logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geologiya
  4. Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.4609375 KB
Ko'chirib olish
Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti Reja: Tuproqda aluminiy birikmalari  Tuproqda aluminiyning kompleks birikmalari  Tuproqda IV-guruh elementlari  Kremniy oksidlari va alyumosilikatlar  Silikatlarning analiz usullari  Uglerodli mineral birikmalarning tuproqni shakllanishiga, unumdorligiga ta’siri Uchinchi guruhdagi elementlardan faqat aluminiy tuproq tarkibida makro miqdorda uchraydi va muhim hal qiluvchi konstitutsion rol o’ynaydi. Bu guruhning qolgan elementlarini mikro va ultromikroelementlar qatoriga kiritish mumkin bo’lib, ularning ichida bor nisbatan yaxshi o’rganilgan va o’simliklar fiziologiyasidagi roli isbot qilingan. Bu guruh elementlarining tuproq, o’simlik va litosferadagi miqdorlari jadvalda keltirilgan. Yer po’stidagi aluminiy miqdori 8% atrofida bo’lib, Fersman bo’yicha 7,45% ni, Vinogradov ma’lumotlariga ko’ra 8,05% ni tashkil qiladi. Aluminiy tog’ jinislarining turi va sifatiga qarab konsentratsiyalash xususiyatiga ega. 26-jadval. Litosferada, tuproq va o’simliklarda III-guruh elementlarining miqdori, % Elementlar Litosfera Tuproqda O’simlik kuli Elementlar Litosfera Tuproqda B AI Sc 1,2 ∙ 10 -3 8,05 6 ∙ 10-4 1 ∙ 10-3 7,13 7 ∙ 10-4 4 ∙ 10-2 1,40 -- Y La Ti 2,8 ∙ 10 -3 1,8 ∙ 10 -3 6 ∙ 10-4 5 ∙ 10-3 3 ∙ 10-3 -- Cho’kindi jinslar 10-11%, ultra asosiy jinslar esa 0,45% aluminiyga ega. Bu o’rinda nordon mineral jinslar ajralib turadi va oraliq vaziyatini egallaydi, ya’ni 7- 9% aluminiy saqlaydi. Okean suvlarida esa uning miqdori 0,01-mg/l daryo va ko’llarning suvida 0,020,03 mg/l, pH 9-11 bo’lgan ishqoriy suvlarda Al 0,5-0,7 mg/l tashkil qiladi. Yer osti suvlarida sharoitga qarab bir necha mg/l gacha Al bo’lishi mumkin. Tirik organizmlarda AI o’rtacha 5 ∙ 10 -3 % bo’ladi. Ko’llarda esa 1,4% gacha bo’ladi. Aluminiyning o’rtacha miqdori umumiy tushunchalar uchun zarur bo’lib, aslida esa uning ko’rsatkichi o’zgaruvchan. Masalan, F.Klark bo’yicha hatto cho’kindi jinslarning o’zida uning miqdori 10- 15 marotoba farq qiladi, ya’ni qumda 2,52% bo’lsa, ohaktoshlarda 0,4%, gilli jinislarda 8,15%. Rus tekisligidagi gilli jinslarda A.Vinogradov ma’lumotiga ko’ra Al 6, 1- 9,7% oraliqda bo’ladi. Xullas aluminiyning tuproqdagi miqdori shu tuproq mineralogik tarkibiga bog’liq bo’lib, uning minerallari tuproq hosil bo’lishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, o’rmonlarning qo’ng’ir tuproqlarida Al 8-9%, qizil tuproqlarda 14-15%, lateritlarda 26% gacha bo’ladi. Bu o’z navbatida Al 2 O 3 ga hisoblansa, tuproqning 50% massasini tashkil qiladi. Aluminiyning eng ko’p miqdori uning boksitli rudasiga to’g’ri keladi. Podzol tuproqlarining illyuval qatlamlardagi Al miqdori A qatlamiga nisbatan 1,5- 2 barobar ko’p bo’ladi. Odatdagi hollarda Al tuproqda bir tekis taqsimlanadi. Faqat karbonatlar yoki gumus ko’p to’plangan qatlamlarda ko’payganga o’xshaydi, aslida unday emas. Aluminiyning tuproq xossalarini shakllanishidagi roli quyidagi sabablarga bog’liq. 1. Tuproqlarda Al ko’pligi va alyumosilikatlarga kirishi uni SiO 2 qatoriga qo’yishni taqozo qiladi va unga alohida hal qiluvchi rol ajratishini bildiradi. Alyumosilikatlar yer po’stining 85% ni tashkil qiladi. Shunga qaramasdan aluminiyni tuproq morfologiyasiga bo’lgan xususiy ta’siri ko’rinmaydi. 