Matoni badiiy bezash bilan bog'liq xalq amaliy san'ati turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Matoni badiiy bezash bilan bog'liq xalq amaliy san'ati turlari Reja: 1. Gilam, ip gazlamalari, shoyi gazlamalari to'qish san'ati. 2.Chitga gul bosish san'ati. 3.Kashtado'zlik san'ati. 4.Zardo'zlik.

Gilamchilik san'ati O'rta Osiyo xalqlari hayotida gilamlardan keng miqyosda foydalanish qadim zamondan davom etib kelayotgan madaniy an'ana bo'lib xalqning kundalik ehtiyojiga chuqur singib ketgan. O'zbek gilamlari bir necha guruxlarga bo'linadi. Buxoro-Samaqnd va Andijon gilamlaridir. Andijon gilamalari turkumiga Farg'ona o'zbeklari, qaraqalpoqlar, qirg'izlar tayyorlagan turli tuman gilamlar kiradi. Samarqand gilamlari turkumiga esa, Samarqand va Buxoro oblastlari xududlarida yashovchi o'zbeklar tomonidan to'qib chiqarilgan gilamlar kiradi. Bu gilamlarning gullari va to'qib chiqarishidan texnikaviy xususiyatlari bir- biridan o'ziga xos ravishda farq qilib turadi. O'zbek gilamalarini to'qish texnikasi turli tumandir. J u l x i r s yoki "Ayiq terisi"deb atalgan mashhur dag'olroq va qalin to'qilgan gilamlar bilan bir qatorda, qalin va tekis qilib to'qilgan oily sifatli gilamlar ham uchraydi. O'zbek gilamlarida yeti-to'qqiz xilgacha bo'lgan ranglar turli kombinaliyalarga ishlatiladi. Asosiy rang qizil bo'lib bu rang har xil tusda qo'llaniladi. Umuman qizil rang O'rta Osiyoda to'qiladigan hamma xil gilamlarga xosdir. Farg'ona vodiysida yashovchi Qaraqalpoqlarning va Qirg'izlarning to'qilgan gilamlarida qizil rangning faqat ikki xil ko'rinishi to'q moviy rang bilan birgalikda ishlatiladi. kompazision jihatdan hamma o'zbek gilamlari markaziy qisimdan va hoshiyaning bezashdan iborat. Gilamning markaziy qismi har xil qilib ishlanadi. Ko'pincha bir xilda va bir tekisda medal'onlar to'qiladi, ko'pincha bu medaFonlar rama yoki sakkiz burchakli .shaxnlardan iborat bo'lib, katta-kichikligi turlicha bo'ladi. Gilamning o'rta qismiga qator medal'onlar o'rnashtirilgan kompaisiya ayniqsa Nurota vodiysidagi rayonlar uchun tiniqdir. Ba'zan esa medal'onlar o'rniga xuddi o'shanday muayyan tartib bilan boshqa xil bezaklar ham yasaladi. O'zaro to'g'ri yoki egri chiziqlar bilan qoshilgan bezaklar kompazisiyasini shu usulga ta'luq deb aytish mumkin.

$Ba'zan esa gilamning o'rtasidagi kompazisiya uni ingichka gul lentalari bilan katta-katta kvadratlarga yoki romblarga taqsimlash usuli bilan bajariladi. Bu bo'lakchalar ichiga har xil gullar solinadi. Nurota rayonida to'qiladigan "Sandiq Nusxa" yoki "Tirnoq nusxa" deb atalgan gilamlar shu jumladandir. Keyingi vaqtda O'zbekistonda "gilam nusxa " xo'rjunlar ham ko'p ishlab chiqarilmoqda. Buni "Gilam xurjun" deb ham atashadi. Bunday xurjunlarning hamma yog'i mayda bezaklar bilan yasatilgan bo'ladi. Bu bezaklar har xil shakl va rangda ishlanadi. Xozirgi vaqtda O'zbekistonda ishlab chiqarilayotgan paloslardan Qarshi aholisi to'qiydigan paloslarni (gilam va sholchalarni )alohida qayd etib o'tish kerak. Bu paloslarda qadimgi gullar va kompa/isiya saqlangan holda to'qilmoqda. Uning bezaklari kalta man/aravi\ geometrik shakllar va har xil gullardan iborat.$

