyat- huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etish tartibi va sharoitlari haqidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi; ushlab turilganlar, qamoqqa olinganlar, mahkumlarning, shuningdek, jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralari qo`llanilgan shaxslarning qonunda belgilangan huquq va majburiyatlariga rioya etilishi; jinoyat-ijroiya qonun hujjatlarini qo`llayotgan organ va muassasalar, mansabdor shaxslar faoliyatida qonun hujjatlariga rioya etilishi – nazorat predmeti hisoblanadi. Prokuror ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash joylarida, jinoiy jazolarni va jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etish chog`ida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshira borib, o`z vakolatlari doirasida: 1) ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash joylariga, qamoqqa olish, intizomiy qismga jo`natish, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish muassasalariga, tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini ijro etuvchi muassasalarga va voyaga yetmaganlarning maxsus o`quv-tarbiya muassasalariga moneliksiz va istalgan vaqtda hamma xonalar bilan tanishish sharti bilan kirishga, shaxslarga nisbatan ushlab turish, qamoqqa olish, shuningdek, jinoiy jazo yoki jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralari qo`llanilishiga asos bo`lgan hujjatlar bilan tanishishga; 2) ushlab turish, qamoqda saqlash joylarida, qamoqqa olish, intizomiy qismga jo`natish, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish muassasalarida, tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini ijro etuvchi muassasalarda, voyaga yetmaganlarning maxsus o`quv-tarbiya muassasalarida noqonuniy saqlab turilgan shaxslarni darhol ozod qilishga; 3) agar qamoqda saqlanayotgan, qamoq jazosiga, intizomiy qismga jo`natishga, ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslarga nisbatan qo`llanilgan intizomiy jazo choralari qonunga nomuvofiq bo`lsa, bu choralarni bekor qilishga va o`z qarori bilan bunday shaxslarni intizomiy bo`linmalardan darhol ozod qilishga; 4) ushlab turilganlar, qamoqqa olinganlar, mahkumlardan va jinoyat- huquqiy ta`sirning boshqa choralari qo`llanilgan shaxslardan ushlab turish, qamoqda saqlash, jazoni va jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etuvchi organlar hamda muassasalarning vakillari ishtirokida ham, ulardan xoli holda ham so`rab-surishtirishga; 5) ushlab turish, qamoqda saqlash, jazoni va jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etuvchi organlar hamda muassasalar ma`muriyatlarining buyruqlari, farmoyishlari va qarorlari, tezkor-qidiruv tadbirlarining qonunga muvofiqligini tekshirishga;

www.arxiv.uz 6) ushlab turilganlar, qamoqqa olinganlar, mahkumlarning va jinoyat- huquqiy ta`sirning boshqa choralari qo`llanilgan shaxslarning huquqlarini ta`minlaydigan sharoitlar yaratilishini ushlab turish, qamoqda saqlash, jazoni va jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralarini ijro etuvchi organlar hamda muassasalar ma`muriyatidan talab qilishga; 7) jazoni ijro etuvchi muassasa boshlig`ining mahkumlarga alohida holatlarda muassasa tashqarisiga chiqishga ruxsat berish to`g`risidagi, o`n sakkiz yoshga to`lgan mahkumni tarbiya koloniyasida qoldirish to`g`risidagi, mahkuma ayollarning jazoni ijro etish muassasasi tashqarisida yashashi to`g`risidagi qarorlarini tasdiqlashga haqli. Prokuror ushlab turilgan, qamoqqa olingan, ozodlikdan mahrum etilgan hamda jinoyat-huquqiy ta`sirning boshqa choralariga tortilgan shaxslarning jazoni ijro etuvchi organ yoki muassasa ma`muriyatiga, boshqa davlat organlariga, jamoat birlashmalariga, mansabdor shaxslarga shikoyat hamda arizalar bilan murojaat qilish huquqlari to`g`risidagi qonun talablariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Prokuror o`ziga tushgan shikoyat yoki arizani belgilangan muddatda ko`rib chiqishi, zarur chora-tadbirlar ko`rishi hamda o`z qarori to`g`risida arizachiga ma`lum qilishi shart. S udlarda ishlarni ko`rishda prokurorning v akolatlari . Fuqarolarning, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari sud yo`li bilan samarali himoya qilinishini ta`minlash maqsadida barcha instansiya sudlarida ishlar ko`rilayotganda prokuror qonunda belgilangan tartibda ishtirok etadi. Prokuror sudlarda jinoyat ishlari ko`rilayotganda davlat ayblovini quvvatlaydi. Prokuror sudda dalillarni tekshirishda ishtirok etadi, qonunning qo`llanishi xususida o`z fikrini bildiradi. Ishlar sudlarda ko`rilayotganda ishtirok etayotgan prokurorning vakolatlari protsessual qonunlar bilan belgilanadi. Prokuror sud protsessining boshqa ishtirokchilari bilan teng huquqlardan foydalanib, sudyalarning mustaqilligi hamda protsessual qonun hujjatlari normalariga qat`iy rioya etish prinsipiga amal qilishi shart. Sudning hukmi, hal qiluv qarori, ajrimi va qarori qonuniy kuchga kirgan har qanday ishni prokuror o`z vakolatlari doirasida suddan talab qilib olish huquqiga egadir. Prokuror yoki uning topshirig`iga binoan prokuratura organlarining boshqa xodimlari sudlarda bunday ishlarning har qanday toifasini o`rganib chiqish huquqiga ega. Ayblov xulosasini, tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash to`g`risidagi qarorni tasdiqlagan prokuror yoki yuqori turuvchi prokuror jinoyat ishi sudda ko`rish uchun tayinlanguniga qadar ishni suddan chaqirib olish huquqiga ega. Prokuror protsessual qonunda belgilangan tartibda o`z vakolatlari doirasida sudning hukmi, hal qiluv qarori, ajrimi va qaroriga protest keltirishga haqli.