2. Al yetarli reaksion va migratsion xususiyatlarga ega. Uning tuproqdagi, landshaftlardagi miqdori, birikish holatini hisobga olib, tuproq genetik profillari diagnostikasida undan foydalanish mumkin. 3. Al tuproqning potensial kislotaligini vujudga keltirishda qatnashadi. Tuproq eritmasida aluminiy miqdori 1 mg dan oshsa, zaharli bo’lib o’simliklarning ildizini o’sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi, hatto bu jarayonni to’xtatadi. Tuproqda aluminiy ko’p bo’lsa, harakatchan fosfor miqdori keskin kamayadi. Al aksariyat tuproqlarda 3 valentli holatda namoyon bo’ladi. Tuproqda aluminiy birikmalari Tuproqda Al har xil eruvchanlikka ega bo’lgan birikmalar tarkibiga kirgan bo’lib, gumid zona tuproqlarida xususan, chimli podzol va podzol tuproqlarda almashinuvchi tarzida bo’ladi. Al tuproqda oksid, gidrooksid va oddiy tuz, kompleks birikma, aluminiy kislotalari shaklida uchraydi. Uning ko’p tarqalgan birikmasi Al 2 O 3, ya’ni korund bo’lib suvda va kislotalarda erimaydi, oq rangli, lekin tabiatda Cr, Mn, Fe, Ti lar ta’sirida doimo bo’yalgan bo’ladi. Korundni bo’yalgan formalari sapfir, rubin, topaz bo’lib, qimmatbaho toshlar sanaladi. Tuproqda gibbsit yoki gidroargillit nisbatan ko’p uchraydi, aktaedrik kristalli panjaraga ega. Tuproqda gibbsit bilan birga yoki mustaqil, bemit- -AlOH va diaspor- -AlOH uchraydi. Bu minerallar qadimiy tropik tuproqlar uchun xarakterli. Allofanlar shaklida ham aluminiy tuproqda uchraydi. Allofanlar tarkibida Al 2 O 3 24-42%, SiO 2 21-40%, H 2 O 39-44% bo’ladi. Allofanlar uchun Si:Al=1:1 nisbati xarakterli. Allofan atamasi Shtromaer va Gausmanlar tomonidan kiritilgan bo’lib, ular amfoterlik xususiyatiga ega. Ular fosfotlarni va boshqa anionlarni bog’laydi. Kation singdirish sig’imi 20-50, anion sig’imi 50-30 mg.ekv/100g. Aluminiy miqdori tuproq xususiyatlariga jiddiy ta’sir ko’rsata oladi. Agar uning miqdori ko’p bo’lsa, tuproqning hajm massasi kamayadi, plastikligi, suv saqlash qobiliyatlari ortadi. Tabiiy sharoitlarda ba’zan aluminiyli mineral suvlar ham hosil bo’ladi. Tuproq muhitda aluminiyni hamma mineral tuzlari ham turg’un emas. Uning fosfatli birikmalari, uran kislotasi bilan va polisaxaridlar bilan hosil qilgan birikmalari katta ahamiyatga ega. Tabiiy suvlarning bug’lanishi natijasida maxsus birikmalar KAl(SO 4 ) 2 ∙ 12H 2 O kvarslar hosil bo’ladi. Nordon jinslar qatlamida oltingugurtli gazlar ta’sirida aluni hosil bo’ladi. Bulardan tashqari, pegmatit va gneislarda kriolitlar (Na 3 AlF 6 ) uchraydi. Bu minerallar suvda har xil miqdorda erib, boshqa moddalar qatorida aluminiy oksidini hosil qiladi. Tabiatda unchalik oddiy bo’lmagan melit deb ataluvchi Al 2 C 12 O 12 .18H 2 O tarkibli mineral mavjud bo’lib, u mis rangga ega. Gumus kislotalarining oksidlanishidan mellit kislota ham hosil bo’lishi aniqlanganligi e’tiborga sazovordir. Tuproqda turli silikatlar: silimanit, disten, o’rta polisilikatlar, muskovit, epidot, mikrlin, ortoklaz, anortit va ularning oraliq formalari