Gazlamalar to ' qish san ' ati O'zbekistonda qadim zamonlardan buyon a ' l o s i f a t l i va go'za! badiiy matolar ishlab chiqariladi. Bular tuiii - tuinan ip ga / lamaiar . shohi atlaslar , beqasam va baporaslar va shularga o ' xshagan ip . ipakjun matolardan iborat . O'zbekistonning bu xil matolari qadim zamonlardan beri burun Sharqda mashhur va manzur bo'lgan. Buhoro va Samarqand matolarining shuhrati to'g'risida Narshahiy, Maqdisiy singari mashhur tarihshunoslar dalolat bergan. Ularning yozilishicha, bu gazmol matolar Bog'dod, Xuroson, Curiya, Vizantiya, Misrga yuborib turilgan. Bu matolaming sifati shu qadar a'lo bo'lganki, agar kitob muallifi Narshaxiyga ishongudek bo'lsak "Bir pardalik matoning qiymati Buxorodagi yerlarning xammasidan keladigan Soliqqateng bo'lgan". XIX asrning ikkinchi yarmida Buxoro, Marg'iion, Namangan, Samarqand, Qo'qond, Xiva, Urgut, Beshariq, Kitob va Qarshi kabi shahar va qishloqlarda ko'p miqdorda sara matolar i s h l a b chiqarilgan. Matolardan qalami, a'lochi, susi, chet kabi matolar, qimmat matolaridan beqasam, baparas, pasma, adras, sho) i gazlamalardan, atlas xonatlaslar bo'lgan. Shular bilan birga bu yerda yungli matolar xam to'qilgan: shol, bosma, qoqma, kabilar. Fato3 Shoyi gazlamalarning asosiy iste'molchilari boylar va zodagonlar bo'lganligi uchun XIX asrda o'lar yuqori si fat darajasida ishlab chiqarilgan. Bu ishlab chiqarish ayniqsa uchala o'zbek xonliklarning poytaxtlarida; Buxoro, Xiva, Qcvqon shaharlarida bo'lgan. Fato 4 Matolarning badiiy bezaklari turlicha b o ' l i b , a y r i m gui kompozisiyalari shoyi gazlamalariga mos, ayrimlari esa ip gazlamalariga mos bo'lgan. XX asrning boshida Rossiya fabrikalaridan ko'p miqdorda ip gazlamalarini olib kelinishi, mahalliy to'qimachilik i s h l a b chiqarishiga yomon ta'sir etdi va bozorchi xasad qildi. Shunga

$qaramasdan kam bo'lsa xam maxalliy matolar ishlab chiqarishi davom etdi. Albatta matolarning safati va badiiy qimmati o'zgarib ketdi. Bunga birinchidan xom-ashyoni chetdan olib k e l t i r i l i s h i , ikkinchidan iste'molchilarning didi va talabi o'zgarishi sabab bo'ldi. To'qimachilikda yangi xom-ashyo fabrika iplari \a suiVi) bo'yoqlar ishlata boshlandi. XIX asrning oxiridan bosh lab Rossiyadan anilik va alizarik bo'yoqlarda. Ustalar bu yangi materiallarni tez o'zlashtirib olib, xom- ashyoga mos qilib yangi naqsh bezaklari kompozisiyalarini ishlab chiqdidilar. Bu bezaklar moxirona, quvnoq, yorug' oxanglarda bo'lib ikkiuch qarama-qarshi rangda bajarilib oldingi olachinor, ko'p rangli bezaklarni o'rnini bosadi. Matolarga gul solishda O'zbekistonda asosan ikki usulda; b i r i n c h i s i olachinor yo'1-yo'l naqshi va "abr" naqshi. Birinchi usul yani yo'l-yo'l naqshli matolar O'zbekistonda XIX asrdan jud'a keng qo'llanildi va u juda ko'p y i l l i k tarixiga ega. Bunday malolarning eski ishlabchiqarish markazlari sifatida Samarqand, Urgut Nur /\io. Buxoroning ko'pgina rayonlari;Gansdumak, Vardoize, eski q i s h l o q Zaidana bo'mag Vodiyda: Namangan shahri, Beshariq Nohiyasining qishloqlari ,Qo'qon shahri xisoblangan. Xuddi shunday matolaryi Xorazmda o'zgacha usulda ishlab chiqarganlar. Bu matolaming ishlab chiqarishida abrbandlarning roli katta. Ular to'qiladigan matoning asosi va o'rishini shunday qilib yig'adilarki kelajakda naqsh gulari o'sha asosda b o ' l a d i . Matoga gul bosish Matolarga gul bosishda asosan qora va qizil rang i s h l a t i l a d i . Bu ranglar matoning asli rangi bilan-sarg'ishroq rang bilan q o ' s h i l i b chiroyli ornamental komnoziniyayarashdi. Toshkentda ranglardan keng foydalaniladi. Bunda zangori sariq va ко ' к ranglar ko'p ishlatib turiladi. Gul bosish jarayoni ancha murakkab ish. Gul maxsus tayyorlangan matolarga qo'l bilan yog'och andozalar (qolinlar )yordamida bosiladi. Gulning asosiy chiiziqlarini bosma$

