Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash - Geometriya - Referatlar

Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

411.5 KB

Ko'chirib olish

Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash Reja : 1. Sirtlarning yoyilmasi haqida umumiy ma’lumlot 2. Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. 3. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash.

1. Sirtlarning yoyilmasi haqida umumiy ma’lumlot . Sirtni egilish deformasiyasi yordamida tekislikka aylantirish mumkin bo‘lsa, bunday sirt yoyiladigan sirt deyiladi. Sirtning biror bo‘lagi tekislikning ma’lum bir sohasiga yoyilishi mumkin. Masalan, silindrik sirt tekislikning o‘zaro parallel ikki to‘g‘ri chizig‘i orasidagi sohasida yoyiladi. Konus sirti esa tekislikka tegishli ikki kesishuvchi to‘g‘ri chiziqlar orasidagi sohada yoyiladi. Ta’rif . Sirtning biror bo‘lagi ning cho‘zilmasdan, yirtilmasdan tekislikka yoyilishidan hosil bo‘lgan tekis shakl uning yoyilmasi deyiladi . Yoyiladigan sirtlarga to‘g‘ri chiziqli sirtlardan faqat yondosh yasovchilari xos yoki xosmas nuqtalarda kesishadigan sirtlar kiradi. Torslarda yondosh yasovchilarning kesishish nuqtalari qaytish qirrasida, konus sirtlarda esa uning uchida va silindrik sirtlarda cheksiz uzoqlikdagi nuqtada bo‘ladi. Sirtlarning yoyilmalarini yasash muhandislik amaliyotida katta ahamiyatga ega. Mashinasozlik, samolyotsozlik va qurilishda turli-tuman konstruksiyalarning shakllarini hosil hilish uchun yaxlit listlarda sirtlarning yoyilmalari yasalib, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan turli andozalar yasaladi. Sirtlarning yoyilmalarini yasashda uchburchaklar, dumalatish va normal kesim usullari mavjud. Uchburchaklar usuli bilan qirrali sirtlar, konus va tors sirtlarning yoyilmalari yasaladi. Dumalatish usuli bilan proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan og‘ma vaziyatda berilgan qirrali, konus va silindrik sirtlarning yoyilmalarini yasash qulaydir. Yasovchilari yoki qirralari proyeksiya tekisliklariga nisbatan og‘ma vaziyatda bo‘lgan silindrik yoki prizmatik sirtlarning yoyilmalarini normal kesim usulida yasash osonroqdir.

rasm Yoyilmaydigan sirtlarning yoyilmalari taqriban yasaladi. Sirt va uning yoyilmasi elementlari orasida qo‘yidagi o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatilgan bo‘lishi kerak, ya’ni sirtga tegishli har bir nuqta va shaklga, shu sirt yoyilmasiga tegishli nuqta va shakl mos keladi yoki aksincha, yoyilmaga tegishli har bir nuqta va shaklga sirtga tegishli nuqta va figura mos kelishi kerak (13.1-rasm). Bu moslikka asosan qo‘yidagi xossalarni keltirish mumkin. 1 - xossa . Sirt va uning yoyilmasiga tegishli mos yoylarning uzunliklari o‘zaro teng bo‘ladi: l = l 0 . Natija . Sirt va uning yoyilmasiga tegishli mos yopiq egri chiziqlar bir xil yuzaga ega bo‘ladi: S m = S m o . 2 -xossa . Sirtga tegishli ikki chiziq orasidagi burchak yoyilmaga tegishli mos chiziqlar orasidagi burchakka tengdir:  =  0 . 3-xossa . Sirtga tegishli to‘g‘ri chiziqqa yoyilmada ham to‘g‘ri chiziq mos keladi. Ammo yoyilmaga tegishli to‘g‘ri chiziqqa sirtning biror to‘g‘ri chizig‘i hamma vaqt ham mos kelmaydi. 4-xossa . Sirtga tegishli o‘zaro parallel to‘g‘ri chiziqlarga yoyilmada ham o‘zaro parallel to‘g‘ri chiziqlar mos keladi. 5-xossa . Agar sirtga tegishli egri chiziqqa yoyilmada to‘g‘ri chiziq mos kelsa, bunday chiziq sirtning geodezik chizig‘i deyiladi. 13.1-rasmda ko‘rsatilgan sirtning BC chizig‘i uning geodezik chizig‘i bo‘la oladi.