mavjud. Tuproqning nozik fraksiyalarida AI oksidi v gidrooksididan tashqari gilli minerallar ham uchraydi. Ularga kaolinit- Al 4 (OH) 8 [Si 4 O 10 ], montmorillionnit- Al 2 Si 4 O 10 (OH) 2 * nH 2 O, xlorit va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Xullas tuproq tarkibidagi Al-li birikmalarning hammasini, ular tarkibidagi aluminiylarni aniqlash, katta ilmiy va amaliy ish bo’lib, tuproqshunoslikda katta ahamiyatga ega. Ammo hozirgi kunda ularni guruhlarga ajratib o’rganish maqsadga muvofiq bo’lib, bunda S.V. Zon tavsiyasidan foydalanish ma’qul. 1. Alyumosilikatlar panjarasiga kiruvchi silikatli aluminiy. 2. Alyumosilikatlar kristall panjarasiga kirmaydigan, erkin aluminiy. O’z navbatida erkin aluminiy guruhi kristallangan va amorf guruhlariga bo’linadi. Aluminiyning bu guruhlarini aniqlashning turli yo’llari mavjud. Masalan, Dyushofurning bir usuli 1n. NaOH yordamida yoki yana bir usuli esa 1 n. KCl eritmasida ajratish. Aluminiy guruhlari har xil tuproqlarda va ularning profillarida xilma-xil miqdorda (27-jadval) tarqalgan. Buni S.V. Zon (1982) ma’lumotlarida ko’rishimiz mumkin. 27-jadval Ba’zi tuproqlarda aluminiy birikmalarining miqdori % (S.V.Zon 1982). Tuproq Chuqurlik, sm Yalpi AI 2 O 3 % Yalpiga nisbatan, foizlarda Silikatlar tarkibida Erkin aluminiy Jami Kristallangan Amorf Effuziv jinslar ustidagi qizil tuproq (Adjariya) 0-10 20-30 40-50 70-80 18.25 18,98 22,29 26,37 65.8 59,5 61,1 64,7 34.2 40,5 39,9 35,3 23.7 34,5 34,9 30,9 10.5 6,0 5,0 4,4 Ferralitli Tuproqlar (Kuba) 0-25 60-70 100-120 29,75 31,05 30,78 91,1 76,5 81,1 8,9 23,5 18,9 7,2 22,3 17,9 1,7 1,2 1,0 Torfli, illyuvial gumusli podzol 11-22 22-30 30-38 38-40 44-54 60-70 80-90 100-105 1,80 2,71 3,11 3,10 3,27 2,97 3,05 2,60 100 86,7 62,4 74,2 80,7 83,5 87,2 93,8 0 13,3 37,6 25,8 19,3 16,5 12,8 6,2 0 4,0 1,6 3,6 9,5 7,8 8,6 2,4 0 9,3 36,0 22,2 9,8 8,7 4,2 3,8 Gumus-gilli tuproq (G’arbiy Gruziya) 0-10 60-80 19,95 18,99 92,7 90,0 7,3 10,0 5,4 8,7 1,9 1,3 Och tusli bo’z tuproq 0-6 6-16 35-45 7,89 7,73 7,32 - - - - - - - - - - - - 157-220 7,16 - - - - Tipik bo’z tuproq 0-5 25-40 230-250 7,76 7,55 7,29 - - - - - - - - - - - - To’q tusli bo’z tuproq 0-5 5-22 48-95 175-235 7,73 7,79 7,71 7,66 - - - - - 1 - - - - - - - - - - Bo ’ z tuproqlarda yalpi aluminiy Ismatov J . R . ma ’ lumotlariga asoslangan holda hisoblangan . O ’ zbekiston tuproqlarida yalpi aluminiy miqdori 7.1-7.8% atrofida bo ’ lib , profil bo ’ ylab deyarli bir xil tarqalgan . Shuni alohida qayd etish kerakki , tuproq unumdorligida va undagi fizik - kimyoviy jarayonlarning borishida aluminiy tuproq eritmasidagi miqdori muhim rol o ’ ynaydi . Uning konsentratsiyasi va birikma shakli pH miqdori bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Aluminiy gidroksidi amfoter xususiyatga ega. Yetarli nordon sharoitda tuzlarni hosil qiladi va aluminiy kation eritmada mavjud bo’ladi Al(OH) 3 + 3HCl → Al +3 + 3Cl - + 3H 2 O. Kezi kelganda shuni ham ta’kidlash kerakki, ishqori yer va ishqori elementlarning tuproq eritmasidagi konsentratsiyasi pH deyarli bog’liq emas, yoki juda oz miqdorda bog’liq. Ishqoriy muhitda alyuminatlar hosil bo’ladi, agar ishqor miqdori ko’p bo’lsa, gidroksialyuminatlar