andoza qora rang bilan belgilab beradi. Andozalar yasash uchun yok daraxtining qattiq yog'ochi ishlatiladi. Bu xil andozalar bir necha o'n yillab xatto asrlab ishlab chiqarishda qo'llanadi. Matolarga bosiladigan naqshlar mazmuni o ' s i m l i k l a r t a s v i r i d i r . Masalan "atir gul" "paxta bargi" "shox" va boshqalar shular jumlasidan. Ba'zan geometrik shakllaryoki ba'zi ashyolarning va jonivorlarning o'zgartirilgan suratlari ham uchrab keladi. Kashtado'zlik san'ati O'rta Osiyoda kashtado'zlik va zardo'zlik san'ati bir necha asiiar tarixiga ega. Qadim zamonlar aholi kiymida naqishkor bezaklar borligi haqida , arjologiya qozilmalaridan topilgan terakatta haykalchalari misolida ko'rish mumkin. O'rta asrlar davrida kashtado'zlik san'ati rivojlangan darajaga etgan. Ispan elchisi Roou Gansales de- klaviko, Temur saroyiga tashrif buyurganda , saroy jihozlari ichida kashtado'zlik buyumlari mavjudligi aytib o'tgan. Kashtado'zlik asrlarining qadimiy nusxalari XIX asrning boshiga t a ' l u q l i bo'lib , muzey zahiralarida saqlanib kelmoqda. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida O'rta Osiyo xalqlarining turmush tarziga kashtado'zlik buyumlari keng o'rin egallaydi. Kashta bilan bezatilgan buyumlar ko'p miqdorda chet mamlakatlarga chiqarilib sotilgan. O'zbekistonning har bir joyida kashtado'zlik sohasida o'z uslubiy va badiiy xususiyatlari shakillangan. Masalan Buxoro, Nurato rayonlaridagi kashtalarning naqsh- bezaklari c h i z i q l i xarakterlariga ega bo'lib 'ular Buxorocha bosma va yo'rma chaplarida tikiladi. Nurato rayonlaridagi kashtalarning naqsh- bezaklari c h i z i q l i xarakterlariga ega bo'lib ular Buxorocha bosma va yo'rma chaplarida tikiladi. Samarqand va Jizax kashtalarida esa y i r i k aylanasimon bezaklar bo'lib ular falak so'zidan o l i b mahhalliy shcvada "palak" deb aytiladi va asosan bosma katta-katta choklar bilan tikiladi. Qashqadaryo va Surxandaryoda kashtalar iroqi chokida t i k i l a d i .

XX asrga kelib O'rta Osiyo Rossiyaga qo'shilganidan keyin iqtisodiy va madaniy hayotda o'zgarishlar b o ' l i b , k a s h i a d o ' z l i k san'ati va buyumlarga s t i l i s t i k o'zgarishlar k i r i t d i Bu o'zgarishlar kashtalarning badiiy tuzilishiga ham t a ' s i r etadi. Bu naqsh bezaklarida va rangu atvorida ifodasini topdi. Rossiyadan anilik bo'yoqlarini kiritilishi kashtalarning rangini o'zgartirishiga sabab bo'ladi. Hozirgi zamon kashtado'zlik san'ati katta va boy merosga ega b o ' l i b xilma-xil naqsh namunalari va badiiy bezaklariga ega. Kashtado'zlikda quyidagi buvumlar bezatiladi. Uy ro'zg'or anjomlari. 1. So'zani va nimso'zani 2. Takiyapo'shlar 3. Joynamozlar 4. Jo'ypo'shlar 5. Dasturxon 6. Taknokun 7. Sandalipo'sh 8. Darparda 9. Zardovor 10. Choyxalta , oynaxalta, xo'rjin,chodir,-choynapo'sh. Kiyim kechaklar: 1. Erkaklar, Ayollar , bolalar choponlari 2. Ayollar ichki ko'ylaklari 3. Ayollar ishtonlari 4. ro'mollar 5. Belbog'lar 6. Dastro'molchalar 7. Do'pilar 8. Maxsi va kavushlar 9. Jiyaklar Kashtado 'zlik texnalogiyasi.