Ta’rif. Sirtga tegishli ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofada tutashtiruvchi chiziq sirtning geodezik chizig‘i deb ataladi. Sirtning yoyilmasini yasash deganda uni yirtmasdan, uzmasdan yoki g‘ijimlamasdan faqat egib bir tekislikka jipslashtirish tushuniladi. Albatta bunday jarayon sirtning biror chizig‘i (qirrasi, yasovchilari va shu kabilar) bo‘yicha kesib amalga oshirilishi mumkin. Lekin amaliyotda sirtlarning yoyilmalari yasalib, so‘ngra egish deformasiyasi yordamida bu yoyilmalardan kerakli konstruksiyalar yasaladi. Shuning uchun ham srtlarning yoyilmalarini tekislik (qog‘oz) da yasash muhim kasb etadi. 2. Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. 1.1. Silindrik sirtlarning yoyilmalarini yasash . Silindrik sirtlarning yoyilmalarini yasashda nog‘mal kesim va dumalatish usullaridan foydalaniladi. Har ikkala usul bilan ham yoyilmani yasashda silindrik sirtni approksimasiya qilib prizmatik sirtga keltiriladi va masala prizmaning yoyilmasini yasash kabi bajariladi. Umuman biror silindrning yoyilmasini yasash uchun: silindr yoyilmasida qatnashadigan yasovchilarning haqiqiy uzunliklari aniqlanadi; qo‘shni yasovchilar orasidagi asos yoylarining haqiqiy uzunliklari topiladi; planimetrik yasashlarga asosan silindr elementlari ketmaket yoyilmada yasaladi. 13.2,a-rasmda yasovchilari frontal vaziyatda va asosi H tekislikda yotgan og‘ma, elliptik silindr tasvirlangan. Bunday silindrning yoyilmasi (13.2, b-rasm) normal kesim usulida bajarilgan. Silindrik sirt prizmatik sirtga approksimasiya qilinadi. Buning uchun silindr asosini ixtiyoriy bo‘laklarga bo‘linadi (rasmda 8 ta teng bo‘lakka bo‘lingan).

rasm Bu holda silindrni 8 yoqli prizmaga almashtiriladi. Silindrning yasovchilariga perpendikulyar bo‘lgan N ( N V ) tekislik bilan kesishish chizig‘i yasaladi. Kesishish chizig ‘ i , ya ’ ni no r mal kesimning haqiqiy kattaligi aylantirish usuli bilan topiladi . Silindrik sirtning yoyilmasini yasash uchun chizma qog ‘ ozining bo ‘ sh joyida ixtiyoriy a o to ‘ g ‘ ri chiziq o ‘ tkaziladi . Yoyilmaning boshlanish chizig ‘ i deb 1 A yasovchi olingan . a o to ‘ g ‘ ri chiziqqa uzunligi nog ‘ mal kesimning perimetriga teng bo ‘ lgan [ A 0 A 0 ] kesma o ‘ lchab qo ‘ yiladi . Bu kesmaga A 0 nuqtadan boshlab A o L o =A o ′L o ′ , L o K o =L o ′K o ′ , K o F o =K o ′F o ′ ,... kesmalar o‘lchab qo‘yilib oraliqdagi L o , K o , F o , ... nuqtalar aniqlanadi. Bu nuqtalar orqali a 0 to‘g‘ri chiziqqa perpendikulyarlar o‘tkaziladi. 13.2, a-rasmda silindr yasovchilarining frontal proyeksiyalari o‘z haqiqiy uzunliklariga teng ekanligini ko‘rish mumkin. Shuning uchun yasovchilarning frontal proyeksiyadagi uzunliklari o‘lchab olinib, yoyilmadagi mos perpendikulyarlarga qo‘yiladi. O‘lchab qo‘yilgan kesmalarning ikkinchi uchlari tekis egri chiziq bilan tutashtiriladi. Hosil bo‘lgan  0 figura  silindr yon sirtining yoyilmasi bo‘ladi.  0 figura silindrning asosi va normal kesimning haqiqiy kattaligi bilan to‘ldirilib, to‘la yoyilma hosil qilinadi Asoslari aylanish o‘qiga perpendikulyar bo‘lgan to‘g‘ri doiraviy silindr yon sirtining yoyilmasi to‘g‘ri to‘rtburchakdan iborat bo‘lib, bunday to‘rtburchakning tomonlari 2  R va h 0 ga teng bo‘ladi (13.3,a,b-rasm ). Bu yerda R – asosning radiusi, h – silindrning balandligi. Asosi H tekisligiga tegishli va o‘qi unga