www.arxiv.uz Protest keltirish prokurorning vakolat doirasidan chetga chiqib ketadigan hollarda u protest keltirish to`g`risidagi taqdimnoma bilan yuqori turuvchi prokurorga murojaat etadi. P rokuror nazorati hujjatlari . Protest, qaror, taqdimnoma, ariza va ogohlantiruv - prokuror nazorati hujjatlari dir. Qonunga zid bo`lgan hujjatga nisbatan protestni prokuror ana shu hujjatni qabul qilgan organga yoki yuqori turuvchi organga keltiradi. Mansabdor shaxsning noqonuniy qaroriga nisbatan ham xuddi shunday tartibda protest keltiriladi. Protest kelib tushgan vaqtdan boshlab o`n kunlik muddatdan kechiktirmay ko`rib chiqilishi shart. Qonunbuzarlikni darhol bartaraf etish talab qilingan alohida hollarda prokuror protestni ko`rib chiqishning qisqartirilgan muddatini belgilashga haqli. Protestni ko`rib chiqish natijalari to`g`risida uch kunlik muddat ichida prokurorga yozma ravishda ma`lum qilinadi. Protest kollegial organ tomonidan ko`rib chiqiladigan hollarda majlis kuni haqida prokurorga ma`lum qilinadi va u majlisda ishtirok etishga haqlidir. Protest shu hujjatni qabul qilgan organ (mansabdor shaxs) yoki yuqori turuvchi organ (mansabdor shaxs) tomonidan rad etilganda, shuningdek, protest qonunda belgilangan muddat ichida ko`rib chiqilmagan taqdirda, prokuror ana shu hujjatni g`ayriqonuniy deb e`tirof etish to`g`risidagi ariza bilan sudga murojaat etishga haqli. Sudga ariza protest rad etilganligi to`g`risidagi xabar olingan paytdan boshlab yoki protestni ko`rib chiqish uchun qonunda belgilangan muddat o`tganidan keyin bir oylik muddat ichida berilishi mumkin. Prokuror tomonidan sudga ariza berilishi protest keltirilgan hujjatning amal qilishini ariza sudda ko`rib chiqilgunga qadar to`xtatib qo`yadi. Prokuror mansabdor shaxs yoki fuqaro tomonidan sodir etilgan qonun buzilishining xususiyatiga qarab jinoyat ishi, ma`muriy yoki intizomiy javobgarlik to`g`risida ish qo`zg`atish haqida qaror chiqaradi. Prokuror qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ham qaror chiqaradi. Ma`muriy yoki intizomiy javobgarlik to`g`risidagi ishni qo`zg`atish haqidagi prokurorning qarori kelib tushgan kundan boshlab o`n besh kun ichida organ yoki mansabdor shaxs tomonidan ko`rib chiqilishi shart. Uni ko`rib chiqish natijalari haqida uch kunlik muddatda prokurorga yozma ravishda ma`lum qilinadi. Prokuror qonun buzilishi, uning kelib chiqish sabablari va bunga imkoniyat yaratib berayotgan shart-sharoitlarni bartaraf etish to`g`risidagi taqdimnoma ni - qonun buzilishini bartaraf etish vakolatlariga ega bo`lgan organga yoki mansabdor shaxsga kiritadi. Taqdimnoma darhol ko`rib chiqilishi va ko`rilgan chora-tadbirlar to`g`risida bir oylik muddat ichida prokurorga yozma ravishda ma`lum qilinishi lozim. Taqdimnoma kollegial organ tomonidan ko`rib chiqiladigan hollarda majlis kuni haqida prokurorga ma`lum qilinadi va u majlisda ishtirok etishga haqlidir. Prokuror fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun sudga ariza bilan murojaat qilish huquqiga ega. Prokurorning arizasi sud tomonidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ko`rib chiqiladi. Prokuror arizasidan davlat boji olinmaydi.