Kashtado ' zlik quyidagi asnob uskunalar va hamashyo ishlatiladi Tikish uchun oddiy igna va angushvona ishlatiladi . Kashtalar ip-gazlama shoyi va yungli gazlamalarda va charmda tikiladi. Kashta tikish uchun tabiiy va s u n ' i y bo'yoqlar bilan bo'yalgan shoyi- ipak iplari ishlatiladi. Tikish uslublari 1. Bosnia choki-bu oddiy uzun-uzun q i l i b olinadigan oddiy chok ruschada "glad" deyiladi. Bujroda bosmachaki o'zgacha qilib tikiladi. Masalan tikiladigan sotx bo'ylab qalinroq in tortiladi va bu iplarning ustidan rangli joyi iplar bilan tikiladi natijadato'rqinsimon sath hosil bo'ladi. 2. yo'rma chaki bu bigiz "darash" yordamida halqasimon choklar. Ular bigiz yoki moshinada bajariladi. Bu uslubdan Buxoroda keng foydalanganlar. Hozirgi paytda t i k u v mashinalar yordamida tikadilar 3. Iraqi choki Bu uslubda tikilgan kashtalar shu bilan iarq qiladiki ularning bo't, tikilmagan joyi yo'q shuning uchun ularni ba'zan mutaxasislar "kovrovne vilivki" to'qilgan asarlar deyishadi. Kashtado'zlikda tikiladigan naqsh kompazisiyalari Kashta do'zlik bilan bezatiladigan buyumlarda asosan o'simliksimon naqshlar joy oladi. Kashtachilar o'z ijodida go'zal tabiatni etillashtirilgan holda so'zanilarga ko'chiradi. Bu naqsh gullar ming yillar davomida takomillashib kelmoqda. Qadimiy kashtalarning bezaklarida biz i l o h i y mavzuga ega tasvirlari uchratamiz. Bu albatta xalqning va tikadigan ustalarning ruhiy ongini, ma'naviy dunyoqarashini ifodalovchi vosita bo'lib hisoblanadi. Kashtalarda gul va novdalar orasida tumor, pichoq, qalampir kabi tasvirlar bilan-qazadan, yamon ko'zdan , ofatdan asrovchi vosita sifatida joylashadi. Kashtalarning albbata bir qismini chala tugatmasdan qoldirish odatlari ham ustaning mahoratiga ko'z tegmasin degan ma'noga ega. Bularning hammasi xalqning dinga, ruhopiyatga sadoqatliligini ko'rsatadi. Sovat hokimiyati yillarida kashtalarining an'anaviy kompazision tuzilishlariga ancha

o'zgarishlar ro'y beradi. Ananaviy naqsh bezaklari balan birga siyosiy arboblarning tasviri gerb , uroq va bolg'a bosh qirali yulduz, q i s h l o q xo'jaligi va sanoat korxonalarining ramziy ko'rinishlari va H.Q. Buxoro albatta kashtalarning an'anaviy oriamental tuzilishini o'zgartiradi. Kashtado'zlik bilan bezatilgan har bir buyumning asrlar davomida takomillashib kelgan komnozision tuzilishi mavjud buyum alohida buyumlarda ko'rib chiqishimiz mumkin. Masalan so'zanilar ko'pincha markaziy maydon va hoshiya qismida iboat mana shu markaziy maydon bilan hoshaning o'zaro nisbati turli bo'ladi. Aksariyat kashtalarning hoshiya qismida , bir qator doira gullar jo'ylashadi va ularni o'rab oluvchi islimiy naqshi bo'ladi. Bu naqsh t o ' l q i n simon bo'ladi markaziy maydonlari turli varyanda bezatilish mumkin. Buning ananaviy usullaridan "rapirt" kompazisiya -ya'ni o'rtada katta aylana naqsh , atrofida unga to'ldiruvchi naqshlar (rasm) ba'zan m,arkaziy maydon to'rsimon naqsh bilan to'ldiriladi. Boshqa varyanda markaziy maydonda bitta yoki bir necha qator joylashgan . gul butalar bo'ladi kashtado'zlikda tikilgan do'pilarning ham o'zgacha kompozosion tuzilishlai mavjud. Bu ularning shakli tuzilishlari-ya'ni pastkiy aylana va yuqoridagi konussimon qismlarida kelib chiqadi. Tabiiyki pastki q i s m i d a islimiy ya'ni uzluksiz pas bo'ladi. Tepa qismida csa uchburchakda joylashgan- naqsh bo'ladi. (rasm) Shunday qilib kashdado'zlik sanati o'zining boy an'analari va estetik, badiiy xususiyatlari, qimmatiga ega xalq sanatidir. Hayot borki ayollar borki bu san'at mavjud bo'ladi faqat u har bir zamonda o'zgacha texnalogik va badiiy tuzilishga ega bo'ladi. Zardo'zlik san'ati Zardo'zlik san'ati o'zining uzoq tarixiga egabo'lib deyarli barcha sharq mamlakatlari uning vatani hisoblanadi. Qadimgi davirda vaelon, vizansiya

