Ellipsoid - Geometriya - Referatlar

Ellipsoid

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

765 KB

Ko'chirib olish

Ellipsoid Fazoda dekart koordinatalari sistemasi kiritilgan bo’lib,unda ikkinchi darajali z y x F , , ko’phad yordamida berilgan   0 , ,  z y x F (1) tenglamani qaraylik.Fazoda koordinatalari (1) tenglamani qanoatlantiruvchi nuqtalar to’plami ikkinchi tartibli sirt deb ataladi. Ta’rif-1. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida 1 2 2 2 2 2 2    c z b y a x (2) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u ellipsoid deb ataladi.Bu tenglamada 0   c b a munosabat bajarilishi talab qilinadi. Ellipsoid tenglamasidan ko’rinib turibdiki, u koordinata o’qlariga nisbatan simmetrik joylashgan,koordinata boshi esa uning simmetriya markazidir. Ellipsoidning shaklini chizish uchun uning koordinata tekisliklariga parallel tekisliklar bilan kesimini qaraymiz.Masalan,uni h z tenglama bilan aniqlangan tekislik bilan kessak, c h  bo’lganda kesimda 2 2 2 2 2 2 1 c h b y a x    tenglama bilan aniqlanuvchi ellips hosil bo’ladi.Bu tenglamani 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2                 c h b y c h a x ko’rinishda yozish mumkin. Xuddi shunday,ellipsoidni Oxz , Oyz tekisliklariga parallel tekisliklar bilan bilan kessak, kesimda ellipslar hosil bo’ladi. Yuqoridagilarni hisobga olib,ellipsoidni chizmada tasvirlashimiz mumkin. Ta ’ rif-2. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida 1 2 2 2 2 2 2    c z b y a x (3) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u ikki pallali giperboloid deb ataladi.Bu tenglamada 0 b a , 0c munosabatlar bajarilishi talab qilinadi. Ikki pallali giperboloid tenglamasidan ko’rish mumkinki,uchinchi o’zgaruvchi c z va c z tengsizliklarni qakoatlantirishi kerak. Demak ikki pallali giperboloid ikki qismdan iborat va uning nomi shakliga mosdir.Agar ikki pallali giperboloidni h z tenglama bilan aniqlangan tekislik bilan kessak, c h  bo’lganda kesimda 1 2 2 2 2 2 2    c h b y a x tenglama bilan aniqlanuvchi ellips hosil bo’ladi.Bu ellipsning yarim o’qlari mos ravishda 1 2 2  c h a , 1 2 2  c h b kattaliklarga tengdir. Agar ikki pallali giperboloidni h y tenglama bilan aniqlangan tekislik bilan kessak, har qanday h uchun kesimda 118C h izma-1

1 2 2 2 2 2 2    b h a x c z tenglama bilan aniqlanuvchi giperbola hosil bo’ladi.Bu giperbolaning yarim o’qlari mos ravishda 2 2 1 b h c  , 2 2 1 b h a  kattaliklarga tengdir. Xuddi shunday ikki pallali giperboloidni h x tenglama bilan aniqlangan tekislik bilan kessak, har qanday h uchun kesimda 1 2 2 2 2 2 2    a h b y c z tenglama bilan aniqlanuvchi giperbola hosil bo’ladi. Bu giperbolaning yarim o’qlari mos ravishda 2 2 1 a h c  , 2 2 1 a h b  kattaliklarga tengdir . Ta ’ rif-3. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida 1 2 2 2 2 2 2    c z b y a x (4) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u bir pallali giperboloid deb ataladi.Bu tenglamada 0 b a , 0c munosabatlar bajarilishi talab qilinadi. Bir pallali giperboloidning tenglamasidan ko’rish mumkinki, u koordinata tekisliklariga nisbatan simmetrik joylashgan,koordinata boshi esa uning simmetriya markazi bo’ladi. Bir pallali giperboloidni h z tenglama bilan aniqlangan tekislik bilan kessak, har qanday h uchun kesimda 1 2 2 2 2 2 2    c h b y a x tenglama bilan aniqlanuvchi ellips hosil bo’ladi.Bu ellipsning yarim o’qlari mos ravishda 2 2 1 c h a  , 2 2 1 c h b  kattaliklarga tengdir.Agar 0h bo’lsa,kesimda eng kichkina ellips hosil bo’ladi.Bu ellips bir pallali giperboloidning bo’g’zi deb ataladi. Bir pallali giperboloidni h x , h y tenglama bilan aniqlangan tekisliklar bilan kessak, mos ravishda a h  va b h  bo’lganda kesimda 2 2 2 2 2 2 1 a h c z b y    2 2 2 2 2 2 1 b h c z a x    tenglamalar bilan aniqlanuvchi giperbolalar hosil bo’ladi.Bu giperbolalardan birinchisining yarim o’qlari mos ravishda 2 2 1 c h a  , 2 2 1 c h b  kattaliklarga tengdir. Agar a h  yoki b h  bo’lsa,kesimda mos ravishda 0 2 2 2 2  c z b y va 0 2 2 2 2  c z a x 119