www.arxiv.uz Prokuror fuqarolarning qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlariga, huquq va erkinliklariga, jamiyat hamda davlat manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo`lgan g`ayriqonuniy xatti-harakatlar tayyorlanayotganligi xususida ishonchli ma`lumotlar mavjud bo`lganda huquqbuzarlikning oldini olish maqsadida mansabdor shaxslar va fuqarolarni qonunning buzilishiga yo`l qo`ymaslik haqida yozma ravishda ogohlantiradi hamda huquqbuzarlik sodir etganlik uchun javobgarlikni tushuntiradi. Ogohlantiruv to`g`risida prokuror yuqori turuvchi organga (mansabdor shaxsga), shuningdek, ogohlantiruv e`lon qilingan shaxsning ish, o`qish joyi bo`yicha ish beruvchiga (ma`muriyatga) yoki yashash joyidagi fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organiga ma`lum qilishga haqli. 8 §. X o`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish O`zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrdagi “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida”gi qonuni 21 ga binoan xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi: a) tekshirish, shu jumladan taftish, muqobil tekshirish, nazorat tartibida tekshirish; b) statistika axborotlarini va boshqa axborotlarni tahlil qilish; c ) idora qaramog`idagi organlarni tekshirishdan o`tkazish. Ushbu qonuning 3-moddasiga binoan: nazorat qiluvchi organlar – xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilishga qonun hujjatlari bilan vakolat berilgan vazirliklar va idoralar; tekshirish – xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan qonunlar hamda o`z faoliyatini tartibga soluvchi boshqa qonun hujjatlari qanday bajarilayotganligini nazorat qiluvchi organlarning bir marta nazorat qilishi; tekshirishlarni qayd etish daftari – o`tkazilgan tekshirishlar to`g`risidagi axborot yozib qo`yiladigan maxsus daftar; taftish – moliya va soliq masalalari bo`yicha qonun hujjatlariga rioya etilishi, soliq, davlat statistika organlariga hamda banklarga taqdim etiladigan hisobga olish va hisobot ishlarining to`g`riligi ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida xo`jalik yurituvchi subyektlarning buxgalterlik, moliya va boshqa hujjatlarini tekshirish; muqobil tekshirish – operatsiyalar birligi tufayli o`zaro bog`liq bo`lgan va turli xo`jalik yurituvchi subyektlardagi yoki bir xo`jalik yurituvchi subyektning turli bo`linmalaridagi hujjatlarni taqqoslashdan iborat tekshiruv; nazorat tartibida tekshirish – xo`jalik yurituvchi subyektlarning ilgarigi tekshirishda ko`rsatilgan qoidabuzarliklarni bartaraf etishi ustidan nazorat qiluvchi organlar amalga oshiradigan tekshirishi hisoblanadi. 21 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999 №1, 8-m.

www.arxiv.uz Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish, quyidagi asosiy prinsiplar asosida amalga oshiriladi: 1) nazorat qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylik, xolislik va oshkoralik; 2) yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; 3) xo`jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatiga aralashmaslik. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari tomonidan amalga oshiriladi. Nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda attestatsiyadan o`tkazilishlari lozim. Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirishiga belgilangan namunadagi maxsus guvohnoma va qonunda nazarda tutilgan asoslar mavjud bo`lgani taqdirda yo`l qo`yiladi. Tekshiruvga – auditorlik tashkilotlari va (yoki) ekspertlar jalb etilgani taqdirda, nazorat qiluvchi organning mansabdor shaxsi tomonidan nazorat qiluvchi organ va auditorlik tashkiloti va (yoki) ekspert o`rtasidagi shartnomaning ko`chirma nusxasi albatta taqdim etiladi. Shartnomada auditor va (yoki) ekspertning familiyasi, ismi, otasining ismi, ish joyi va lavozimi ko`rsatilgan bo`lishi kerak. Auditor va (yoki) ekspert xulosasining to`g`riligi va uning Qonun hujjatlariga muvofiqligi uchun auditorlik tashkiloti va (yoki) ekspertning javobgarligi tuziladigan shartnomaning zaruriy sharti hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvlari va ekspertizalarni o`tkazish xarajatlari nazorat qiluvchi organlar hisobiga amalga oshiriladi. Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirish maxsus vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi va u chiqargan qarorlarning xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirishga doir qismi nazorat qiluvchi organlar uchun majburiy hisoblanadi. Maxsus vakolatli organning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1) xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish masalalari bo`yicha nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirish; 2) xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirishning, shu jumladan kompleks tekshiruvlar hamda taftishlarning nazorat qiluvchi organlar bir-birining ishini takrorlashiga yo`l qo`ymaydigan muvofiqlashtiruvchi rejalarini ishlab chiqish; 3) nazorat qiluvchi organlarning tekshiruvlar o`tkazishning muvofiqlashtiruvchi rejalariga rioya qilishini nazorat qilish hamda rejadan tashqari tekshiruvlar maxsus vakolatli organ bilan kelishmay o`tkazilishiga yo`l qo`ymaslik. Nazorat qiluvchi organlar tomonidan yuridik shaxs bo`lgan xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini rejali tekshirish, shu jumladan taftishdan o`tkazish uchun quyidagilar asos bo`ladi: a) maxsus vakolatli organ yoki uning tegishli hududiy bo`linmasi tomonidan berilgan, xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirishni o`tkazishning muvofiqlashtiruvchi rejasidan ko`chirma;