$Eron, Russiya, Qirim, Kavkaz kahi mamlakatlarda zardo'zlik san'ati mavjudligi haqida biz t a r i x i \ manbalaridan bilishimiz mumkin. Shular kabi O'rtaOsiyoda qadimda beri zardo'zlik san'ati o'z ananalarini davom etib kelmoqda XlXvaXXasr boshlarida kashtachilik san'atining birturi bo'lgan zardo'zlik Buxoroning o'zigaxos xususiyatini aks etilgan. Buxoro zardo'zi ashyolarining deyarli hamasi Amir saroyining ehtiyoji uchun ishlatilardi faqat oz miqdorigina sotish uchun bozorga chiqariladi XIX va XX asr boshlarida, ya'ni 1785 yildan to 1920 yilgacha Buxoroda hukumronlik qilgan mang'itlarning oxiri s u l o l a s i g a ta'luqli bo'lgan zardo'zi kiyimlari hozirgi kunda bizgacha elib kelgan yagona yodgorlik nusxalaridir. Buxoroda zardo'zlik san'ati 1920 yilgacha amir taxtidan ag'darilgancha rasmiy jihatdan sarad san'ati hisoblanardi. Revamosiyagacha Buxoroda hammasi bo'lib 300 dan 350 nafargacha zardo'z usta ishlaganligi ma'lum O'rta Osiyoning boshqa hunarmandlar kabi zardo'zlar ham o'rta asr hunar shirkatlari ko'rinishidagi maxsus tashkilotga uyushgan edilar. Sex uyushmalariga kiruvchi ustalar ham nutilodiy jihatdan ham manshiy muka sabatlar jihatdan bir-biri bilan u/.viy bog'liq edilar. XIX-XX asr boshlaridagi zardo'ziik ishida chetdan k e l i i r i l g a n turli xel fabrika materiallari singari mahalliy jo> dari gazlamalardan ham foydalanilgan. Bizgacha elib kelgan zardo'zlik material laming ko'pchiligi chetdan Keltirilgan barqutlardan tikilgan. Buxoro ichida baxmal-bireshim eng a'l o navi hisoblanadi. "Baxmali Farangi" deb atalgan atalgan Rus barquti ham keng istemol qilingan Sal" ipak barqundan tashqari "baxmali Musi" degan silliq yarmi ipak barqut erkaklar choponidan tashqari barcha buyumlarga ishlatilgan. Zardo'zlik gullari tushirilgan Buxoro joydori Baxmali barquti nisbattan keng qo'llanilgan. Zardo'zlik uchun baxmal barqutdan tashqari moyil, atlas, doka, surk, movut joydari a'locha va nihoyat t e r i d a n tbydalanmagan .$ $Yarim shoyi joydari a'locha gazmoli zardo'zida deyarli barcha buyumlar tayorlashda ishlatilgan Undan asosan uy-ro'zg'or buyumlari: so'zana , takiyapo'sh, joynamoz lo'la bolishlar jildlari tikilgan. Qarshi olachasi zardo'zlik uchun eng qulay material sanalgan. Zardo'zi teradan faqat ayollar kavushi t i k i l i b uni maxsi bilan kiyilgan. Turli navdali simli inlar zardo'zlik uchun asosiy \amash\o bo'lib hisoblangan Gazmollar gul tushurish uchun foydalanilgan zar va kumush inlar tayorlash tarixi g'oyat uzundir Bu usul qadimgi Misr va Vovilotyada ko'pdan ma'lum edi. Dastlabki paytlarda "o'rraa oltin" deb atalgan ingichka oltin sim ishlab chiqarillar edi. Oltin inlarning bir navi "Shorozto" deb atalganiga asoslanib u Erondan keltirilganing taxmin qilish mumkin. Biroq Buxoro zardo'z ustalarning ma'lumotlariga biton XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab zar inlar faqatgina Maskvadan keltirilgan. Maxsulot ishlab ehiqarish texnikasi Zardo'zlik mo'ljallangan har bir buyum tikuvchining q o ' l i g a kelib etguncha , dastlabki, murrakab va uzoq davom ctuvchi ishlovdan chiqarilgan. Ustaxona bichuvchisi Hasan bardor har bir buyumni o'z andozasiga moslab bichgan. Bichiqdan chiqqan mato qog'ozga chizilgan andoza tarxi bilan birgalikda ustaxonaga keltiriladi. Gul andozalar kesilib chambarak tayor bo'lgach korchunqarda bichiqdan chiqqan matoni tikishga kirishadilar. Zardo'zlik ishi quydagi alizoda olib boriladi. Dastlab yigirilgan yoki zarhal in bilan asosiy gul t i k i l g a n key in eshilgan tufta do'ziy yoki zarin simdo'ziy zar ip bilan gulning qismlari tikilgan.$