perpendikulyar bo‘lgan to‘g‘ri doiraviy silindrning to‘la yoyilmasini yasash 13.3,b- rasmda ko‘rsatilgan. Bunda silindrning 1 o 2 o (1 ′ 2 ′ ,1"2") yasovchisi yoyilmaning boshlanish chizig‘i deb olingan. Ixtiyoriy a 0 to‘g‘ri chiziq o‘tkazib, unga [1 0 1 0 ] – 2  R kesma o‘lchab qo‘yiladi va u teng 8 bo‘lakka bo‘linadi. Kesmaning har ikkala uchidan a 0 to‘g‘ri chiziqqa perpendikulyarlar chiqarilib, ularga 1 0 1 01 = h kesma, ya’ni silindrning balandligiga teng kesmalar o‘lchab kuyiladi. Hosil bo‘lgan 1 0 1 01 1 01 1 0 to‘g‘ri to‘rtburchak berilgan silindr yon sirtining yoyilmasi bo‘lib, to‘la yoyilmani yasash uchun 1 0 1 01 va 2 0 2 01 tomonlarga urinuvchi qilib silindrning asoslari chiziladi. Sirtga tegishli A nuqtaning yoyilmadagi o‘rnini aniqlash 13.3,a,b-rasmdan ko‘rinib turibdi. Bunda 3′ ◠ A′= 3 0 A 0 , A 0 A 01 =h 1 , ya’ni A nuqtaning applikatasiga teng bo‘ladi. a) b) rasm. 13.4-rasmda tasvirlangan og‘ma elliptik silindr yon sirtining yoyilmasi dumalatish usulida bajarilgan. Dastavval silindr uning yasovchilariga parallel bo‘lgan V tekislikka, proyeksiya lar tekisliklarini almashtirish usuli bilan proyeksiyalanadi.

rasm. Silindrning AA 1 ( A ′ A ′ 1 , A ″ A ″ 1 ) yasovchisi yoyilmaning boshlanish chizig‘i deb olingan.  silindr o‘zining AA 1 yasovchisi orqali o‘tgan tekislikka yoyiladi. Buning uchun silindrik sirt yana prizmatik sirtga approksimasiya і qilinadi va prizmaning yoyilmasini yasash kabi bajariladi. Silindr yasovchilaridan biri BB 1 ( B ′ B ′ 1 , B ″ B ″ 1 ) ning yoyilmadagi o‘rni B 0 B 01 ni yasashni ko‘rib chiqaylik. Markazi A 1 ″ nuqtada va radiusi A ′ B ′ ga teng bo‘lgan aylana yoyi chiziladi. B 1 ″ nuqtadan esa A 1 ″ A 01 ″ yasovchiga perpendikulyar to‘g‘ri chiziq o‘tkaziladi. Ular o‘zaro kesishib, yoyilmaga tegishli B 0 nuqtani hosil qiladi. B 0 nuqta orkqali A 1 ″ A 01 ″ ga parallel qilib B 0 B 01 ( B 0 B 01 = A 1 ″ A 01 ″) yasovchi o‘tkaziladi. Yoyilmadagi C 0 , D 0 , ... nuqtalar va ular orqali o‘tuvchi yasovchilar ham B 0 nuqta va B 0 B 01 yasovchi singari yasaladi.