www.arxiv.uz b) nazorat qiluvchi organning muvofiqlashtiruvchi reja asosida chiqargan buyrug`i. Prokuratura, ichki ishlar va milliy xavfsizlik xizmati organlari tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish uchun - qo`zg`atilgan jinoiy ish mavjudligi asos bo`ladi. Bunda tekshiruvga xo`jalik yurituvchi subyektning faqat qo`zg`atilgan jinoyat ishi bilan bog`liq faoliyati qamrab olinishi mumkin bo`lib, bu haqda tekshiruvni tayinlash to`g`risidagi qarorda ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini rejadan tashqari tekshirish uchun – maxsus vakolatli organning tekshirilayotgan obyekt nomini, tekshiruv o`tkazish maqsadi, muddatlari hamda uni o`tkazish sabablarining asosliligi ko`rsatilgan holda rejadan tashqari tekshirish o`tkazish to`g`risida chiqargan qarori, shuningdek, tekshirishni amalga oshiruvchi tegishli mansabdor shaxslar tarkibi va tekshiruvni o`tkazish muddatlari ko`rsatilgan buyrug`i asos bo`lib xizmat qiladi. Rejadan tashqari tekshirishlar nazorat qiluvchi organlar tomonidan quyidagi hollarda o`tkaziladi: a) agar tekshiruvni o`tkazish zarurati O`zbekiston Respublikasi Hukumati qaroridan kelib chiqqanda; b) nazorat qiluvchi organga xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan qonunlar va boshqa qonun hujjatlari buzilganligi to`g`risida qo`shimcha ma`lumotlar kelib tushganda; c) favqulodda vaziyatlar vujudga kelishining oldi olinayotganda; d) sanitariya-epidemiologiya vaziyati murakkablashganda, shuningdek, qo`shni davlatlardan yuqumli kasalliklar kirib kelishi va tarqalishi ehtimoli vujudga kelganda. Yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyatini tekshirish - soliq organlari hamda boshqa nazorat qiluvchi organlar tomonidan ularning vakolatlari doirasida va qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarni ularning xo`jalik faoliyatini taftish qilish bilan bog`liq bo`lmagan holda tekshirish – tegishli nazorat qiluvchi (yong`inga qarshi, sanitariya, veterinariya, energetika nazorati va boshqa) organlar tomonidan, qoida tariqasida, bir marta o`tkaziladigan kompleks tekshiruv davomida amalga oshiriladi. Kompleks tekshiruvlar maxsus vakolatli organ tasdiqlagan rejalar asosida o`tkaziladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarda muqobil tekshirish lar jinoyat ishlari yuzasidan tergov olib borish jarayonida tekshirish tayinlash to`g`risidagi qaror asosida yoxud nazorat qiluvchi organlar tomonidan maxsus vakolatli organning qaroriga binoan amalga oshiriladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarda muqobil tekshirishlarga ularning tekshirilayotgan xo`jalik yurituvchi subyekt bilan o`zaro munosabatlari yuzasidangina yo`l qo`yiladi. Nazorat tartibida tekshirish – nazorat qiluvchi organlar tomonidan maxsus vakolatli organ yoki uning hududiy bo`linmalari bilan kelishilgan tartibda va muddatlarda amalga oshiriladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar tekshiruvchilarning qonuniy talabiga binoan tekshirish o`tkazish uchun zarur bo`lgan materiallar va hujjatlarni taqdim etishga,

