Sirtlarning hosil bo’lishi va ularni chizmada bеrilishi. Sirtlarning klassifikatsiyasi - Geometriya - Referatlar

Sirtlarning hosil bo’lishi va ularni chizmada bеrilishi. Sirtlarning klassifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280.5 KB

Ko'chirib olish

Sirtlarning hosil bo’lishi va ularni chizmada bеrilishi. Sirtlarning klassifikatsiyasi. Aylanish sirtlari, kanod va truba sirtlari. Vint sirtlari. Gelikoidlar Reja : 1.Sirtlarning hosil bo‘lishi va ularning chizmada berilishi haqida umumiy tushunchalar. 2. Sirtlarning berilish usullari. 3. Chiziqli sirtlar.

1. Sirtlarning hosil bo‘lishi va ularning chizmada berilishi haqida umumiy tushunchalar. Biror chiziqning fazodagi uzluksiz harakati natijasida sirtlar hosil bo‘ladi. Sirtlarning hosil qilishning turli usullari ma’lum. Fazoda m egri chiziq va uni A nuqtada kesib o‘tuvchi n egri chiziq berilgan (12.1-rasm). Agar n egri chiziqni m egri chiziq buylab uzluksiz harakatlantirilsa, uning qator vaziyatlarining to‘plamidan iborat biror  sirtni hosil bo‘ladi. Bunda  sirtdagi m egri chiziq sirtning yo‘naltiruvchisi, n egri chiziq uning yasovchisi deb ataladi. Aksincha, n egri chiziqni yo‘naltiruvchi, m egri chiziqni yasovchi sifatida qabul qilish ham mumkin. Bunda m egri chiziq n egri chiziq bo‘yicha harakatlangan bo‘ladi. rasm. rasm. rasm. Yasovchilarning turiga qarab egri chiziqli yasovchi hosil qilgan sirt egri chiziqli sirt (1 2 .1-rasm), to‘g‘ri chiziqli yasovchi hosil qilgan sirt chiziqli sirt (1 2 .2-rasm) deb ataladi. Ixtiyoriy sirtni uzluksiz harakatlantirish natijasida ham sirt hosil qilish mumkin. Bunda hosil bo‘lgan  sirt harakatlanuvchi  1 yasovchi sirtning har bir vaziyatida u bilan eng kamida bitta umumiy n chiziqqa ega bo‘ladi. Masalan, o‘zgarmas R radiusli sfera markazini (12.3-rasm) a to‘g‘ri chiziq bo‘ylab uzluksiz harakatlantirilsa,  doiraviy silindr sirti hosil bo‘ladi. Sirt yasovchisi harakat davomida o‘z shaklini uzluksiz o‘zgartirib borishi yoki o‘zgartirmasligi mumkin.

Sirtlar hosil bo‘lish jarayoniga qarab qonuniy va qonunsiz sirtlarga bo‘linadi. Sirtning hosil bo‘lishi biror matematik qonunga asoslangan bo‘lsa, bunday sirt qonuniy sirt deyiladi. Doiraviy silindr, konus, sfera ikkinchi tartibli va hokazo sirtlar bunga misol bo‘la oladi. Sirtning hosil bo‘lishi xech qanday qonunga asoslanmagan bo‘lsa, bunday sirt qonunsiz sirt deb ataladi. Bunga topografik ( 12 .4-rasm) va empirik (tajriba asosida olingan) sirtlar ( 12 .5-rasm) kiradi. Qonuniy sirtlar o‘z navbatda algebraik va transsendent sirtlarga bo‘linadi. Algebraik tenglamalar bilan ifodalangan sirt algebraik, transsendent tenglamalar bilan ifodalangan sirt transsendent sirt deyiladi . Sirtlarning tartibi va klassi mavjud. Chizma geometriyada sirtning tartibi uni tekislik bilan kesganda hosil bo‘lgan kesimning tartibi bilan aniqlanadi. Biror to‘g‘ri chiziq orqali o‘tib, sirtga uringan tekisliklar soni sirtning klassini aniqlaydi. rasm. rasm Qonuniy sirtlar analitik yoki grafik usulda berilishi mumkin. Qonunsiz sirtlar faqat grafik va jadval usulida beriladi. 2. Sirtlarning berilish usullari. Chizma geometriyada sirtlar asosan analitik, kinematik va karkas usullarda beriladi.