eritmada paydo bo’ladi. Al(OH) 3 + NaOH + Na[Al(OH) 4 ] Tuproq uchun xarakterli bo’lgan pH oraliqlarda tuproq eritmasida Al +3 , AlOH +2 , Al(OH) 2 + , Al(OH) 0 , Al(OH) 4 - ko’rinishlarda uchraydi. Merioni (1976) eritmadagi aluminiyning har xil shakllari pH ga bog’liqligini ko’rsatgan, ya’ni uning ma’lumotlariga ko’ra, pH=4-5 bo’lganda Al +3 , pH=7.5-8 bo’lganda esa Al(OH) 3 mavjud bo’ladi. Demak, bizning tuproqlarimizda Al(OH) 3 shaklida ham bo’lishi mumkin. Podzol tuproqlarda ferralitli tuproqlarning eritmalarida erkin Al +3 mavjud bo’ladi. Arid o’lkalardagi pH 7-8 bo’lgan tuproqlarda Al +3 (ion shaklida) bo’lmaydi. Lekin aluminiy gidroksidi boshqa aluminiy birikmalarning pH ga bog’liq ravishda pog’onali dissosatsiyalanishi hisoblanadi. Aluminiyning tuproq profilidagi migratsiyasi uzoq davom etgan tarixiy davrda sodir bo’ladi, davom yetadi. Aluminiy tuproq profilidagi defferensiatsiyasi asosan lesivaj va kompleks birikmalari harakati, kolloid zarrachalar hisobiga sodir bo’ladi. Tuproqda aluminiyning kompleks birikmalari Bu element odatda tuproqning organik moddalari bilan oson kompleks birikmalarni hosil qiladi, lekin bu formadagi birikmalar yetarli darajada o’rganilmagan. Ma’lumki, aluminiy oksalat ionlari, sulfat va boshqa shu kabilar bilan birikmalar hosil qiladi. Shu kabi reaksiyalar tuproqda ham sodir bo’lishi mumkin. Aleksandrova fikriga ko’ra, aluminiy gumus kislotalarini anion qismiga kirib, murakkab birikma hosil qiladi. Bu birikmalar quyidagicha bo’lishi mumkin: Bunday birikmalarni hosil bo’lishida gumin kislotalarining karboksil guruhlarining qatnashishi Aleksandrova tomonidan aniqlash orqali isbot qilingan. Uning fikricha, bunday birikmalar alyumogumin birikmalar qatoriga kiradi. Alyumoguminlar tarkibidagi aluminiyning bir qismi almashinish xususiyatiga ega emas, bir qismi esa neytral tuzlarning kationlari orqali siqib chiqariladi. Bu alyumoguminli birikmalardagi aluminiyning ikki xil rol o’ynashidan dalolat beradi. Bunda aluminiyning bir qismi molekulaning ichki qismida, ikkinchi bir qismi esa, uning tashqarisida vodorod ionlari o’rnida joylashganligidan dalolat beradi. Uni quyidagicha tasvirlash mumkin: Natriy o’rnida ham aluminiy bo’lishi mumkin. Aynan ana shunday joylardagi aluminiy neytral tuzlarning kationi oson almashinadi. Ichki sferaga kirgan aluminiy harakatchanligi juda past bo’lib, ular tuproqning kimyoviy reaksiyalarida deyarli qatnashmaydi. Bunday birikmalar bir necha ko’rinishda bo’lishi mumkin. Aluminiy gidrooksidini gilli minerallar ustiga yutilishi kuzatilgan. Aluminiy gidroksidi bilan gumus kislotalari orasidagi reaksiyaga ham kuchsiz eriydigan adsorbtsion komplekslar hosil bo’lishi mumkin. Fosfatlar tomonidan ham yutilishi sodir bo’ladi. Bunda hosil bo’lgan fosfatlarning eruvchanligi juda past bo’ladi. Fosfat ionlarining alyumosilikatlar tomonidan adsorbtsiyasini quyidagi uch yo’nalishda ko’rsatish mumkin: 1. Fosfat ionlarining gidroksilga almashinishi: =Al–OH] + + H 2 PO 4 - → =Al-H 2 PO 4 =] + OH - 2. Fosfat ionlar yordamida suvni siqib chiqarish: =Al-OH 2 ] + + H 2 PO 4 - → =Al-H 2 PO 4 ] + + H 2 O Bu mexanizm hali to’la o’z isbotini topmagan. 