1.2. Konus sirtlarning yoyilmalarini yasash . Umumiy holdagi konus sirtining yoyilmasi ham piramida yoyilmasini yasashdagidek, uchburchaklar usuli bilan bajariladi. Buning uchun konus o‘ziga ichki chizilgan ko’pyoqliklar piramidaga approksimasiya qilinadi va shu piramidaning yoyilmasi konus sirtining yoyilmasi deb qabul qilinadi. Ichki chizilgan ko’pyoqliklar piramidaning yoqlari qanchalik ko‘p bo‘lsa, konus sirtining yoyilmasi shunchalik aniq bo‘ladi. Umuman, konusni yoyish uchun uning bir necha yasovchilarining haqiqiy uzunliklari va yunaltiruvchi egri chizig‘i (yoki uning bo‘laklarining) — asosining haqiqiy uzunligi topiladi. so‘ngra konus yasovchilari va asosining bo‘laklari birin ketin yoyilmaga ko‘chiriladi. 13.5,a-rasmda asosi H tekislikka tegishli  og‘ma konus tasvirlangan. Bu konusning yoyilmasini yasashda uchburchaklar usulidan foydalanamiz. Konusni o‘ziga ichki chizilgan piramidaga approksimasiyalaymiz. Konus yasovchilari yoki ichki chizilgan piramida qirralarining xaqiqiy uzunliklarini yasash rasmda aylantirish usulida bajarilgan. rasm

S 8 yasovchini yoyilmaning boshlanish chizig‘i deb olamiz. Chizma qog‘ozining bo‘sh joyida ixtiyoriy S 0 nuqtani belgilaymiz (13.5,b-rasm ). 13.5 ,a - rasmdan S 8 yasovchining haqiqiy uzunligi bo‘lgan S ″8 1 ″ kesmani o‘lchab va uni S 0 nuqtadan chiqarilgan ixtiyoriy a 0 to‘g‘ri chiziqqa qo‘yib, 8 0 nuqtani hosil qilamiz. So‘ngra S 0 nuqtani markaz, S ″1 1 ″ ni radius qilib yoy chizamiz. Markazi 8 0 nuqtada va radiusi 8′1′ bo‘lgan ikkinchi yoy chizamiz. Har ikkala yoylar o‘zaro kesishib 1 0 nuqtani hosil qiladi. Yoyilmaning qolgan 2 0 , 3 0 , 4 0 , ... nuqtalari ham shu tartibda yasaladi. Hosil bo‘lgan  0 figura berilgan konus yon sirtining yoyilmasi bo‘ladi. Uni konusning asosi – ellips bilan to‘ldirib, to‘la yoyilmani hosil qilamiz.  (  ′,  ″) konus sirtidagi AB egri chiziqqa  0 figurada A 0 B 0 to‘g‘ri chiziq mos kelgan. Shuning uchun AB – konusning geodezik chizig‘i bo‘ladi. Shuningdek, konusning hamma yasovchilari uning geodezik chizig‘i bo‘la oladi. 13.6,a,b-rasmda asosi H tekislikka tegishli va o‘qi unga perpendikulyar bo‘lgan to‘g‘ri doiraviy  (  ′,  ″) konus Monj chizmasida berilgan. Bunday konus yon sirtining yoyilmasi doira sektoridan iborat bo‘ladi. a) b) rasm