Sirtlarning analitik usulda berilishi. Analitik geometriyada sirtni bitta xususiyatga ega bo‘lgan nuqtalar to‘plami sifatida talqin qilinadi. Sirtdagi biror ixtiyoriy A nuqtaning x, u, z koordinatalari orasidagi bog‘lanish orqali undagi hamma nuqtalarga tegishli xususiyatni ifodalovchi tenglama sirtning tenglamasi deyiladi. Uch o‘lchamli fazoda sirt analitik usulda berilishi mumkin. Sirt umumiy ko‘rinishdagi oshkormas funksiya tenglamasi orqali quyidagicha beriladi: F(x, u, z)= 0. (1) 8.6,a-rasmdagi sfera sirtida yotgan A nuqtaning x, u, z koordinatalari orasidagi bog‘lanishni aniqlaydigan tenglama sferaning tenglamasini ifodalaydi. Markazi koordinata boshida joylashgan sferaning tenglamasi quyidagi ko‘rinishda yoziladi: x² + u ² + z²-R² =0. (2) Sirtni funksiyaning grafigi sifatida aniqlaydigan oshkor ko‘rinishda berish mumkin z= f (x, u). (3) Sferaning tenglamasini z applikataga nisbatan z=2 2 2 y x R   (4) ko‘rinishda yozish mumkin. Sirt parametrlari orqali berilishi mumkin. Sirtni r = r (u, υ ) vektorlar orqali ifodalab, uni quyidagicha yozish mumkin: x=x (u, υ ), u=u (u, υ ), z=z (u, υ ) (5) Bu tenglamalardagi u va υ parametrlar bo‘lib, ular ( u, υ ) tekislikning ma’lum qismini uzluksiz bosib o‘tadi. Sferaning parametrik tenglamasi φ kenglik va ψ uzunlik (12.6-rasm) parametrlari orqali quyidagicha yoziladi: x=R cos φ cos ψ , u=R cos φ sin ψ , (6) z=R sin φ

Agar (6) tenglamalar φ va ψ parametrlardan ozod qilinsa, sferaning x, u, z koordinatalar orqali ifodalangan (2) tenglamasiga ega bo‘linadi. Sirtlarning analitik usulda berilishi ularning chizmalarini kompyuterlarda chizish, sirtlarning differensial geometrik xossalarini tekshirish, shu jumladan, u larning yoyilmalarini aniq bajarish kabi imkoniyatlarni beradi. rasm. Sirtlarning kinematik usulda berilishi. Biror chiziqning fazodagi uzluksiz harakatidan kinematik sirt hosil bo‘ladi. Unda sirtning o‘zi ham uzluksiz bo‘ladi. Kinematik harakatning oddiy asosiy turlari: ilgarilanma, aylanma va bu ikki harakatning yig‘indisi vintsimon harakatdir. Ta’rif . Yasovchisining kinematik harakati natijasida xosil bo‘lgan sirt kinematik sirt deyiladi. Xarakatning turiga qarab, ilgarilanma harakat natijasida hosil bo‘lgan sirt tekis parallel ko‘chirish sirti, aylanma harakatdan hosil bo‘lgan sirt aylanish sirti va vintsimon harakat natijasida hosil bo‘lgan sirt vint sirti deb ataladi. Chizma geometriyada, ko‘pincha, sirtlarning kinematik usulda hosil bo‘lishidan foydalaniladi. Kinematik sirtlarning ko‘inishi uning yasovchisining shakliga va fazodagi harakat qonuniga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, chiziqli sirtlarda yasovchining shakli to‘g‘ri chiziq bo‘ylab, uning fazodagi harakat qonunini sirtning yo‘naltiruvchisi belgilaydi. Aylanish sirtlarida yasovchining shakli ixtiyoriy chiziq bo‘lib, hosil bo‘lish qonuni uning ma’lum o‘q atrofida aylanishidir.

Vint sirtlarda yasovchining shakli to‘g‘ri yoki egri chiziq bo‘lib, hosil bo‘lish qonuni vintsimon (aylanma va ilgarilama) harakatdir. Tekis parallel ko‘chirish sirtlari 12.7–rasmda n tekis egri chiziqli yasovchining m egri chiziq buylab doimo o‘z- o‘ziga parallel ravishda ilgarilanma harakatlanishi natijasida hosil bo‘lgan  sirti ko‘rsatilgan. Bu sirt tekis parallel ko‘chirish sirtidir. n yasovchining hamma nuqtalari harakat davomida m yo‘naltiruvchiga o‘xshash tekis egri chiziqlar hosil qiladi. Agar m egri chiziqni n 1 egri chiziq bo‘ylab harakatlantirilsa, uning nuqtalari ham n 1 egri chizig‘iga o‘xshash egri chiziqlar hosil qiladi. Bu chiziqlar nuqtalarning yo‘llari deyilib, sirt ustida to‘r hosil qiladi. Kinematik sirt yasovchilarining uzluksiz harakati va sirtning o‘zining uzluksizligidan quyidagi muhim xulosa kelib chiqadi: kinematik sirtning ixtiyoriy nuqtasidan shu sirtda yotuvchi va to‘r oilalarga kiruvchi ikkita egri chiziq o‘tkazish mumkin. Agar m yo‘naltiruvchi to‘g‘ri chiziq bo‘lsa, silindr sirti hosil bo‘ladi. Biror parabolani boshqa parabola bo‘yicha tekis siljitilsa, giperbolik paraboloid sirti hosil bo‘ladi. Demak, bu sirtlar ham tekis parallel k o‘ chirish sirtlari turiga kiradi. rasm rasmTa’rif . Yasovchining ma’lum yo‘naltiruvchi bo‘yicha doimo o‘z-o‘ziga parallel ravishda harakatlanishidan hosil bo‘lgan sirt tekis parallel ko‘chirish sirti deyiladi