www.arxiv.uz ularni tekshirish obyektlariga kiritishga, tekshiruvchilarga o`z vazifalarini bajarishlari uchun ko`maklashishga majburdirlar. Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining qonuniy talablari tekshirilayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan bajarish uchun majburiydir. Nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari xo`jalik yurituvchi subyektlarning qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan faoliyatiga aralashishga haqli emas . Agar nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari xo`jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatida qonun hujjatlari buzilganligini aniqlasalar, ular o`zlariga berilgan vakolat doirasida va muayyan qoidabuzarlikni bartaraf etish bilan bevosita bog`liq chora-tadbirlarni ko`rishlari mumkin. Nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari qoidabuzarlik holati mavjudligidan xo`jalik yurituvchi subyektlarning boshqa qonuniy faoliyatiga aralashish yoki uni cheklash uchun asos sifatida foydalanishga haqli emas. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning - O`zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi a`zolarining faoliyatini tekshirish uning vakillari ishtirok etgan holda amalga oshirilishi mumkin. Tadbirkorlar huquqlarini himoya qilish maqsadida – O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 yil 6 aprelda tasdiqlangan “Xo`jalik yurituvchi subyektlarda tekshirishlar o`tkazish va Tekshirishlarni ro`yxatga olish kitobini yuritish tartibi to`g`risida”gi Nizomga binoan, nazorat qilish organlarining xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining barcha turdagi tekshirishlar i (ayni bir vaqtdagi tekshirish, taftish, muqobil tekshirish, nazorat tartibida tekshirish va boshqalar), shu jumladan yong`in, sanitariya-epidemiologiya, veterinariya xavfsizligi, energiya nazorati xizmati, tabiatni muhofaza qilish, karantin va o`simliklar himoyasi, tovarlar bilan savdo qilish qoidalariga rioya qilishni tekshirish faoliyatiga nisbatan qo`llaniladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish muddati 30 kalendar kundan oshib ketishi mumkin emas. Istisno hollarida, bu muddat Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashi qaroriga ko`ra uzaytirilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 21 apreldagi 166-son qaroriga muvofiq kichik va o`rta biznes korxonalarining, Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi a`zolarining ishlab chiqarish-xo`jalik faoliyatlarini barcha tekshirishlar – Palata yoki uning hududiy tuzilmalari yuridik xizmatlarining majburiy ishtirokida amalga oshiriladi. Xo`jalik yurituvchi subyektni rejali tarzda tekshirish Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashining qaroriga binoan yiliga ko`pi bilan bir marta amalga oshirilishi mumkin. Budjetga va budjetdan tashqari jamg`armalarga soliqlar va to`lovlarni o`z vaqtida hamda to`la miqdorda to`lovchi, boshqa tartib va qoidalarga rioya qiluvchi, auditorlarning har yilgi tegishli xulosalariga ega bo`lgan xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatini tekshirish nazorat qiluvchi organlar tomonidan, qoida tariqasida, ko`pi bilan ikki yilda bir marta amalga oshiriladi.

www.arxiv.uz Gorizontal tekshirishlar va taftishlar o`tkazilishiga yo`l qo`yilmaydi, boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarda muqobil tekshirishlarni o`tkazish esa faqat ularning tekshirish obyekti bilan o`zaro munosabatlari doirasidagina yo`l qo`yiladi. Hujjatlarni olib qo`yish va ularni huquqni muhofaza qiluvchi organlarning talabi bo`yicha taqdim etish O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida belgilangan tartibda amalga oshiriladi, prokuratura organlari esa, bu holda O`zbekiston Respublikasining "Prokuratura to`g`risida"gi Qonuniga ham asoslanadilar. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar asl nusxasi olib qo`yilgan hujjatlarning saqlanishi uchun javobgardirlar. Hujjatlarning asl nusxasini olib qo`yishda nazorat organlarining vakolatli shaxslari xo`jalik yurituvchi subyektlarga ularning asl nusxasidan bosh buxgalter yoki xo`jalik yurituvchi subyektning boshqa mansabdor shaxsi tomonidan tasdiqlangan ko`chirmalar olishga imkoniyat berishlari lozim. Nazorat organlari va ularning mansabdor shaxslari, mutaxassislar va/yoki auditorlar (auditorlik firmalari) xo`jalik yurituvchi subyektni tekshirish natijasida ma`lum bo`lgan tijorat siri ma`lumotlarini oshkora qilganliklari uchun qonunchilikka muvofiq javobgarlikka tortiladilar. Tekshirishni amalga oshiruvchi mansabdor shaxslar tekshirish boshlanishidan oldin xo`jalik yurituvchi subyekt rahbarini(yakka tadbirkorni) tekshirish maqsadi va shartlari bilan tanishtirishi, qonunchilik bilan belgilangan hujjatlarni taqdim etishi, Tekshirishlarni ro`yxatga olish kitobi ga tegishli yozuvlar kiritishi lozim. Tekshirishlarni ro`yxatga olish kitobi raqamlangan va varaqlar soni ko`rsatilib, xo`jalik yurituvchi subyektning (yakka tadbirkor uchun agar u mavjud bo`lsa) muhri bilan tasdiqlangan bo`lishi kerak. Tekshirishlarni ro`yxatga olish kitobi mulkchilik shaklidan qat`i nazar xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan yuritiladi. Tekshirish boshlanishidan oldin xo`jalik yurituvchi subyekt rahbari (yakka tadbirkor) nazorat organining mansabdor shaxsiga tekshirishlarni ro`yxatga olish kitobini tegishli ustunlarini to`ldirish uchun taqdim etadi. Nazorat organining vakolatli shaxsi tekshirishlarni ro`yxatga olish kitobini to`ldirishdan bosh tortsa, xo`jalik yurituvchi subekt tekshirish o`tkazishga yo`l qo`ymaslikka haqlidir. Nazorat organlari tekshirishni nazorat organi rahbari tomonidan tasdiqlangan tekshirish o`tkazish rejasiga muvofiq amalga oshiradi. Tekshirish uni o`tkazish rejasi yoki nazorat organi vakolatlari doirasidan tashqariga chiqmasligi lozim. Tekshirish natijalari dalolatnoma bilan, zarur hollarda esa aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish to`g`risidagi ko`rsatma bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnoma va ko`rsatmani rasmiylashtirish belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashi yoki uning tegishli hududiy bo`linmasi tomonidan berilgan xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirishning muvofiqlashtirish rejasidan ko`chirma, nazorat organi rahbari tomonidan tasdiqlangan tekshirish o`tkazish buyrug`i va rejasi, jinoiy ish qo`zg`atish to`g`risidagi qaror nusxalari xo`jalik yurituvchi