rasm Doiraviy sektorning radiusi konus yasovchisining uzunligi L ga teng , markaziy burchagi   360l r  bo ‘ ladi . Bu yerda r – konus asosining radiusi , l – konusning yasovchisi . 13.7, a , b - rasmda uchi chizma maydonidan tashqarida joylashgan kesik konus tasvirlangan . Bunday konusning yoyilmasini yasash uchun shunday yordamchi konus chizish kerakki , unda K = D d nisbat butun son orqali ifodalansin . Bunda D – berilgan kesik konus katta asosining diametri, d – yordamchi konusning diametri. Rasmda bu nisbat 3 ga teng qilib olingan. Dastlab yordamchi konusning yoyilmasini yasaymiz (13.7,b-rasm) . Keyin  1 0 S 0 1 0 ning bissektrisasiga tegishli ixtiyoriy O 0 nuqta orqali O o 1 0 , O 0 2 0 O 0 3 0 ,... nurlarni o‘tkazamiz. Bu nurlarga O 0 nuqtadan boshlab O 0 A 01 = K  O 0 1 0 , O 0 A 02 =K  O 0 2 0 , O 0 A 03 = K  O 0 3 0 , . . . kesmalarni o‘lchab qo‘yamiz. Hosil bo‘lgan A 01 , A 02 , A 03, … nuqtalarni tekis egri chiziq bilan tutashtiramiz. Amalda bunday egri chiziqni markazi O 0 nuqtada radiusi O 0 A 01 bo‘lgan aylana yoyi ko‘rinishida chiziladi. So‘ngra A 01 , A 02 , A 03 ,… nuqtalar orqali S 0 1 0 , S 0 2 0 , S 0 3 0 ,... yasovchilarga

mos ravishda parallel to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazib, ularga kesik konusning A ″ B ″ yasovchisiga teng bo‘lgan A 01 B 01 , A 02 B 02 , A 03 B 03 ,. .. kesmalarni o‘lchab qo‘yamiz. Hosil bo‘lgan B 01 , B 02 , B 03 ,... nuqtalarni tekis egri chiziq bilan tutashtirib, kesik konus yon sirtining yoyilmasini hosil qilamiz. Qaytish qirrali sirtlarning yoyilmalarini yasash. Qaytish qirrali sirtlarning yoyilmalarini yasash ham konus sirtlarning yoyilmalarini yasashdagidek uchburchaklar usulida bajariladi. 13.8,a-rasmda yoyiladigan gelikoid va 13.8,b- rasmda uning yoyilmasini yasash ko‘rsatilgan. qaytish qirrasi silindrik vint chizig‘ida A , B , C ,... nuqtalarni belgilab olamiz. rasm . Ular orqali vint chizig‘iga urinmalar o‘tkazib, sirt yasovchilarini hosil qilamiz. Sirtning o‘qiga perpendikulyar bo‘lgan H 1 tekislik bilan sirtni kesamiz. Bu holda berilgan sirt n — vint chizig‘i va m — evolventa bilan chegaralangan bo‘ladi. Urinmalarning H 1 ( H 1 V ) tekislik bilan kesishish nuqtalari 1, 2, 3, ... ni belgilab olamiz. Sirtning qo‘shni yasovchilari orasidagi bo‘laklarining, ya’ni egri chiziqli to‘rtburchaklarning bittadan diagonallarini o‘tkazib, ularni ikkita uchburchakka ajratamiz. Masalan, BC 21 bo‘lakning B 2 diagonalini o‘tkazib, uni B 12 va B 2 C