Sirtlarning karkas usulida berilishi . Ba’zi bir sirtlarini aniq geometrik qonuniyatlar bilan berib bo‘lmaydi. Bunday sirtlar shu sirt ustida yotuvchi bir nechta nuqtalar yoki chiziqlar bilan beriladi. Sirtni uning ustidagi bir necha nuqtalar yoki chiziqlar bilan berilishi uning karkas usulida berilishi deb yuritiladi. Sirt ustida tanlangan chiziqlar to‘plami sirtning karkaslari deyiladi (12.8-rasm). Sirtlarni uzluksiz karkaslar orqali hosil qilish qulaydir. Sirtlarning karkaslari fazoviy egri chiziqlar to‘plamidan iborat bo‘lishi mumkin. Ammo sirtlarni tekis egri chiziqlar (kesimlar) dan iborat karkaslari bilan berish qulayrokdir. Sirtlarning karkaslari bir, ikki va uch tekis kesimlari to‘plamidan iborat bo‘lishi mumkin (12.9-rasm). Bunda har bir to‘plam sirtning asosiy karkasi bo‘lib, qolganlari unga qo‘shimcha karkas sifatida olinadi. Har bir sirt bir parametrli tekis egri chiziqlardan tashkil topgan bo‘lib, bu egri chiziqlarning joylashishi va xossalari sirtni xossalarini aniqlaydi. rasm Sirt nuqtali karkas yoki chiziqli karkas lari bilan berilishi mumkin. Sirt nuqtali karkas bilan berilsa bu nuqtalar to‘plami shunday tanlanishi kerakki, unga asosan sirtning va uning har bir bo‘lagining ko‘rinishi va shaklini tasavvur qilish mumkin b o‘ lsin.

3. Chiziqli sirtlar. Ta’rif . To‘g‘ri chiziqning fazoda berilgan uchta (m, n va ℓ) yo‘naltiruvchi chiziqlarni kesib o‘tib, uzluksiz harakatlanishidan hosil bo‘lgan sirt chiziqli sirt deyiladi. Bu sirtni uch yo‘naltiruvchi chiziqli sirt deb yuritiladi. Bu chiziqli sirt aniqlovchi parametrlar orqali (m, n, ℓ) ko‘rinishda yoziladi. 12.10,a-rasmda umumiy holdagi chiziqli sirtni hosil qilish ko‘rsatilgan. Chiziqli sirtning bunday umumiy holi qiyshiq silindr deyiladi.12.10,b–rasmda qiyshiq silindrning yaqqol tasviri ko‘rsatilgan. Bu sirtning hosil bo‘lish jarayoni quyidagichadir. m, n va ℓ egri chiziqli yo‘naltiruvchilar berilgan bo‘ladi m chiziqda ixtiyoriy A nuqta tanlaymiz (12.10,a- rasm). ℓ chiziqni yo‘naltiruvchi qilib, ( A , ℓ ) konus sirti hosil kilamiz. Bu konus n chiziq bilan biror B nuqtada kesishadi. A , B , C nuqtalarni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq uch yo‘naltiruvchi sirt(qiyshiq silindr)ning yasovchilaridan biri bo‘ladi. Shuningdek, m ga tegishli bo‘lgan barcha nuqtalarni konuslarning uchi deb qabul qilib, ℓ chiziq shu konuslarning yo‘naltiruvchisi bo‘lganda, bu konuslar n chiziq bilan kesishib, uning ustida konusga tegishli nuqtalar hosil qiladi. Bu nuqtalardan o‘tuvchi chiziqlar qiyshiq silindr sirtining to‘g‘ri chiziqli yasovchilari to‘plamini hosil qiladi. a) b) rasm