www.arxiv.uz subyekt rahbariga (yakka tadbirkorga) ularni olganligi haqidagi tilxat asosida topshiriladi. Shuningdek, tekshirish o`tkazish uchun mutaxassis va/yoki auditor (auditorlik firmasi) jalb qilingan taqdirda nazorat organi va mutaxassis va/yoki auditor (auditorlik firmasi) o`rtasida tuzilgan shartnoma nusxasi taqdim etiladi. Tekshirishlarni ro`yxatga olish kitobi to`ldirilgandan va tekshirish tugagandan so`ng mansabdor shaxs - tekshirish rahbari va xo`jalik yurituvchi subyekt rahbari (yakka tadbirkor) unda qayd qilingan yozuvlarni sana va vaqt ko`rsatilgan imzosi bilan tasdiqlaydilar. Xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatini tekshirishning belgilangan tartibiga rioya etilishi bo`yicha shaxsiy, jinoiy javobgarlikkacha bo`lgan javobgarlik nazorat organlarining rahbarlari va vakolatli shaxslari zimmasiga yuklatiladi. Huquqi buzilgan xo`jalik yurituvchi subyekt unga keltirilgan zararni to`liq undirilishini talab qilishi mumkin. Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining noqonuniy qarorlari yoki boshqa harakatlari natijasida xo`jalik yurituvchi subyektga yetkazilgan zararlar, shu jumladan boy berilgan foyda, qonun hujjatlarida begilangan tartibda qoplanadi. Xo`jalik yurituvchi subyekt aybdor mansabdor shaxsning noqonuniy aralashuvi natijasidagi yetkazilgan zararni, boy berilgan foydani, shuningdek, ma`naviy zararni qoplashni sud orqali talab qilishga haqli. Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining harakatlari va qarorlari ustidan bevosita sudga yoki bo`ysinish tartibida yuqori turuvchi organga yoxud mansabdor shaxsga shikoyat qilinishi mumkin. Shikoyatni berish nazorat qiluvchi organ mansabdor shaxsining harakatlarini to`xtatib qo`ymaydi. Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining harakatlari va qarorlari ustidan qilingan shikoyatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatlarda ko`rib chiqiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi “Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” ma`ruzasi 22 da iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning eng muhim ustuvor vazifalaridan biri sifatida - xususiy tarmoqning jadal rivojlanishini, uning mamlakat iqtisodiyotidagi ulushi ko`payishini ta`minlash ko`rsatib o`tildi. Bundan tashqari, bu sohadagi eng muhim vazifalar sifatida: birinchidan, davlat tuzilmalarining xususiy tadbirkorlik faoliyatiga aralashuvini yanada ko`proq cheklash, dunyoning rivojlangan mamlakatlarida bo`lgani kabi, bizda ham tekshirishlar natijalari bo`yicha moliyaviy va ma`muriy jazolarni (misol uchun, xo`jalik subyekti faoliyatiga jiddiy ta`sir ko`rsatadigan katta miqdorda jarima solish, korxona faoliyatini to`xtatib qo`yish yoki tugatish, hisob raqamidan foydalanishni taqiqlash va hokazolarni) faqat sud tomonidan tayinlash tizimiga o`tish; ikkinchidan , xo`jalik subyektlariga nisbatan qo`llanadigan jazo choralari tizimini to`liq qayta ko`rib chiqish, qasddan sodir etilmagan va katta bo`lmagan qoidabuzarliklar uchun jazo choralarini kamaytirish va tadbirkorlar yetkazilgan 22 Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir . T.: O`zbekiston, 2005.

