Давлат бошлиғи (президентлик) институти - Huquqshunoslik - Referatlar

Давлат бошлиғи (президентлик) институти

Yuklangan vaqt:

03.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.4169921875 KB

Ko'chirib olish

Давлат бошлиғи (президентлик) институти Режа: 1. Президентлик институтининг моҳияти ва аҳамияти 2. Парламент ва президент муносабатлари 3. Ўзбекистонда Президент лавозимининг жорий этилиши.

Тушунча ва таянч иборалар: Президент, президентлик институти, президентлик республикаси, давлат бошлиғи, ҳукумат бошлиғи, ваколат. Давлат ҳокимиятининг бўлиниши принципи ҳокимияг тармоқларининг мустақиллиги билан бир қаторда уларнинг ўзаро ҳамкорлигини, умуммиллий максад ва манфаатлар йўлида ҳамжиҳатлигини ҳам тақозо этади. Шу маънода давлат ҳокимияти тизимида парламентнинг тутган ўрни ва ролини унинг давлат ҳокимияти бошқа тармоқлари билан ўзаро муносабатлари таҳлилисиз ёритиб бўлмайди. Парламентнинг давлат ҳокимияти бошқа тармоқлари билан ўзаро муносабатларида эса президентлик институти салмоқли ўринни эгаллайди. Президентлик дастлаб АҚШда юзага келган ва ҳозирда республика бошқарув шаклига асосланган мамлакатларда халқ томонидан тўғридан-тўғри, сайловчилар корпуси, пар-ламент ёки бошқа органлар томонидан даврий сайловларда муайян муддатга сайланадиган ҳамда давлат бошлиғи ҳисобланадиган олий мансабдор шахсни ифодаловчи институт сифатида кенг қабул қилинган 1 . Бугунги кунда дунёнинг 140 дан ортиқ мамлакатларида президентлик институти сиёсий тизимнинг ажралмас белгисига айланган 2 . Мазкур институт Европа, Осиё, Африка, Шимолий ва Жанубий Американинг бир қатор давлатларида амал қилмоқда. АҚШ, Лотин Америкаси вз айрим Африка давлатларида президент давлат ва айни пайтда ижро этувчи ҳокимият бошлиғи саналади. МДҲга аъзо давлатлар, хусусан, Россия Федерацияси, Арманистон, Молдова, Қозоғистон ва Беларусь Республикаси конституцияларига кўра, президент ижро этувчи ҳокимият бошлиғи ҳисобланмайди. Ушбу ўринда шуни қайд этиш керакки, мамлакатимизда 2008 йил 1 январга қадар, яъни “Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг моддаларига тузатишлар киритиш тўғрисида (89-моддасига, 93-моддасининг 15-бандига, 102-моддасининг иккинчи қисмига)”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни расмий кучга киргунга қадар Президент ижро этувчи ҳокимият бопшиғи саналарди. Эндиликда эса Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 89-моддасига асосан Президент давлат бошлиғидир ва давлат ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритишини ҳамда ҳамкорлигини 1 Сахаров Н.А. Инс титут президентства в современном мире. - М.,1994. -С.5-6 2 [Элскронний ресурс]. Режим доступа:

таъминлайди. Конституцияга бундай тузатиш киритишдан мақсад давлат бошқарувини янада демократлаштириш, ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи тармоқлари, хукумат ва жойлардаги давлат органларининг зиммасига Конституция билан юклатилган ваколатларини амалга оширишдаги роли ва масъулиятини кучайтиришдан иборатдир. Қайд этиш лозимки, давлат ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритиши ҳамда ҳамкорлигини таъминлаш вазифасининг Президент зиммасига юклатилиши бу органнинг давлат раҳбари ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига риоя этилишининг кафили эканлигидан келиб чиқади. Шу маънода, профессор А.Ҳ.Саидов таъкидлаганидек, “Президент давлатни жипслапггириши, давлат ҳокимияти механизмининг барқарорлиги ва ҳаракатчанлигини таъминлаши лозим”. Президентнинг давлат ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритиши ҳамда ҳамкорлигини таъминлаш вазифаси аксарият демократик давлатларнинг конституцияларида ҳам ўз ифодасини топган. Хусусан, Франция Республикаси Конституциясининг 5-моддасига асосан Республика Президенти Конституцияга риоя қилинишини таъминлайди. Президент ўз ҳакамлиги билан оммавий ҳокимиятларнинг нормал фаолият кўрсатишини ҳамда давлат изчиллигини таъминлайди. Россия Федерацияси Конституциясининг 80-моддасига асосан Президент Конституцияда белгиланган тартибда давлат ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритиши ҳамда ҳамкорлигини таъминлайди. Греция Конституциясининг 30- моддасига биноан Президент давлат тузумини тартибга солувчи ҳисобланади; Словакия Республикасининг Конституциясига асосан Президент ўз қарорлари билан конституциявий органларнинг тегишинча фаолият юритишини таъминлайди. Берилган конституциявий ваколатлар доирасида амалга оширади. Бундай ваколатлар жумласига, ижро этувчи ҳокимиятни шакллантириш ёки уни шакллантиришда иштирок этиш, унга раҳбарлик қилиш, истеъфога чиқариш, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи, қонунларни имзолаш ва эълон қилиш, парламент палаталарини тарқатиб юбориш, олий судни шакллантиришда иштирок этиш кабилар киради. Президентнинг бу борадаги

ваколатлари амалга ошишини унинг парламент билан ўзаро муносабатларида яққол кўриш мумкин. Парламентнинг президент билан ўзаро муносабатлари давлат бошқарув шаклига қараб турлича хусусиятларни касб этади. Хусусан, давлат бошқарув шаклига кўра, бундай муносабатларининг уч турини фарқлаш мумкин. Биринчи - бу парламентлик бошқарув шаклига асосланган давлатларга хос муносабатлар тизимидир. Бунда парламент ва президент ўртасидаги ўзаро муносабатлар парламентнинг давлатнинг ички ва ташқи сиёсатини белгилаш ва амалга оширишда ҳал қилувчи аҳамият касб этиши билан тавсифланади. Парламентлик бошқарув шаклида президент парламент шакллантирадиган ҳукуматнинг розилигисиз мустақил қарорларни қабул қилмайди ва одатда, давлат бошлиғи вазифаларини расман бажаради, холос. Қоида тариқасида президент ҳам парламент аъзолари томонидан сайланади. Бундай давлатлар қаторига Германия. Австрия, Чехия, Венгрия, Словакия, Туркия, Албания ва бошқалар киради. Парламент ва президент муносабатларининг иккинчи кўриниши аралаш бошқарув шаклига асосланган давлатлар га хосдир. Бундай давлатларда президент давлат бошлиғи ҳисобланади ва одатда парламент томонидан эмас, балки сайловчилар томонидан тўғридан-тўғри сайланади. Президент ижро этувчи ҳокимиятнинг бошлиғи саналмайди, бироқ унинг фаолиятига сезиларли таъсир ўтказиш имкониятига эга бўлади. Президент ўз фаолиятини мустақил юргизади ва давлат ҳокимияти тармоқлари ўртасида ўзига хос ҳакам вазифасини ўтайди. Мамлакат ҳукумати президент ва парламентга ҳисоб беради. Бундай давлатлар жумласига Франция, Перу, Шри-Ланка, Украина ва бошқаларни киритиш мумкин. Учинчи - бу президентлик бошқарув шаклига асосланган давлатларга хос бўлган парламент ва президент ўртасидаги муносабатлар тизимидир. Бундай мамлакатларда президент давлатнинг ички ва ташқи сиёсатини белгилаш ва амалга оширишда муҳим ўрин тутади, ижро этувчи ҳокимият аппаратини шағсллантиради ва истеъфога чиқаради. 1990 йил 24 мартда демократия жараёнларини янада ривожлантириш, сиёсий ўзгаришларни чуқурлаштириш, конституцион тузумни, фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва хавфсизлигини мустаҳкамлаш, Ўзбекистон Республикаси давлат