uchburchaklarga ajratamiz. Agar A , B , C , … nuqtalar orasidagi masofalar qisqa bo‘lsa, uchburchaklarning egri chiziqli tomonlari Shunday qilib, qaytish qirrali sirt ko’pyoqliklar sirtga approksimasiya qilinadi. Bu holda sirt yoyilmasini yasash ko’pyoqliklar sirtining yoyilmasini yasash kabi bajariladi. Buning uchun uchburchaklarning uchala tomonlarining haqiqiy uzunliklari yasaladi. Shunday tomonlardan biri, masalan, C 2 ning haqiqiy uzunligini yasash 13.8,a-rasmda aylantirish usulida bajarilib ko‘rsatilgan. Uchburchaklar tomonlarining haqiqiy uzunliklari bo‘yicha yoyilmada uchburchaklar ketma-ket yasaladi. 13.8,b-rasmda yoyilma A 0 B 0 1 0 uchburchakni yasashdan boshlangan. Bu uchburchak quyidagicha yasaladi: ixtiyoriy a 0 to‘g‘ri chiziq o‘tkazib, unga B 1 tomonning haqiqiy uzunligiga teng bo‘lgan B 0 1 0 kesma o‘lchab qo‘yiladi. Markazlari 1 0 va B 0 nuqtalarda bo‘lgan va radiuslari mos ravishda A 1, AB tomonlarning haqiqiy uzunliklariga teng bo‘lgan ikki aylana yoylari chiziladi. Bu yoylarning o‘zaro kesishuvidan A 0 nuqta hosil bo‘ladi. Qolgan uchburchaklarning haqiqiy kattaliklari ham shu tarzda bir-biriga yondashtirib yasaladi. 3. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash. Muhandislik amaliyotida ko‘pgina hollarda yoyilmaydigan sirtlar yoki ularning bo‘laklaridan ba’zi konstruksiyalarni yasashga to‘g‘ri keladi. Ammo ularning faqat taqribiy yoyilmalarini yasash mumkin. Taqribiy yoyilmalarni yasashning umumiy usuli shundan iboratki, berilgan sirt yoyiladigan sirtlardan biriga (ko’pyoqliklar, silindrik yoki konussimon) approksimasiya qilinadi. Sirtlarning yoyilmalarini taqribiy yasashning uch usuli:  Yordamchi uchburchaklar usuli.  Yordamchi silindrik sirtlar usuli.  Yordamchi konus sirtlar usuli mavjud. Yordamchi uchburchaklar usuli . Bu usulning mohiyati qo‘yidagidan iborat. Dastlab yoyilmaydigan sirt uchburchaklarga bo‘lib chiqiladi, yaoni berilgan sirt ko’pyoqliklar sirtga approksimasiya qilinadi. Keyin ko’pyoqliklar sirtning

yoyilmasi yasaladi. Buning uchun uchburchak tomonlarining haqiqiy uzunliklari proyeksiyalarda yasaladi. Har bir uchbuchakning yoyilmadagi vaziyati uchala tomonining haqiqiy uzunliklari bo‘yicha yasaladi. Amalda og‘ma konus sirtlarning yoyilmalari umuman taqribiy usulda yasaladi. 13.9,a-rasmda Monj chizmasida og‘ma konus tasvirlangan. Uning yoyilmasini yasash uchun berilgan konus sirti A 1 B , B 12, B 2 C , .. . uchburchaklarga ajratiladi. Bu uchburchaklarning bittadan tomonlari konusning uchidan o‘tadigan qilib olinadi. Uchburchaklar tomonlarining haqiqiy uzunliklari yasaladi. Ulardan biri B 2 ning haqiqiy uzunligi aylantirish usulida yasalgan. Yoyilmani hosil qiluvchi uchburchaklarni ularning uchala tomonlarining haqiqiy uzunliklari bo‘yicha yasash qiyin emas. Bunda yoyilmadagi uchburchaklar tomonlarining o‘zaro joylashuv tartibi proyeksiyadagi joylashuv tartibi bilan bir xil bo‘lishi kerak. 13.9,b-rasmda og‘ma konus yon sirti yoyilmasining yarmi ko‘rsatilgan. 13.10,a-rasmda tasvirlangan sirt silindrik trubadan to‘rtburchakli trubaga o‘tish elementi bo‘lib, u ikkita I ko‘rinishdagi, ikkita II ko‘rinishdagi tekis uchburchaklardan hamda to‘rtta III ko‘rinishdagi elliptik konus sirtlardan tashkil topgan. Bunday sirtning yoyilmasini yasash uchun dastlab konus sirtlarni piramida sirtlariga approksimasiya qilamiz (rasmda faqat bitta konus sirtining piramidaga approksimasiya qilinishi ko‘rsatilgan). Buning uchun konusning asosida bir necha A , B , C , D , E nuqtalarni belgilab olib, ularni konusning uchi bilan tutashtiramiz. Hosil bo‘lgan uchburchaklar tomonlarining haqiqiy uzunliklarini yasaymiz. 13.10,a-rasmda SE tomonning haqiqiy uzunligini yasash ko‘rsatilgan. Bu sirt yoyilmasini yasash uchun tomonlarning haqiqiy uzunliklari bo‘yicha uchburchaklar yasaymiz. Berilgan sirtning S 2 EA 1 choragining yoyilmasini yasash 13.10,b -rasmda ko‘rsatilgan. Qolgan choraklarining yoyilmasi ham yuqorida bayon qilinganidek yasaladi. Yordamchi silindrik sirtlar usuli . Bu usul yoyilmaydigan aylanish sirtlarining taqribiy yoyilmalarini yasashda qulay. Uning mohiyati qo‘yidagidan iborat. Berilgan sirtni meridianlari bo‘yicha bir necha o‘zaro teng bo‘laklarga