www.arxiv.uz zararni ixtiyoriy ravishda to`liq qoplagan hollarda jazoni qo`llashdan voz kechish va boshqalar belgilandi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 14 iyundagi “Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi farmoniga binoan, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalash, sud-huquq tizimini yanada erkinlashtirish, nazorat organlarining tadbirkorlik subyektlari faoliyatiga aralashuvini kamaytirish, ularning huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta`minlash, tadbirkorlik faoliyati asossiz cheklanishiga yo`l qo`ymaslik, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasi talablariga so`zsiz rioya etish maqsadida - 2005 yilning 1 iyulidan boshlab tadbirkorlik subyektlariga nisbatan huquqiy ta`sir choralarini faqat sud orqali qo`llanish tartibi joriy etildi. Bundan tashqari, tadbirkorlik subyektlarining moliya-xo`jalik faoliyatini tekshirish (taftish qilish) belgilangan tartibda faqat davlat soliq xizmati organlari, ular tomonidan tekshirish davomida soliq va valutaga oid jinoyat alomatlari aniqlangan taqdirda esa - O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq va valutaga oid jinoyatlarga qarshi kurash departamenti tomonidan amalga oshiriladi. Nazorat organlarining rahbarlari va mansabdor shaxslari tadbirkorlik subyektlarini o`z vakolatlari va nazorat sohasi doirasidan tashqari masalalar bo`yicha har qanday tekshiruvlar o`tkazganligi uchun shaxsan javobgar, hatto jinoiy javobgar ham bo`ladilar. Faqat ko`zg`atilgan jinoiy ish yuzasidan tekshirishni tayinlash to`g`risidagi qaror yoki shunday tekshiruvlarni o`tkazish to`g`risida nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo`yicha maxsus vakolatli organning qarori mavjud bo`lgandagina qonunda ko`zda tutilgan hollarda tadbirkorlik subyektining tekshirilayotgan xo`jalik yurituvchi subyekt bilan o`zaro munosabatlarinigina muqobil tarzda tekshirishga yo`l qo`yiladi. Muqobil tekshirishlarni o`tkazish chog`ida tadbirkorlik subyektlariga borish va ulardan tekshirishga taalluqli bo`lmagan moliya-buxgalteriya yoki boshqa hujjatlarni talab qilish man etiladi. Davlat organlarining noqonuniy qarorlari yoki shu organlar mansabdor shaxslarining qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) natijasida tadbirkorlik subyektiga yetkazilgan zararning o`rni sud qarori asosida to`la hajmda bevosita ana shu davlat organlari tomonidan, birinchi navbatda, ularning budjetdan tashqari jamg`arma mablag`lari hisobiga qoplanishi lozim. Zararlarning o`rnini qoplash sud qarori bilan ana shu yetkazilgan zarar uchun aybdor bo`lgan davlat organlarining mansabdor shaxslariga, qonun hujjatlarida belgilangan tartib va miqdorlarda yuklanishi mumkin. Tadbirkorlik subyektlari o`rtasidagi xo`jalik nizolari xo`jalik sudi yoki hakamlar sudi tomonidan ko`rib chiqiladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi nazorat organlari mansabdor shaxslarining tadbirkorlik subyektlari huquqlarini va qonuniy manfaatlarini buzganliklari uchun jazo muqarrarligini, ularning hatto jinoiy javobgarlikka tortilishini ta`minlagan holda, tadbirkorlik faoliyati erkinligi kafolatlari