ҳокимияти ва бошқаруви олий органларининг ўзаро алоқасини такомиллаштириш мақсадида МДҲ давлатлари ичида биринчи бўлиб Ўзбекистон Республикасида Президенти лавозими таъсис этилди. Ўзбекистон Республика Президенти лавозими янги Ўзбекистон давлат ҳокимияти органлари тизимида марказий ўринни эгаллади. У сиёсий тизимнинг ўзаги бўлиб қолди. Президентлик ҳокимиятида Президентнинг давлат бошлиғи ваколатлари мужассамлашган. Бу ҳокимият жамиятдаги барқарорликнинг ва Ўзбекистон ислоҳотлар йўлидан муваффақиятли олға боришининг кафолати бўлгани ҳолда, янги ўзбек давлатчилиги биносининг асосий таянчига айлан ган . Ўзбекистон Республикасида президентлик лавозими миллий анъаналаримиз, қадриятларимиз билан ривожланган демократик давлатлар тажрибасини уйғунлаштириш натижасида вужудга келди. Мамлакатимизда таъсис этилган Президент лавозимининг ҳуқуқий асосларини таҳлил қилиб баралла айтишимиз мумкинки, мамлакатимизда Президентнинг сайланиши, ваколатлари демократик стандартларга мос келади. Дунёда президент лавозими мавжуд бўлган давлатларни шартли равишда 3 га ажратилиб, президентлик , парламентар, аралаш республикалар деган таснифлаш мавжуд. Бунда асосий мезонлардан бири бўлиб, Президентнинг сайланиш усули ҳисобланиб, бевосита халқ томонидан тўғридан-тўғри сайланган Президент кучли ваколатларга эга бўлади. Президент тўғридан- тўғри сайланганда фуқаролар унинг сайловолди дастури билан бевосита танишиш, мамлакат ва фуқароларни қизиқтираётган масалаларга номзодлар эътиборини қаратиш имконияти мавжуддир. Конституциямиз 90-моддасига кўра Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари томонидан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан беш йил муддатга сайланади. Президентни умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов асосида яширин овоз бериш йўли билан сайлаш дунёнинг 110 та давлатида қабул қилинган усулдир. Ўзбекистондаги Президентлик институтининг ўзига хослиги шундаки, бизда давлат бошлиғининг ваколатида фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига риоя этилишига кафиллик белгиланганлиги, давлат

ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритишини ҳамда ҳамкорлигини таъминлаши, Президент сайлови куни Конституцияда аниқ белгилаб қўйилгани, сайлов комиссияларининг аъзолари сайловдан манфаатдор бирон бир партия аъзоси, ёки номзод, унинг ишончли вакили бўлиши мумкин эмаслиги, Президент сайловининг молиявий таъминоти давлат маблағлари томонидан қопланиши ва тенг тақсимланиши, номзодлардан ҳеч қандай сайлов гарови, сайлов фондини ташкил этиш талаб қилинмаслиги, номзодларга сайловолди ташвиқотини ўтказиш учун давлат ҳисобидан тенг эфир вақти ва босма майдон ажратилиши, йиғилишлар ва учрашувлар ўтказиладиган вақт ҳамда жой ҳақида сайловчиларга барвақт хабар қилиниши, давлат органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналарнинг, муассасаларнинг, ташкилотларнинг раҳбарлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодларга сайловчилар билан учрашувлар ўтказишни ташкил этишда, зарур маълумот ва ахборот материаллари олишда ёрдам кўрсатишларида кўришимиз мумкин. Ўзбекистонда Президентлик институтининг халқимиз ҳаётига яқинлигини мустақиллик йилларида бўлиб ўтган Президент сайловларида сайловчиларнинг 90 % дан ортиғи иштирок этганлигидан ҳам билиб олса бўлади. Жаҳоннинг кўплаб давлатларида бу рақам одатда ўртача 50-60 %дан ошмайди. Шу маънода президентлик институти демократик институт ҳисобланиб, биринчидан, Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари томонидан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли сайланади ва фуқароларнинг давлат ишларини бошқаришда вакиллигини таъминлашдек конституциявий функцияни бажаради. Иккинчидан, Президент лавозимига номзод бўлишда Ўзбекистон Республикаси барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар. Ижтимоий келиб чиқиши, ижтимоий ва мулкий аҳволига, ирқий ёки миллий мансублигига, жинси, маълумоти, тили, динга муносабатига, машғулот тури ва хусусиятига қараб Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг сайлов ҳуқуқини бирон- бир тарзда бевосита ёки билвосита чеклаш тақиқланади. Учинчидан, Президент сайлови демократик стандартларда