Buxoro zardo'zlari zardo'zlik ishlarini bir necha qismga bo'lib chiqadilar Zardo'zi-zamindo'zi - tagini yoppasiga zar bilan tikish 2. Zardo'zi guldo'ziy - charim, karton yoki qog'ozga tushurilgan andoza bo'yicha tikish 3. Zardo'ziy birishimdo'ziy goh ipak inda, goh zar inda aralash tikish 4. Zardo'ziy po'lakchado'ziy-po'lakcha deb ataladigan piston qadab zardo'zlik tikishi. Zardo'ziy zamindo'ziy odayda bo'z yoki charimcha t i k i l i b onda-sanda karbos deb ataladigan mahalliy matodan foydalanishgan. Zamindo'zlikning ikki asosiy uslubi ma'lum a) to'g'ridan to'shamaga tikish va b) Sidiy deb alaluvchi to'shamaga tikish.Siddiy usuli ayniqsa mashhur bo'lgan. Anchaoldingi zardo'zlik tushanyalarda jaydari shoyidan foydalanganla. Zardo'zi choklarning quyidagi turlari mavjud: 1 .Mavji yak ro'ya- bir yoqlama to'lqin. Bu eng oddiy va aftidan eng qadimiy gullardan biri. 2.Mavji du ro'ya- ikki yoqlama to'lqin yoki mavji pushti mohiy-baliq tangachalari. Bu ham bir biriga yonma yon chiziqlar shaklidagi kashta bo'lib ilgaklarning soniga ko'ra yo ko'proq, yo ozroq darajadagi siniq yo'llarga ega. 3.Mavji ocha bacha- ona bola to'lqin. Bu kashtani tikishda navbat- ma navbat qilib to'shamaning ikkita yoki to'rta baxiyasi bitta qilib olinadi. 4.Mavji chashmi bul bul (bul bul ko'zli to'lqin)di chatish ilganlari kichkina- kichkina to'rt burchak yoki rombchalar hosil qiladi. S.Shosh xol (olti xol). Bir yoki ikki qator "to'lqin"katakchalar orasida isoylashtirilgan gul. 6. Xishti haram (muqadas g'isht) Bu kashta boshqalarga qaraganda juda ham chiroyli ekanini ham e'tirof qiladilar. 7. Mavji chap-dar-chor (to'rtgato;rt to'lqin) Bu koshtada chatish ilgaklari shunday joylashtirilgan ki, natijada tikilgan yoza xucldi to'qilganga o'xshaydi. 8. Mavji xonjariy. Zardo'zlarning tavsiloti bo'yicha bu kashta yo'1-yo'l qilib kertilgan tanglayga o'zshaydi. Kashtaning bu turi bilan teng yog'I uchburchak yozalar tikilgan. 9. Shoxta kashtasi faqatgina ayollar uy va bosh kiyimlarning qirg ' oqlari -

hoshiyalarini bezashda ishlatilgan . 10. Qandahoriy kashtasi Avg ' onistonning Qondaqor shahri pomidan olingan bo ' lib ustalarning ma ' lumot berishiga XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab o ' sha tomondan keltirilgan . Bu o ' rinda biz eng ko ' p qo ' llaniladigan kashta gullarini va ularning turlarini sanab o ' tdik . Ammo mohir zardo ' zlar qayd etilgan uslublarini turli - tuman yo ' llarga solib , ularning x i l a r i n i ko ' paytirish ilkopiga ega bo ' lganlar Guldo ' zi kashtasini tikishda andazasini qanday matodan qilinishida ko ' ra , kashta ancha muncha teks chiqqan . Zardo 'zlik naqshlari va ularning tuzilishlari Zardo'zlik san'atida qo'llaniladigan naqshlarning mutloq ko'pchilik islimiy bo'lib, geomatrek va shunga o'xshagan naqshlar undan keyingi o'rinda turadi. I s l i m i y naqshlar lurli- tuman dastagullar, yaproqlar , butoqlar , daraxtlar, shoxlar, gulli guldanlardan ibratdir Meva shakllardan tuzilgan naqshlarda biz marvarid, turunj, apar, olcha, uzumlarni ko'ramiz. Odam va hayvont tasvirini iqlilobdan oldingi Buxoro zardo'zligiga sira uchratmaymiz Bunday naqshlar faqat inqilobdan с so'ngi davrlardan, u ham bo'lsa ayollarning uy ichida kiyimi, xususan do'nkilarda paydo bo'ldi. Masalan bunday do'ppilarning tepa qismida tovus, ba'zilarining girdida qator q i l i b o'rdaknamo qushlar tasviri tushirilgan.Bunday buyumlar faqat maxsus buyurtma asosidagina tikilib, bozorda sotuvga bozorga chiqarimaganini zardo'zlarning o'zlari qayd etadilar Buxoro zardo'zligida o'ziga xos va puxta ishlangan alamalar bo'lib, ular zardo'zlik sharoitining ayrim bosqichlarini anglatishdan tashqari bu sarf atning uz'oq davrlik tarraqiyoti jarayonidan ham darak berib turadi. Masalan gulli chambarak to'rt yaproqli gul,guli hashtbarg - sakkiz yaproqli gul.Lolagul va hokazolar yaprog'I sakkiztadan ko'p bo'lgan gulni-gulli sadbarg deyiladi.