tenglamalar bilan aniqlanuvchi ikkita kesishuvchi to’g’ri chiziqlar hosil bo’ladi.Bu faktlarni hisobga olib bir pallali giperboloidni chizmada tasvirlashimiz mumkin Ta’rif-4. Sirtning xar bir nuqtasidan shu sirtda yotuvchi to’g’ri chiziq o’tsa, bunday sirt chiziqli sirt deyiladi. Sirt chegaralagan bo’lsa,unda to’g’ri chiziq yotmaydi va shuning uchun u chiziqli sirt bo’lmaydi.Demak ellipsoid chiziqli sirt bo’lmaydi. Teorema-1. Bir pallali giperboloid chiziqli sirt bo’lib, uning har bir nuqtasidan giperboloidda yotuvchi ikkita to’g’ri chiziq o’tadi. Isbot. Bir pallali giperboloidning  0 0 0 , , z y x M nuqtasidan  n ml , , yo’nalishdagi to’g’ri chiziqning parametrik tenglamalari tn z z tm y y tl x x       0 0 0 (5) ko’rinishda bo’ladi.Bu to’g’ri chiziq bir pallali giperboloidda yotishi uchun       1 2 2 0 2 2 0 2 2 0       c nt z b mt y a lt x tenglik t ning har qiymatida bajarilishi kerak.Bu tenglikda 1 2 20 2 20 2 20    c z b y a x munosabatni hisobga olsak 0 2 2 2 2 2 2    c n b m a l va 0 2 0 2 0 2 0    c nz b my a lx tengliklarni hosil qilamiz. Yo’nalishni aniqlovchi  n ml , , vektorning hamma koordinatalari nolga teng bo’lmaganlini uchun yuqordagi tenglikning birinchisidan 0 n ekanligi kelib chiqadi.Biz umumiylikni chegaralamasdan c n deb olamiz.Bundan esa m l, lar uchun 1 2 2 2 2   b m a l , c z b my a lx 0 2 0 2 0   shartlarni olamiz.Agar biz c zl x x 0 1 0   , c z m y y 0 1 0   (6) tengliklar bilan  0, , 1 1 y x nuqtani aniqlasak 0 2 1 2 1   b my a lx (7) 120