3. Fosfat ionlar bilan silikatlarning almashinishi: =Al-OH 2 ] + +H 2 PO 4 - → =Al-H 2 PO 4 ] + H 2 SiO 4 - Matson fikriga ko’ra, aluminiy silikatlarga nisbatan fosfatlar bilan mustahkam birikma hosil qiladi. Shuning uchun ham bunday reaksiya hayotda mavjud. Bulardan tashqari tuproqda: reaksiya sodir bo’ladi. Gumin kislotalardagi karboksil guruhlari ham gel ustidagi Al(OH) 3 bilan reaksiyalarga kirib har xil birikmalarni, ya’ni R- COOH+Al(OH) 3 → RCOOH+Al(OH) 2 +H 2 O va boshqalarni hosil qiladi. Aluminiyning tuproqdagi muhim xossalardan biri, u ham bo’lsa, tuproq kislotaligini vujudga keltirish hisoblanadi. Bu masala, ya’ni tuproqdagi kislotalikning vujudga kelishi aluminiy rolini aniqlash tuproq kimyosida qator munozaralarga sabab bo’lib kelmoqda. Tuproqda IV-guruh elementlari Uglerod va kremniy makroelementlar bo’lib, biosferada va tuproq hosil bo’lish jarayonida alohida rol o’ynaydi. IV guruh elementlarining qolganlari mikroelementlar qatoridan joy oladi. Vinogradov ma’lumotlariga ko’ra bu guruh elementlari tuproq o’simlik va litosferada quyidagi miqdorlarda tarqalgan. 29-jadval IV-guruh elementlarning miqdori,% E lement Li tosfera T uproq O ’simlik kuli E lement Li tosfera T uproq O ’simlik kuli C Si G e 0, 023 29 ,5 1, 5.10 -4 1 ,40 3 3,0 1 .10 -4 - 1 5,0 - S n P b - 2, 5 ∙ 10 -4 2, 6 ∙ 10 -3 - 1 ∙ 10-3 1 ∙ 10-3 - 5 ∙ 10-4 1 ∙ 10-3 - Germaniy o’zining ba’zi xossalariga ko’ra kremniyni eslatadi. Uning tuzlari o’simlik va inson uchun unchalik zaharli emas. Bu guruh elementlaridan qo’rg’oshin nisbatan zaharli, ya’ni kuchli zahar xususiyatiga ega. Qo’rg’oshin tuproqda, o’simlikda, inson va hayvon organizmida to’planishi mumkin. Bunda u odatda Ca 3 (PO 4 ) 2 dagi kalsiy o’rnini egallaydi, bu hodisa inson va hayvon organizmidagi suyakda ham sodir bo’ladi, ya’ni suyakdagi kalsiy o’rnini Pb egallaydi. Natijada suyaklar mo’rtlashadi va sinishga moyilligi ortadi. Qalay cho’kindi jinslar va granit qatlamiga xos element bo’lib, uning klarki 2,5 ∙ 10 -4 %. Granitlar, pegmatitlar qalayga boy bo’ladi. Bu element gidroterma tizimlarda konsentratsiyalanadi. Qalayni barcha minerallari A.I.Perelman (1990) ma’lumotlariga ko’ra yuqori haroratda va bosimda paydo bo’ladi. Qalayli minerallar soni 24 tani tashkil qiladi. Eng ko’p tarqalgan qalayli mineral kassiterit (SrO 2 ) hisoblanadi. Biosferada ayniqsa tuproqda qalay juda kam o’rganilgan bo’lib, uning kuchsiz konsentratsiyalanishi gillarda kuzatiladi. Suvda o’suvchi qalayni to’plovchi o’simliklar aniqlangan. Germaniy XV asrda Norvegiyalik olim Foxt bahosiga ko’ra nodir element hisoblangan bo’lib, uning yer po’stidagi klarki n ∙ 10 -10 %, bo’lishiga qaramasdan asosiy diqqat e’tiborda bo’lgan. Keyinchalik bu elementni klark miqdori ancha katta ekanligi, hozirda esa 1,5 ∙ 10 - 4 % ligi isbot qilingan. Germaniy o’zining ko’pchilik birikmalarida kremniy kabi 4 valentli bo’lib, tipik litofil element. Germaniy sulfidlar bilan birga, torflarda to’planadi. Ammo germaniy ko’mirli qazilma boyliklar ichidan olinadi. Kremniy bilan uglerod davriy sistemada yaqin turadi, shuning uchun ularning ko’pchilik xossalari ham yaqin. Ulardagi elektronlar taqsimoti ham o’zaro yaqin. C S 2 2s 2 2p 2 Si S 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 