Barg turadigan naqshlar quyidagilarga bo'linadi: dona-dona yaproqlar yakkabarg juft juft yaproq-dubarg , uchtalik yaproqlar -sebarg, majnuntol yaprog'i-bargi majnuntoldek va xoka/.olar. Ajralib arpamental gul turlari o'zlarining uzoq davomli rivij lanishlarida shu qadar ko'p uslublarga va geometric ko'rinishlarga ega bo'lganki hatto ularning dastlabki i s l i m i y shakllarini ilg'ab olish mumkin. Zamonaviy ustalar, ularni xoxlagan maqomda talqin qilganlar Masalan to'rt yaprog'li gul naqsh xuddi ana shunday o'zgarishni boshdan kechirib, endilikda u kunguradir peshtahni eslatuchi chor-madaqil (to'rt darvoza) deb atala boshlandi. XIX asrning o'ttizinchi yillardan zardo'zlik gullarinign nusxasi O'rta Osiyoga kunlab olib kelingan rus fabrikalari gazlamalaridan olingan. Rang-barang naqshli, sirkor me'moriy edchorliklar, ulardan turli-tuman geometric naqshlar zardo'zlik gullari va kashtalarni ijodiy jihatdan boyitishdagi boy materiallar bo'lib xizmat qiladi. Zardo'zlik kashtalarni chizuvchi gulbur ustalar boshqa namunalarga ko'r-ko'rona tahmid qilmay atroflicha o'ylab ko'rganlar o'z kasb xunarlarining an'analari va spesifik xususiyatlari asosida ijodiy qayta ishlaganlar. Kashta naqshlaming tuzilishiga qarab, zardo'z ustalar byumlarni ayrim-ayrim guruhlarga bo'ladilar. Bezak gullarining j o y l a n i s h tartibga ko'ra choponlar bir necha turlarga b o ' l i n a d i . : Darham- (to'qima) turidagi cho'ponlar butun yozaning bir s i d r a gul naqshlari bilan to'ldirganligi orqali ajralib turadi. Bimda turli katta kichikdagi kvadrat romblar to'g'ti burchaklar va hakazolar yo'l yo'l shaklida qator tizimiy zish i s l i m i y naqshlar bilan to'ldirib chiqilgan. Butador- Yuza bo'ylab bir teksda har tomonga yoyilib turgan bir dasta gul aks etirilgan choponlarni shunday deb ataydilar. Bu tur kompazitsiyaga yana butadori tavnoq deb atalgan to'p ham kiradi.Bunday to'plarnig butun yuzasi buta naqshi bilan t o ' l d i r i b , faqat yelkasiga -tavq deb atalgan chiroyli gardishli turunj i boMgan.Butadori chilolak deb atalgan tcfplar ham s h u l a r sirasidandir. Ularning tikaladigan butun yuzasi bir teksda halqachalar bilan toMdirilgani uchun shunday nomlanadi. "Davkur"(davri koT' hoshiyalangan

$so'zining b u z i l i b a y t i l i s h i )dcb nomlangan tcTplar g'oyat keng ko'p ko'Iamda qo'llanilgan.Bundan to'plarlarning eng uchlari, barglari va quyi qismlari qo'r hoshiyasi bilan aylantirilib tikilgan, to'p yelkasiga esa turunj naqshi tushurilgan. Tavq-turunj naqshlarining turli-tumanligi va talqinligi bilan ajralib turadi, ular ham ko'rinishlari, ham katta-kichiklari bilan bir-biridan farq qiladi. Ularning oMchamlari diametrda 36*45dan 48*56sm orasida hisob qilinadi Tavq turunjlarining t u z i l i s h i sistemasi bo'yicha ularni ikki turga boTish mumkin.Birinchi tur turunjlarga yopiq halqa ichida tuzilgan kompazitsiyalar kiradi. Ikkinchi kategoriyali turunjlarning kashta gullari bilan bilan jim- jimador saliblar sernaqsh yo'Ilardan to'qima usulida yasalgan sakkiz qirrali yulduzlar, galma- galdan almashinib keluvchi gulli girex va butoqchalar kompazitsiyasi shaklligicha joylashtirilgan, yerga qaragan yarim oy halqasiga kiydirilgan murakkab islimiy kompazitsiyalardan iboratdir. (Trtasida doira shakli bor turunjlarning gardishi sirt tomonidan kungralar bilan aylantirib chiqilgan. Kulucha mursagi zardo'zlik bezaklarining tuzulini j i h a t i d a n ikki guruhga bo'lishgan: butadori chilolak va davko'r. O'tlarning davriy usulida tikilgan jo'lgari xuddi t o ' p l a r singari amir saroyi ayollarning tantanali kunlarida tug'adigan buyum mersirasiga kiradi Ular ikki tonfaga bo'linadi. 1) Xasaniy-amirning o'zi foydalanishiga mo'ljallangan va 2) Inomiy tortiq xilidagi boshqa zaruriy ashyolar qatarida 'o'rin olgan. Jul ikki qisimdan iborat: Egar qoshiga keygiziladigan to'g'ri burchakli kesmasi bor old-xoni zingoh qismi, Tabiiyki julning ko'proq ochiq, ko'zga ko'ritib turgan qismlarida kashtalar ko'proq bo'ladi. Erkaklar zardo'ziy poyafzali barqutdan t i k i l i b ular bir qancha turlarga bo'lingan. Shulardan bir qismi naushi mir/.oiv \ ( ) l \ !$ $kavushi Xatirjigi bilan kiyiladigan Maxsidir bundan kovushi maxsilar bir xil gulda bezatilgan yana poyafzal turlaridan biri-mo'za Mo'za bilan maxsining yozgi va qishgisi bo'lgan Teyafzanlaming yana bir turi- qo'nji uzun o'qchasi balandmuzi xatirchigi bo'lib ularni asosiy suvariyalar ovchilar, chavandozlar kiyganlar Taya afzallardagi naqsh gullari butun tekislikni qoplab olgan. Ular oddatda yodaraxt turidagi islimiy naqshlardan yoki gullardan bir teks sochilgan grix va xalqalardan iborat komnozinyalar bilan to'ldirilgan. Erkaklar va ayollarning quyidagi buyumlarni ham zardo-'ziy usulida tikilgan salla, quloq, ayollardo'pisi, peshonaband, Buxoro ayollari 40-46 yoshidan boshlab kiyadigan kutapo'shak- bosh kiyimi , sarandoz va rido-ro'molari, miyonband -erkak va bolalar belbog'I, ayollar ko'ylagning yoqasi, engi , girdini be/.aydigan zeyi, paranjining peshak va dumi, yuz niqobi, xamyoni -qanchuq, shona xaltasi soat xaltasi oyna xaltasi Shaxsiy muhirni solib quyadigan muhirdan va boshqalar. 04a Osiyoning mohir ustalari qo'lida barq urib gullagan Buxoro zardo'zlik san'ati o'zining badiiy quyilishi bilan muhim o'rin tutadi. Necha asrlar davomida usta zardo'zlar tikishning eng ajoyib ycTllarini topadilar va uni takomillashtiradilar. Ranglardagi nazokatli chuqurhis etgan holda ochiq rangli shoyilar zardo'zlikkka tadbiq etial boshlandi. M i l l i y naqsh laming ay rim elementlariva kompozitsion tuzulishlari beqiyos xiyolot mahsuii ekanligiaslo sir emas. Arfanabviy talqinlarning keng miqyosoda qo'llanilaishi va arf anaviy kompozit6siya sxemalarining molligiga qaramay, bunday qotib qolga andaza yoki shablondan asar ham ko x rmaymiz. Bular hammasi ustalarning CTzbekiston xalqlari madaniy merosi xazinasiga bebaho hissa bo'lib qo\ shiladigan chinakam sarfat durdonalari yaratishiga imkon beruvchi q i z g ' i n ijodiy mehnatdan darak berib turibdi.$