a) b) rasm Xususiy xollarda yo‘naltiruvchi m, n va ℓ egri chiziqlarning ba’zilari yoki hammasi to‘g‘ri chiziq bo‘lishi mumkin.B u to‘g‘ri chiziq lardan birontasi cheksiz uzoql ikda (xosmas ) bo‘lishi yoki ba’zilari nuqta ko‘rinishida bo‘lishi ham mumkin. Cheksiz uzoql ikda bo‘lgan to‘g‘ri chiziqli yo‘naltiruvchining vaziyati biror tekislik bilan beriladi va sirtning barcha yasovchilari unga parallel bo‘ladi. Bu tekislik parallellizm tekisligi deyiladi. Cheksiz uzoqlashtirilgan nuqtaning vaziyati biror to‘g‘ri chiziq bilan beriladi va sirtning barcha yasovchilari uning yo‘nalishiga parallel bo‘ladi. Agar fazoda ixtiyoriy biror S nuqta tanlab u orqali  2 qiyshiq silindr sirtining yasovchilariga parallel to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazilsa, biror  1 konus sirti xosil bo‘ladi. Bu konus sirt yo‘naltiruvchi konus deb yuritiladi. Demak, qiyshiq silindr sirtini ikki egri chiziqdan iborat yo‘naltiruvchilar ( m, n ) va yo‘naltiruvchi konus  1 bilan ham berish mumkin. Bunday holda sirtni yasash algoritmi quyidagicha bo‘ladi. m va n egri chiziqli yo‘naltiruvchilar hamda S uchli  1 yo‘naltiruvchi konus berilgan b o‘ lsin (12.11-rasm). m chiziq ustidagi ixtiyoriy A nuqtani biror  2 konusning uchi deb olib,  2 ∥  1 konus yasaladi. S o‘ ngra  2 ∩n= B nuqta aniqlanadi. A va B nuqtalar to‘g‘ri chiziq orqali tutashtirilib, qiyshiq silindrning to‘g‘ri chiziqli yasovchisi h osil qilinadi. A nuqtani m egri chiziq bo‘yicha harakatlantirib, n chiziq ustida B nuqta singari qator nuqtalar xosil qilish mumkin. Qiyshiq silindrning bu usul bilan h osil bo‘lishini geometrik tomondan quyidagicha analiz qilish mumkin. Sirtning m va n egri chiziqli yo‘naltiruvchilari xos chiziqlar bo‘lib, ℓ

yo‘naltiruvchi egri chiziq cheksiz uzoqlashtirilgan bo‘ladi. Cheksiz uzoqlashtirilgan ℓ yo‘naltiruvchining vaziyati yo‘naltiruvchi konus orqali beriladi, ya’ni sirtning har bir to‘g‘ri chiziqli yasovchisi m va n chiziqlarni kesib, yo‘naltiruvchi konusning mos yasovchisi bilan cheksiz uzoqlikda kesishadi. Chiziqli sirtlar yoyiladigan va yoyilmaydigan sirtlarga bo‘linadi. Ta’rif . Cheksiz yaqin turgan ikki qo‘shni yasovchilar (to‘g‘ri chiziq) o‘zaro parallel yoki kesishuvchi bo‘lib, tekis element hosil kilsa, bunday chiziqli sirtlar yoyiladigan sirtlar deyiladi Yoyiladigan sirtlarga konus, silindr sirtlarni misol bo‘la oladi. Agar cheksiz yaqin turgan ikki qo‘shni yasovchi (to‘g‘ri chiziq) o‘zaro uchrashmas vaziyatda bo‘lsa, bunday chiziqli sirtlar yoyilmaydigan sirtlar deyiladi.

Adabiyotlar: 1. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Toshkent, «Iqtisod-moliya», 2006, 2008. 2. B.B.Qulnazarov. Chizma geometriya. Toshkent, «O‘zbekiston», 2006. 3. A.N. Valiyev. Perspektiva. Toshkent, «TDPU rizografi», 2006. 4. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1988. 5. R.Q. Ismatullaev. Chizma geometriya. Toshkent, 2005. 6. I. Raxmonov. Perspektiva. Toshkent, «O‘qituvchi», 1993. 7. R.X. Xorunov. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qtuvchi», 4- nashri, 1997. 8. R.X. Xorunov, A. Akbarov. Chizma geometriyadan masalalar va ularni echish usullari. 2-nashri, «O‘qituvchi», 1995.

O'xshashlar

Sirtlarning yoyilmasi

Sirtlarning o’zaro kеsishuvi

Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash

Sirtlarning o’zaro kesishish chizig’i yordamchi kesuvchi sharlar usuli

Sirtlarning o’zaro kesishish chizig’i yordamchi kesuvchi tekisliklar usuli