2 Uglerod va kremniy o’zlarining yuqori valentliklarida, ya’ni +4 valentli bo’ladi. Ular bir xil tipdagi oksidlarni CO 2 va SiO 2 hosil qiladi. Ularning bu oksidlari tabiatda keng tarqalgan. Har ikkala element ham galogenlar va vodorod bilan birikmalar hosil qiladi. Kremniy IV oksid xoh u amorf holatda, xoh alyumosilikatlar tarkibida bo’lsin HF bilan reaksiyaga kirishadi. SiO 2 + 6HF → H 2 SiF 6 + 2H 2 O Kremniyning vodorod bilan birikmalari ham uglerod birikmalariga o’xshaydi, ya’ni CH 4 va SiH 4 . Bu birikmaga (SiH 4 ) silan deyiladi. Bu rangsiz, hidsiz, gaz bo’lib, havoda o’z-o’zidan yonadi. SiH 4 + O 2 → SiO 2 + 2H 2 O Uglevodorodlardan o’zlarining turg’unligi past, ya’ni kamligi bilan farq qiladigan disilan Si 2 H 6 va trisilan Si 3 H 8 kabi kremniyli birikmalar mavjud. Agar uglevodorodlarda C-H bog’lanishdagi energiya 413 kdj. mol. -1 bo’lsa, Si-H holatdagi energiya 225 kdj. mol -1 shuning uchun ham silanlar tez hatto uy sharoitida oksidlanadi. Kremniy uglerod kabi Si-Si-Si zanjir hosil qiladi, lekin qo’sh bog’, uchlamchi bog’larni hosil qilmaydi. Bu kremniyni ugleroddan keskin farqlaridan biri, bunga sabab Si dagi elektronlar sonining ko’pligidir. Si-Si bog’lanish energiyasi C-C bog’lanish energiyasidan 2 barobar kichik. Lekin Si-O va C-O bog’lardagi energiya o’zaro yaqin, ya’ni 369 va 351 kdj. mol -1 ni tashkil qiladi. Shu sabablarga ko’ra Si uzun zanjirlarni hosil qiladi, C-ham buni bemalol hosil qilaoladi. Si uchun kislorod ko’prigi orqali zanjir hosil qilish xarakterli bo’lib, ularga siloksanlar deyiladi. Bularga misol tariqasida metasiloksanni keltirishimiz mumkin. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | - Si - O - Si - O - Si - O - Si - | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Siloksan kimyoviy jihatdan inert, murakkab modda. Kremniyni hamma valent bog’lari kislorod bilan to’yingan bo’lsa, u holda kremniy-kislorodli tetraedr hosil bo’ladi. Tetraedrlar silikatlarning asosini tashkil qiladi. Tuproq tarkibidagi silikatlar miqdori ularni hosil qiluvchi jinslar bilan bog’liq bo’lib, tuproqni paydo bo’lishi jarayonida transformatsiyalanadi. Bunga qaramaqarshi tuproqdagi organik modda manbayi rolini xilma-xil o’simlik va hayvonat dunyosi olami bajaradi. Tuproqdagi Si va C ikki omil, ya’ni ona jins hamda o’simlik va hayvonot dunyosining holatini anglatadi. Yana shuni alohida ta’kidlash kerakki, tuproqlarning ayrim qatlamlarida organik moddalar 95-99% gacha bo’lishi mumkin. Aynan shunday miqdorlarda kremniyli moddalar ham mavjud bo’la oladi. Masalan, uglerodli organik birikmalar o’rmon tushamasi qatlamida 95-99% tuproq massasini tashkil qiladi. Torfli va boshqa organogen tuproqlarda ham bunday holatni ko’rsatish mumkin. Buning aksicha podzol tuproqlarning A 2 qatlamida esa organik moddalar juda kam 0,01% gacha hatto undan ham oz bo’lib, kremniyli birikmalar miqdori esa keskin oshadi. Qumli tuproqlarda esa SiO 2 uning miqdori 99-100% ga yaqinlashadi. O’zbekistondagi och va to’q tusli bo’z tuproqlarda 69,5-74,7% (Ismatov J.R. 1989) miqdorlarda SiO 2 tarqalgan bo’lib, uning bu ko’rsatkichlari tuproqning ustki qatlamlarida nisbatan kamroq bo’lib, ichki qatlamlar, ya’ni keyingi genetik