tenglikni olamiz. Bundan tashqari2 21 2 21 2 20 2 2 2 2 0 21 21 2 21 2 21 2 20 2 2 0 1 2 2 0 1 1 2 b y a x c z b m a l c z b my a lx b y a x c z b tc z m y a c zl x                                 tenglikdan 1 2 21 2 21   b y a x (8) munosabat kelib chiqadi.Demak  0, , 1 1 y x nuqta giperboloidning bo’g’ziga tegishlidir.Yuqoridagi (6) tenglikdan 1 2 1 2 x b y a m l   munosabat kelib chiqadi.Biz agar uy b a l 1   , uxa b m 1  tengliklar bilan  c ml , , vektorning m l, koordinatalarini aniqlasak, 2 2 21 2 21 2 2 2 2 u a x b y b m a l          munosabatni hisobga olib (8)tenglikdan 1  u qiymatlarni topamiz.Demak biz qidirayotgan to’g’ri chiziqlarning parametrik tenglamalari ty b au x x 1 0  txa bu y y 1 0  ct z z   0 ko’rinishda bo’ladi.Bu to’g’ri chiziqlar c z t 0  bo’lganda  0, , 1 1 y x nuqtadan o’tadi.Haqiqatan ham (6) tengliklardan c z x a b u y y c z y b a u x x 0 1 0 1 0 1 0 1     munosabatlarni hosil qilish mumkin.Teorema isbotlandi. Paraboloidlar Ta ’ rif-5. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida z q y p x 2 2 2   (4) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u elliptik paraboloid deb ataladi.Bu tenglamada p, 0q munosabatlar bajarilishi talab qilinadi. Elliptik paraboloidning tenglamasidan ko’rish mumkinki,koordinata boshi unga tegishli, yOz va xOz tekisliklari elliptik paraboloidning 121

simmetriya tekisliklari bo’ladi. Elliptik paraboloidni h z tenglama bilan aniqlangan tekislik bilan kessak, 0h bo’lganda kesimda yarim o’qlari mos ravishda hp2 , hq2 kattaliklarga teng bo’lgan ellips hosil bo’ladi. Elliptik paraboloidni h x , h y tenglamalap bilan aniqlangan tekisliklar bilan kessak, kesimda fokal parametrlari mos ravishda q p , kattaliklarga teng bo’lgan parabolalar hosil bo’ladi.Bu parabolalarning uchlari mos ravishda       q h h 2, ,0 2 va       p h h 2,0, 2 nuqtalarda joylashgan. Bu xossalarni hisobga olib, elliptik paraboloidni chizmada tasvirlashimiz mumkin. Ta ’ rif- 6 . I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida (4) z q y p x 2 2 2   ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u giperbolik paraboloid deb ataladi. Bu tenglamada 0 ,0   q p , munosabatlar bajarilishi talab qilinadi. Giperbolik paraboloid ham yOz va xOz tekisliklarlarga nisbatan simmetrik joylashgandir.Agar giperbolik paraboloidni h z tenglama bilan aniqlangan tekislik bilan kessak, 0h bo’lganda kesimda yarim o’qlari mos ravishda hp2 , hq2 kattaliklarga teng bo’lgan giperbola hosil bo’ladi.Agar 0h bo’lsa,kesimda haqiqiy o’qi Ox o’qqa,mavhum o’qi Oy o’qqa parallel va yarim o’qlari mos ravishda hq2 , hp2 kattaliklarga teng bo’lgan giperbola paydo bo’ladi.Kesuvchi tekislik xOy tekisligi ustma-ust tushsa,kesimda 0 2 2   q y p x tenglama bilan aniqlanuvchi ikkita kesishuvchi to’g’ri hosil bo’ladi. Giperbolik paraboloidni o’qiga parallel tekisliklar bilan kesssak kesimda parabolalarni olamiz. Masalan kesuvchi tekislik h x tenglama bilan berilsa,kesimda fokal parametrlari q ga teng va uchi       p h h 2,0, 2 nuqtada bo’lgan parabola hosil bo’ladi. Teorema-1. Giperbolik paraboloid chiziqli sirt bo’lib, uning har bir nuqtasidan paraboloidda yotuvchi ikkita to’g’ri chiziq o’tadi. Isbot. Giperbolik paraboloidga tegishli  0 0 0 , , z y x M nuqtadan o’tuvchi va tn z z tm y y tl x x       0 0 0 122