bo‘lib chiqiladi. Bu bo‘laklar o‘z navbatida silindrik sirtlar bilan almashtiriladn. Bunday silindrik sirtlar berilgan sirtga har bo‘lagining o‘rta meridiani bo‘yicha urinib o‘tishi shart. 1 3 .11,a-rasmda proyeksiyalari bilan berilgan sferik sirt bo‘lagining taqribiy yoyilmasi 1 3 .11,b-rasmda tasvirlangan. a) b) rasm. Dastavval sferik sirtni meridianlar bo‘yicha kesuvchi V 1 , M , M 1 va W 1 tekisliklar bilan teng bo‘laklarga bo‘lamiz. Bunda bo‘laklar soni qancha ko‘p bo‘lsa, sferaning yoyilmasi shuncha aniqroq bo‘ladi. M va M 1 tekisliklar orasidagi sferaning  (  ′,  ″) bo‘lagi yoyilmasini yasashni ko‘rib chiqamiz. Bu bo‘lakni silindrik sirt bilan almashtiramiz. Bunday almashtirish 13.11,v-rasmda kattalashtirib ko‘rsatilgan. M va M 1 meridional a) b)

tekisliklar orasidagi masofalar silindrik sirt yasovchilarining uzunliklari bo‘ladi. Demak, bu yasovchilar gorizontal vaziyatdagi kesmalar bo‘lib, ularning gorizontal proyeksiyalari haqiqiy uzunliklarida tasvirlanadi. Bunday silindrik sirt  bo‘lakning o‘rta meridiani f bo‘yicha urinuvchi bo‘ladi.  bo‘lakning yoyilmasini yasash uchun gorizontal vaziyatda ixtiyoriy t o to‘g‘ri chiziqni o‘tkazamiz. Unga A 0 1 0 va 1 0 A 01 kesmalarni o‘lchab qo‘yamiz. Bu kesmaning o‘rtasidan unga perpendikulyar qilib f o to‘g‘ri chiziq o‘tkazamiz. Bu to‘g‘ri chi z iq o‘rta meridional kesim uzunligining yarmi 2 D ni 1 0 nuqtadan boshlab o‘lchab qo‘yib, S 0 nuqtani belgilab olamiz. 1, 2, 3 4, 5 va S nuqtalar orasidagi masofalarning haqiqiy uzunliklarini aniqlab f 0 to‘g‘ri chiziqqa 1 0 , 2 0 , 3 0 , 4 0 va 5 0 nuqtalarni belgilaymiz. Bu nuqtalar orqali gorizontal to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazib, ularga f 0 vertikal to‘g‘ri chiziqdan boshlab har ikkala tomonga 1′, 2′, 3′, 4′ va 5′ nuqtalar orqali o‘tgan yasovchilarning yarmini o‘lchab qo‘yamiz. Hosil bo‘lgan A 0 , B 0 , C 0 , D 0 , E 0 , S 0 va S 01 , A 01 , B 01 , C 01 , D 01 , E 01 nuqtalarni tekis egri chiziq bilan tutashtiramiz. A 0 S 0 A 01 figura  bo‘lak yoyilmasining yarmi hisoblanadi. Ikkinchi yarmining yoyilmasi ham xuddi shu tarzda yasaladi. Sfera sirtining to‘la yoyilmasini hosil qilish uchun shunday yoyilmadan yana n –1 tasini yasash kerak bo‘ladi. Bunda p – sferik sirt bo‘laklarining soni. Yuqorida ko‘rilgan hol uchun n = 12. a) b) v) rasm.