qatlamlari tomon ortib boradi. Tog’li jigarrang tuproqlarda ham SiO 2 miqdori ko’p bo’lib, 67-74% ni tashkil qiladi. Kremniy to’rt oksidining oz qismi, ya’ni 67% atrofidagi ko’rsatkichlari ustki qatlamlarga to’g’ri keladi. Genetik qatlamlar o’zgarishi bilan SiO 2 miqdori chuqurlashgan sayin ortib boradi. Kremniyli birikmalar bilan organik moddalar o’rtasidagi o’zaro ta’sir natijasida yangi gilli-gumusli birikmalar hosil bo’ladi. Bu tuproq hosil bo’lish jarayonining xarakterli xususiyatlardan biriga to’g’ri keladi. Shunday qilib bu ikki element o’zaro ayrim xossalariga ko’ra farq qilishiga qaramay umumiy xossalarga ham ega. Kremniy va uning birikmalarining tuproqdagi rolini umumlashtiradigan bo’lsak ular quyidagilarga to’g’ri keladi. 1. Kremniyli birikmalar ko’pchilik tuproq qatlamlari massasi asosini tashkil qiladi va muhim kimyoviy, fizikaviy rol o’ynaydi. 2. Kremniyning tuproqdagi miqdori unda kechadigan alohida jarayonlarning ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. SiO 2 : R 2 O 3 va SiO 2 : Al 2 O 3 nisbatlari orqali esa nurash qobig’i, tipi aniqlanadi. 3. Kremniy birikmalari bilan tuproqning ko’pchilik muhim xossalari bog’liq. Alyumosilikatlar miqdoriga tuproqlarning yopishqoqligi, bo’kishi, kationlarning singdirish qobiliyati va boshqalar bog’liq. Bundan tashqari, og’ir granulometrik tarkibga ega bo’lgan tuproqlarda SiO 2 ijobiy rol o’ynaydi, ya’ni uning suv havo o’tkazuvchanligini yaxshilaydi. Shuning uchun ham melioratsiya ishlarining ko’pchiligida qumlash ishi bajariladi. 4. Kremniy o’simliklar tarkibiga kiradi, ba’zi hollarda hosilga ta’sir qiladi. O’simlik kulida kremniy miqdori 0,5 dan 2,5% gacha, ba’zi suv o’tlari, zamburug’larida esa 30% gacha bo’lishi mumkin. Donli o’simliklar kulida ham kremniy nisbatan ko’p bo’lib, 18-20% ni tashkil qiladi. Ko’pchilik organizmlarda kremniy birikmalari skelet rolini bajaradi. Ba’zi organizmlar uchun esa kremniy mikroelement tariqasida kerak bo’ladi. O’zlashtiriladigan fosfatlar miqdori hisobiga kambag’al tuproqlarda kremniy hosil miqdorini oshiradi. Angliyadagi tajribalarda natriy silikati nitratli o’g’itlarga qo’shilganda arpa donining miqdorini gektariga 3,6 s/ga oshgan. Ma’lumotlarga ko’ra kremniyli kislotalar tuproqqa solinganda undagi fosforli birikmalarning erishi, harakatchanligi oshadi. Tuproqlarda kremniy asosan SiO 2 va kremniy kislotalarining tuzlari hamda alyumosilikatlar shakllarida bo’ladi. Tuproqdagi alyumosilikatlarga dala shpatlari, piroksenlar, amfibollar, olivinlar, gilli minerallar kiradi va ular tuproqning ko’pchilik xossalarini belgilaydi. Kremniy oksidlari va alyumosilikatlar Kremniy dioksidi tuproqlarda har xil formalarda bo’lishi bilan birga xilma- xil miqdorlarni tashkil qiladi. Eruvchanlik va nurashga nisbatan chidamli kremniyli birikma bu kvars bo’lib, tuproqni yirik fraksiyalarida 40-90% gacha bo’lishi mumkin. U suv bilan reaksiyaga kirib yangi moddalarni hosil qilishi fanda ma’lum. SiO 2 + 2H 2 O ↔ Si(OH) 4 SiO 2 ning konsentratsiyasi 140 mg/l dan kam bo’lgan suyuq eritmalarda ortokremniyli kislota (H 4 SiO 4 ) yoki SiO(OH) 4 mavjud bo’lib, undan yuqori konsentratsiyalarida esa polikremniyli shaklda bo’ladi, ya’ni: Ortokremniyli