tenglamalar bilan aniqlangan to’g’ri chiziq paraboloidda yotishi uchun     tn z q tm y p tl x      0 2 0 2 0 2 tenglik parametrning har bir qiymatida bajarilishi kerak.Bu tenglikni 0 2 0 0 2 2 2                n q my p lxt q m p l t ko’rinishda yozib,undan 0 2 2   q m p l va 0 0 0    n q my p lx tengliklarni hosil qilamiz.Bu tengliklardan  n ml , , yo’nalish uchun         q y u p x q u p n ml 0 0 : : : : munosabatni hosil qilamiz.Bu erda 1  u tenglik bajarilgan.Demak giperbolik paraboloidning har bir nuqtasidan unda yotuvchi ikkita to’g’ri chiziq o’tadi.Bu to’g’ri chiziqlarning parametrik tenglamalarini              q y u p x t z z q tu y y p t x x 0 0 0 0 0 (5) ko’rinishda yozish mumkin.Bu parametrik tenglamalarda 0 0 0        q y u p x munosabat bajarilsa,                  q y u p x q y u p x z t t 0 0 0 0 0 1 2 1 bo’lganda (5)to’g’ri chiziqlar 0z tekislikni kesib o’tadi. Bu tekislikda 0  q y p x va 0  q y p x (6) tenglamalar bilan aniqlanuvchi to’g’ri chiziqlar ham yotadi.Demak (5) to’g’ri chiziq (6 ) to’g’ri chiziqlarning bittasini kesib o’tadi.Buni aniqlash uchun (5) ifodalarni (6) tenglamalarga qo’ysak 0 21 0 0 1 0 1 0                  t q y u p x q q ut yu p p t x tenglikni olamiz.Demak (5) to’g’ri chiziq 0  q y u p x (7) to’g’ri chiziqni kesib o’tadi.Bu to’g’ri chiziqning parametrik tenglamalarini q u y p x          ko’rinishda yozish mumkin. Yuqoridagi (5) va (7) to’g’ri chiziqlarning kesishish  q ut y p t x 1 0 1 0 ,   nuqtada kesishadi va bu nuqtaga parametrning             q y u p x t p x p p t x 0 0 1 0 1 0 1 2 1  qiymati mos keladi. 123

Agar 1t t t   belgilashni kiritib, (5) to’g’ri chiziqning parametrik tenglamalarini       p t p t t p t x p t x x 1 1 1 0 0               q tu q t tu q ut y q tu y y 1 1 1 0 0           1 0 0 1 0 0 0 2 t q y u p x t t q y u p x t z z                   ko’rinishda yozish mumkin. A gar 0 0 0   q y u p x bo’lsa, giperbolik paraboloidning (4) tenglamasidan 0 0 z tenglik kelib chiqadi. Demak bu holda (5) to’g’ri chiziq 0z tekislikda yotadi. Yuqoridagi keltirib chiqarilgan xossalarni quyidagicha yozishimiz mumkin. Teorema-2. Giperbolik paraboloidning har bir yasovchisi 0z tekislikda yotadi yoki bu tekislikni kesib o’tadi.YAsovchining parametrik tenglamalarini        t z q t u y p t x 2 , ,      ko’rinishda yozish mumkin.Bu erda 1  u . Agar yasovchi 0z tekislikda yotsa 0  ,yasovchi 0z tekislikda yotmasa q p d   , d - (5) va (7) to’g’ri chiziqlarning kesishish nuqtasidan koordinata boshigacha bo’lgan masofa. Silindrlar Ta ’ rif-7. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida 1 2 2 2 2   b y a x (8) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u elliptik silindr deb ataladi. Bu tenglamada 0 b a , munosabatlar bajarilishi talab qilinadi. Elliptik silindr tenglamasida y x, o’zgaruvchilarning faqat ikkinchi darajalari qatnashganligi uchun koordinata boshi uning simmetriya markazi bo’ladi,koordinata tekisliklari esa simmetriya tekisliklaridir. Silindrning simmetriya markazidan yasovchilarga parallel o’tadigan to’g’ri chiziq silindrning o’qi deyiladi.Elliptik silindrni (8) tenglama yordamida aniqlaganimizda uning o’qi Oz o’qi bilan ustma-ust tushadi.Bu sirtni uning o’qiga perpendikulyar tekisliklar bilan kessak,kesimda ellipslar hosil bo’ladi. Mustaqil ish uchun topshiriq. Elliptik silindr tenglamasida b a bo’lsa,uni o’qiga perpendikulyar tekisliklar bilan kessak,kesimda aylanalar hosil bo’ladi.Lekin b a bo’lganda ham uni yasovchilarga parallel bo’lmagan tekislik bilan kesib aylana hosil qilish mumkin.Bu faktni isbotlang. Ta ’ rif-8. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida 1 2 2 2 2   b y a x (9) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u giperbolik silindr deb ataladi. Bu tenglamada 0 ,0   b a munosabatlar bajarilishi talab qilinadi. Giperbolik silindr tenglamasida y x, o’zgaruvchilarning faqat ikkinchi darajalari qatnashganligi uchun elliptik silindr kabi koordinata boshi uning simmetriya markazi bo’ladi,koordinata tekisliklari esa simmetriya tekisliklaridir. Giperbolik silindrni unig o’qiga perpendikulyar tekisliklar bilan kessak,kesimda (9) tenglama bilan aniqlanuvchi giperbola hosil bo’ladi. 124