белгиланган ҳолда ҳалоллик билан очиқ, шаффоф ўтиши, эркин, ихтиёрий, ҳақиқий ва адолатли ташкил этилиши ва ўтказилиши Конституция ва қонунларимизда белгилаб қўйилган. Тўртинчидан, Президент ваколатлари Конституция ва қонунларда белгилаб қўйилади. Яъни бунда демократик сайловлар орқали сайлаб қўйилган вакиллари орқали халқ иштирок этади. Бешинчидан, монархиядан фарқли ўлароқ, Конституцимиз 1-моддасига асосан Ўзбекистон – суверен демократик республика бўлганлиги боис Президентнинг лавозимда бўлиш вақти конституциявий асосда маълум муддатлар билан чегараланган. Яъни Асосий қонунимизга асосан беш йил муддатга сайланади. Бу ҳам демократик стандартлардан бўлиб, халқ давлат ҳокимиятининг манбаи сифатида даврий асосда ўз номидан, яъни халқ номидан иш олиб бориши мумкин бўлган шахсни муқобиллик асосида сайлаб туриш имкониятига эга бўлиши лозим. Олтинчидан, республика Президенти лавозимга киришиш олдидан халқ сайлаган олий вакиллик органи – Олий Мажлисда қасамёд қабул қилиши ҳам ўз қасамёдида биринчи жумла “Ўзбекистон халқига садоқат билан хизмат қилишга” деган жумланинг ўзиёқ демократиянинг белгилари сифатида айтилган: демократия халқдан чиқиши, демократия халқ томонидан ва халқ манфаатлари йўлида оширилишига яққол мисол бўла олади. Еттинчидан, президентлик институти ҳуқуқий давлатнинг муҳим ва ажралмас белгиси – ҳокимият бўлиниши принципининг таркибий қисмидир. Президент лавозимининг жорий этилиши ўзбек давлатчилиги тарихида янги босқични бошлаб берди. Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Президент институтининг жорий этилиши – республикамиз учун суверенитет ва давлатчиликда принцип жиҳатдан янги босқичга ўтилишини билдиради. Чунки шунчаки эмас, балки ҳақиқий давлатчилик ҳокимиятнинг бундай тузилмасини қўлга киритиш имкониятига эга. ... Президент бошқарувини ҳаётнинг ўзи, қайта қуришнинг мантиғи, моҳияти, унинг мураккаб ва зиддиятли жараёнлари тақозо этди”. Дастлабки босқичда президентлик институти давлат ҳокимияти тизимида марказий ўринни эгаллаб, сиёсий тизимнинг ўзагига айланди. Демократик ҳуқуқий давлат ва кучли фуқаролик жамиятининг пойдеворини барпо этиш ҳамда давлатнинг бош ислоҳотчи бўлиши зарурати ўтиш даврида Президент зиммасига