www.arxiv.uz to`g`risidagi qonun hujjatlari so`zsiz bajarilishi ustidan nazoratni kuchaytirishi, belgilandi. Mazkur Farmonga binoan tadbirkorlik subyektlariga nisbatan faqat sud tartibida qo`llaniladigan huquqiy ta`sir choralariga quyidagilar kiradi: 1) f aoliyatni tugatish ; 2 ) f aoliyatni to`xtatib qo`yish. Favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va sog`lig`iga boshqa haqiqiy xavf-xatar vujudga kelishining oldini olish munosabati bilan faoliyatni ko`pi bilan o`n ish kunigacha to`xtatib qo`yish hollari bundan mustasno ; 3) banklardagi hisobvaraqlar bo`yicha operatsiyalarni to`xtatib qo`yish. Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirish borasida aniqlangan hollar bundan mustasno; 4) moliyaviy sanksiyalarni qo`llash. Soliq va yig`imlarni to`lash muddatini o`tkazib yuborganlik uchun penya qo`shish, shuningdek, tadbirkorlik subyekti sodir etilgan huquqbuzarlikdagi aybiga iqror bo`lish va moliyaviy sanksiya jarimalarini ixtiyoriy ravishda to`lash hollari bundan mustasno; 5 ) h uquqbuzarlik predmetlarini davlat daromadiga o`tkazish ; 6 ) Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan shug`ullanish litsenziyalari (ruxsatnomalari)ni o`n ish kunidan ko`proq muddatga to`xtatib qo`yish yoki amal qilishini tugatish va bekor qilish (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining komissiyalari va O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan beriladigan litsenziyalar bundan mustasno). 23 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 iyundagi “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to`g`risida”gi farmoniga binoan, tadbirkorlik subyektlari faoliyati uchun yanada qulay shart- sharoitlar yaratish, xalqaro amaliyotga muvofiq hisobot tizimi va uni taqdim etish tartibini takomillashtirish, shuningdek, qo`shimcha hisobotni noqonuniy talab etish hollariga yo`l qo`ymaslik maqsadida - O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat mulk qo`mitasi, Davlat soliq qo`mitasi va Savdo-sanoat palatasining 2005 yil 1 iyuldan boshlab mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan soliqlar, yig`imlar, ajratmalar hamda boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha barcha hisob-kitoblarni davlat soliq xizmati organlariga har oyda taqdim etishni har chorakda taqdim etishga o`tkazildi. 24 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5 oktabrdagi “Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi farmoniga binoan, tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni tashkil qilish tizimini takomillashtirish va tekshirishlar sonini keskin qisqartirish, xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risidagi qonun hujjatlariga qat`iy rioya etilishi uchun nazorat organlari mansabdor shaxslarining javobgarligini kuchaytirish maqsadida - mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo`jaliklarining moliya-xo`jalik faoliyatini har to`rt yilda ko`pi bilan bir marta, boshqa tadbirkorlik subyektlarini 23 “O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami”, 2005 yil, 23-24-son, 167-modda. 24 “ O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami ” , 2005 yil, 23-24-son, 168-modda.

www.arxiv.uz esa har uch yilda ko`pi bilan bir marta reja asosida tekshirish o`tkazilishi belgilandi. Yangi tashkil qilingan mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo`jaliklarining moliya-xo`jalik faoliyatini ular davlat ro`yxatiga olingan paytdan boshlab ikki yil mobaynida reja asosida tekshirish o`tkazilmaydi. Hududiy soliq organlari tomonidan boshqa tumanlar (shaharlar)da ro`yxatga olingan tadbirkorlik subyektlarining ishlab chiqarish binolari, savdo shoxobchalari qayerda joylashganidan va xizmatlar ko`rsatiladigan (ishlar bajariladigan) joydan qat`i nazar ularning moliya-xo`jalik faoliyatini tekshirish takrorlanishiga yo`l qo`yilmagan holda, tadbirkorlik subyekti ro`yxatga olingan joydagi tegishli soliq organlari bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Tadbirkorlik subyektlari tekshirish natijalari bo`yicha nazorat organlarining taqdimnomalarini bajargan, shuningdek, yetkazilgan zararni belgilangan muddatda va to`liq hajmda ixtiyoriy ravishda qoplagan, shu jumladan penyani to`lagan taqdirda ularga nisbatan moliyaviy jazo choralari qo`llanilmaydi. Nazorat organlarining mansabdor shaxslari tadbirkorlik subyektlari ruxsatsiz tekshirilganligi va ularning xo`jalik faoliyatiga noqonuniy aralashilganligi uchun yetkazilgan iqtisodiy zararning o`rni qoplangan holda javobgarlikka, hatto jinoiy javobgarlikka ham tortiladilar. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi nazorat va huquqni muhofaza qilish organlarining tekshirishlarni tayinlash va o`tkazish borasida belgilangan tartibga qat`iy rioya etish, tadbirkorlik subyektlarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish yo`lidagi faoliyati ustidan muntazam nazoratni amalga oshirishi belgilandi. 25 25

O'xshashlar

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Qonuniylik tushunchasi, mohiyati va vazifalari

Qonuniylik va huquqiy tartibot muammolari

Davlat boshqaruvi uslublari tushunchasi va xususiyatlari