Ta ’ rif-9.. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida px y 2 2 0p (10) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u parabolik silindr deb ataladi.. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida 0 2 2 2 2  b y a x (11) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u ikkita kesishuvchi tekislikdan iborat bo’ladi. I kkinchi tartibli sirt tenglamasini birorta dekart koordinatalari sistemasida 0 2 2  b y (12) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u ikkita parallel tekislikdan iborat bo’ladi. I kkinchi tartibli sirt tenglamasni biorta dekart koordinatalari sistemasida 0 2 y (13) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa , u ikkita ustma-ust tushuvchi tekislikdan iborat bo’ladi. Ikkinchi tartibli sirtning urinma tekisligi Bizga ikkinchi tartibli sirt   0 , ,  z y x F (1) tenglama bilan berilgan bo’lsa,unga tegishli  0 0 0 , , z y x M nuqtadagi urinma tekislik tushunchasini kiritamiz. Ta ’ rif-10. Ikkinchi tartibli sirtda yotuvchi va 0 M nuqtadan o’tuvchi hamma chiziqlarning shu nuqtadagi urinmalari yotuvchi tekislik Sirtning 0 M nuqtadagi urinma tekisligi deyiladi. Urinma tekislik tenglamasini keltirib chiqaramiz. Buning uchun 0 M nuqtadan o’tuvchi  tekislik bilan sirtni kesganimizda hosil bo’lgan kesimni (chiziqni)  bilan , uning 0 M nuqtadagi urinmasini l bilan belgilaymiz. Urinmaga tegishli nuqtani  z y x M , , bilan,  chiziqda 0 M nuqtaga etarli yaqin nuqtani N bilan belgilab, 0 M va N nuqtalardan to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziqda  z y x M , , nuqtaga eng yaqin nuqta  z y x M     , , bo’lsin. Biz N nuqtaning koordinatalarini      0 0 0 0 0 0 z zt z z y yt y y x xt x x N N N          ko’rinishda yozish mumkin. Koordinatalar uchun bu ifodalarni (1) tenglamaga qo’ysak         0 , , 0 0 0 0 0        z zt z y yt y x xt x F (1) tenglikni olamiz. Bu tenglikning chap tomonidagi ifodada 0 t da z y x    , , o’zgaruvchilar mos ravishda 0 0 0 , , z y x kattaliklarga intiladi.Yuqoridagi tenglikni t ga bo’lib va   0 , , 0 0 0  z y x F tenglikni hisobga olib, 0 t da limitga o’tsak             0 , , , , , , 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0       z y x F z z z y x F y y z y x F x x z y x (14) tenglamani hosil qilamiz.Bu tenglama sirtning 0 M nuqtadagi urinma tekisligi tenglamasidir. 125

O'xshashlar

To‘g‘ri chiziq bilan sirtning kesishuv nuqtasini yasash

Sirtlar

Sirtlarning o’zaro kesishish chizig’i yordamchi kesuvchi sharlar usuli

Sirtlar tasnifi

Sirtlarga urinma tekisliklar o‘tkazish, sirt ustidagi nuqtalarning klassifikatsiyasi