rasm 13.12,a-rasmda tasvirlangan tor halqaning taqribiy yoyilmasini yasash uchun uni 12 teng bo‘lakka bo‘lib, bir bo‘ lagining yoyilmasini yasaylik (13.12,b- rasm). Torning bu bo‘lagini tashqi chizilgan yordamchi silindrik sirt bilan almashtiramiz. Bunday silindrik sirt halqa bo‘lagining o‘rta meridiani yoki normal kesimi bo‘yicha urinadi. YOyilmani yasash uchun gorizontal vaziyatda a 0 to‘g‘ri chiziq o‘tkazamiz (13.12,b-rasm ) va unga normal kesimning uzunligini o‘lchab qo‘yamiz. Keyin bu to‘g‘ri chiziqda 1 0 , 2 0 , 3 0 , ... nuqtalarni belgilab, ular orqali a 0 to‘g‘ri chiziqda perpendikulyar qilib yordamchi silindrning yasovchilarini o‘tkazamiz. Bularga yasovchilarning uzunliklarini o‘lchab qo‘yamiz. Hosil bo‘lgan A 0 , B 0 , C 0 ,... nuqtalar ni tekis egri chiziq bilan tutashtirib yoyilmani hosil qilamiz. Bu esa halqa 1/12 q ismining yoyilmasi bo‘ladi. Yordamchi konussimon sirtlar usuli. Bu usul bilan konturi egri chi ziqli aylanish sirtlarining taqribiy yoyilmasi yasaladi. Berilgan sirt aylanish o‘qiga perpendikulyar tekisliklar bilan kesiladi. Sirtning har bir bo‘lagi konussimon yoki silindrik sirtlarga approksimasiya qilinadi va bu sirtlarning yoyilmalari yasaladi. 13.13,a-rasmda Monj chizmasida berilgan aylanish sirtlari aylanish o‘qiga perpendikulyar tekisliklar bilan bir necha bo‘laklarga bo‘linadi. Bu bo‘laklar

konussimon ( I , II , III , IV , V , VI ) va silindrik ( VII ) sirtlarga approksimasiya qilinadi. a) b) rasm 13.13,b-rasmda konussimon va silindrik sirtlarga approksimasiya qilingan sirt bo‘laklarining yoyilmalari ko‘rsatilgan. Bu yoyilmalar to‘g‘ri doiraviy silindr va konus snrtlarining yoyilmalarini yasashga asoslanib bajarilgan. 13.13,b-rasmda hosil qilingan yoyilma bo‘yicha berilgan sirtning aynan o‘zini yasab bo‘lmaydi. Bunda yoyilmadagi I , II , III , IV , V va VI , VII bo‘laklar orasida ochiq joylar mavjud bo‘lib, ular berilgan sirtning aynan o‘zini yasash imkoniyatini bermaydi. Shuning uchun ham bunday yoyilmalar shartli yoyilmalar deyiladi.

Adabiyotlar: 1. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Toshkent, «Iqtisod-moliya», 2006, 2008. 2. B.B.Qulnazarov. Chizma geometriya. Toshkent, «O‘zbekiston», 2006. 3. A.N. Valiyev. Perspektiva. Toshkent, «TDPU rizografi», 2006. 4. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1988. 5. R.Q. Ismatullaev. Chizma geometriya. Toshkent, 2005. 6. I. Raxmonov. Perspektiva. Toshkent, «O‘qituvchi», 1993. 7. R.X. Xorunov. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qtuvchi», 4- nashri, 1997. 8. R.X. Xorunov, A. Akbarov. Chizma geometriyadan masalalar va ularni echish usullari. 2-nashri, «O‘qituvchi», 1995.

O'xshashlar

Sirtlarning yoyilmasi

Sirtga urinma tekislik. Sirtlarni yoyish

Sirtlarning hosil bo’lishi va ularni chizmada bеrilishi. Sirtlarning klassifikatsiyasi

Sirtlarning o‘zaro kesishuv chizig‘ini yasash usullari. Kеsishuvchi tеkiliklar dastasi usuli

Sirtlarning o’zaro kеsishuvi