катта масъулият ва стратегик вазифаларни ҳал этиш заруратини юклаш баробарида унинг кенг ваколатларга эга бўлишини тақозо этди. Президент давлат ва айни вақтда ижро этувчи ҳокимият бошлиғи сифатида ислоҳотларнинг ташаббускори, янгиланиш ва ўзгаришлар жараёнини ҳаракатга келтирувчи асосий кучга айланди. Демократияга ўтиш жараёни стратегия ва тактик жиҳатдан кучли президентлик бўлишини тақозо этади, Президент нафақат модернизациялашни амалга ошириши, балки демократик ҳуқуқ ва эркинликларнинг ҳақиқий кафили бўлиши, жамиятда бузғунчи жараёнларнинг таъсирини йўқ қилиш, бартараф қилиш имконига эга бўлиши лозим” (4) эди. Миллий давлатчилик асосларини шакллантиришга қаратилган ислоҳотлар натижасида сиёсий ва иқтисодий ҳаёт, давлат ва жамият қурилишининг барча жабҳаларини янада демократлаштириш ва эркинлаштириш, мустақил суд тизими, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, фуқароларнинг сиёсий, иқтисодий фаоллигини ошириш ҳамда фуқаролик жамиятини барпо этишнинг мустаҳкам пойдевори яратилиб, демократик ислоҳотлар ортга қайтмас жараёнга айланди. Ушбу мустаҳкам пойдевор асосида мамлакатимизни жадал ислоҳ этиш ва модернизация қилишнинг янги даври – миллий тараққиётимизнинг кейинги мантиқий босқичи изчил давом этмоқда. Фаол демократик янгиланишлар ва мамлакатни модернизация қилиш даври (5) ҳисобланмиш ушбу босқичда давлат ҳокимияти тизимида ўзаро мутаносиб ва барқарор мувозанатни таъминлаш, ҳокимият тизимида президентлик институтининг ўрни ва ролига оид муҳим демократик ўзгаришлар амалга оширилмоқда. Миллий давлатчилигимиз ва биз учун янги бўлган эркин бозор иқтисодиёти шаклланаётган ва қарор топаётган дастлабки йилларда Президентга берилган ҳуқуқ ва ваколатларнинг бир қисмини ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи тузилмаларига бериш ишлари изчиллик билан олиб борилмоқда. Агар мустақиллик (6) йилларида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига 7 марта ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги қонунлар қабул қилинган бўлса, уларнинг 5 таси билан Ўзбекистон Республикаси Президентига оид ХIХ бобдаги қатор моддаларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритилгани президентлик институтининг ҳуқуқий асослари сезиларли такомиллашаётганидан далолат қилади.

Хулоса қилиб айтганда мамлакатимизда президентлик институти Ўзбекистонни давлат мустақиллигига эришишининг асосий омили бўлди, республикамиз учун суверенитет ва давлатчиликда принцип жиҳатдан янги босқичга ўтилишини билдирди ҳамда президентлик институти қайсидир маънода давлат мустақиллиги кафили ҳамда давлат рамзига айланди. Президентлик институти таъсис этилишини ҳаётнинг ўзи, мураккаб ва зиддиятли жараёнлар ечими тақозо этди. Президентлик институти ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиси бўлган ҳокимият бўлиниши принципининг таркибий қисми сифатида ҳуқуқий тизимимизга киритилди. Президент лавозими таъсис этилиши билан қонун чиқарувчи, ижро этувчи, суд тармоқлари фаолиятини ўзаро келиштириш, аввало қонун чиқарувчи ва ижро этувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштириш механизмлари яратилди. Президентлик институти жамиятдаги барқарорликнинг кафолати бўлгани ҳолда, янги ўзбек давлатчилиги биносининг асосий таянчи вазифасини бажармоқда.

Адабиётлар: 1.Президентлик институти тушунчаси ва унинг моҳияти. 2.Президентнинг замонавий сиёсий тизимлардаги конституциявий- ҳуқуқий мақоми ва аҳамияти. 3.Президентнинг умумий белгилари.Президентлик моделларининг таснифи. 4.Бошқарув шаклига кўра президентлик, аралаш ва парламентар давлатларнинг ўзига хос хусусиятлари ва уларда президент ваколатлари. 5.Президент- мамлакат раҳбари, халқ номидан сўзлаш, давлат органлари тизимида ҳакамлик ролини бажарувчи, мамлакат яхлитлигини, одамларнинг конституциявий ҳуқуқлари дахлсизлигини кафолатлаш имконини берувчи жамиятдаги муносабатларни такрор ишлаб чиқариш барқарорлигини таъминловчи шахс сифатида.

O'xshashlar

Конституциявий назорат институти

Адвокатура фуқоролик жамияти институти

Хорижий мамлакатларда хукумат

Хорижий мамлакатлар конституциявий назорат институти

Узбекистон Республикасининг Президенти