Adabiyotlar ro'yxati: 1. Narodnoe dekorativnoe iskustvo Uzbekistana. Moskva. "Izobrazitelnoe iskustvo"-1955g. 2. D . Faxriddinova . Dekorativno - prikladnoe iskustvo Uzbekistana " Gafur Gulyam " T -1972 y . 3. P.A. Goncherova "Buxoro zardo'zligi" G'. G'ulom nashr T-1986 у 4. M . A . Bikjanova Yuvelirnoe iskustvo Uzbekistana 1949 yil qo ' lyozma Tarix instituti №125 5. G.A. Pugachonkova, L.I. Rempel. Vudayumiysya pamyatniki izobrazitelnogo iskusstvo Uzbekistana. Tashkent- 1960 y. 6. O.A. Suxareva Polufeodalnbiy gorod Buxara T. 1962 7. G.L. Chepelevestkaya. O'zbekiston so'zanilari. T. - 1961 у 8. E.M. Peshereva. Gonchamoe iskustvo Sredney Azii. M.-1959 g. 9. T. Abdullaev, D. Faxretdinova, A. Hakimov. Ma'danga bitilgan qo'shiq. Toshkent G'. G'ulom nashr. 1986 10. M.K. Raximov. Xudojestvennaya keramika Uzbekistana. Т.-1962 g. 11. A.L. Jadova Sovremenaaya keramika Uzbekistana na M. - 1963 g. 12. M.A. Sokolova Usto Umarqul Juraqulov jurnal "Dekorativnoe Iskustvo" 1959 g. 13. A.S. Morozova Mashinnaya vbishivka T. - 1960 g. 14. N.A. Avezova. Tashkentskaya rezba po derevu T. - 1961 g. 15. N.A. Avezova. Pargori T. 1958 g. 16. Notkin. Buxarskaya rezba po ganchu T. - 1962 g. 17. Q. Qosimov. Naqqoshlik T. - 1982 y. 18. S. Bulatov. O'zbekiston xalq amaliy san'ati. Toshkent 1991 yil 19. L.I. Rempel. Arxitekturnbiy ornament Uzbekistana. M. - 1960 g. 20. «San'at» jurnali 1978-2006 yillar.

O'xshashlar

Xalq amaliy bezak san'ati turlari

O'zbek milliy tasviriy san'ati, uning yo'nalishlari va janrlari

Sonlar bilan belgilangan proyeksiyalar

Egri chiziqlar bilan chiziladigan chizmalar

To’g’ri chiziq bilan tekislikning kesishishi