kislota juda kuchsiz hisoblanib, uning dissotsiatsiya konstantasi 9,9-13,7 atrofida bo’ladi. Shuning uchun bo’lsa kerak hatto karbonat kislota ham kremniy kislotani uning birikmalaridan siqib chiqaradi. SiO 2 ning tuproqdagi eruvchanligi uning ko’p xossalariga bog’liq. Suvda SiO 2 eruvchanligi 2 ∙ 10 -4 mol/kg ni tashkil qiladi. Amorf SiO 2 ning suvda eruvchanligi qattiq SiO 2 ga nisbatan 10 barobar ko’p bo’ladi. Kremniy birikmalarining eruvchanligiga tuproqning pH ga ham ta’sir qiladi va ba’zi ma’lumotlarga ko’ra pH ortishi bilan uning bu ko’rsatkichi ko’payadi. Masalan: pH=3 bo’lganda SiO 2 40 mg/l, pH=5 bo’lganda 110 mg/l, pH =7, 10-11 bo’lganda esa 30-400 mg/l ga yetish mumkin. Tuproqning qattiq fazasi tomonidan kremniy kislotalarini adsorobtsiyasi ham uni eruvchanligiga ta’sir qiladi. Freyndlix formasi kremniy kislotalarini adsorbtsiyasini to’g’ri tushuntira oladi. Y = aC n Y-adsorbtsiyalangan kremniy kislota miqdori, C-uning muvozanatli eritmadagi konsentratsiyasi, a va n lar konstanta. Si kislotalarini adsorbtsiyasi ham pH ga bog’liq bo’lib, pH=6,5-10 gacha oshib boradi, so’ng yana kamayadi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, tuproq bilan kremniy kislota orasidagi adsorbtsiya mexanizmining pH ga bog’liqligi to’la o’rganilmagan. Masalan, Genderson-Xasselbax ma’lumotiga ko’ra eritmada H 4 SiO 4 bilan H 3 SiO 4 miqdorlari teng bo’ladi. Bu hodisa ayniqsa pH=9,9 bo’lganda kuzatiladi. Bu o’zgarishlar pH miqdori, adsorbent sifati va uning yuzasi kabi kattaliklarga ham bog’liq. Yuqori valentli elementlarning gidroksidlari kremniy kislotani aktiv adsorbtsiyalaydi. Kristalli minerallar, temir oksidlar SiO 2 ham adsorbtsiyalaydi. Bu borada karbonatlar va gumus birikmalari nisbatan inert. SiO 3 miqdorda Si(OH) 4 kvars tomonidan adsorbtsiyalanadi. Adsorbtsiyaga qarama-qarshi hodisalar ham tuproqda kuzatiladi. Kremniy kislotasining tuproq silikatlarda ajralib chiqishi hodisasiga desilikatsiya deyiladi. Bunda hosil bo’lgan kislota aluminiy oksidlari bilan cho’kib allofanlarni hosil qiladi. Yuvuvchi suv rejimida, ferralitizatsiya jarayonlarida desilikatsiya jarayoni tezlashadi. Tuproqning yirik fraksiyalarini, hamda gilli fraksiyalarining ko’p qismini alyumosilikatlar tashkil qiladi. Barcha silikatlarning negizini kremniy kislorodli tetraedr (SiO 4 ) tashkil qiladi. Silikatlarning 6 ta tipi farq qilinadi: orolli, halqali, zanjirli, lentali, qatlam-qatlamli va karkasli. Tuproqlarda 6 ta tipning barchasini kuzatish mumkin. Qumli va yirik fraksiyalarda qatlam-qatlamlidan boshqa barcha silikatlar tiplari mavjud bo’ladi. Bularga dala shpatlari, amfibollar, olivin, epidot va boshqalar kiradi. Yirik fraksiyalar tarkibidagi minerallar tuproqning singdirish sig’imi, potensial kislotaligi, buferligi kabi xossalarga kam ta’sir qiladi. Tuproqning il va kalloid zarrachalari tarkibida qatlam-qatlamli minerallar ko’p bo’lib, ular tuproqni kationlar va anionlarni singdirish qobiliyatiga, yopishqoqligi bo’kishi kabi xossalariga katta ta’sir ko’rsatadi. Tuproq tarkibidagi alyumosilikatlardan montmorillonit, vermikulit, kaolinit, gidroslyudalar mavjud bo’lib, ular tuproqning qator kimyoviy va fizik-kimyoviy xossalariga ta’sir ko’rsatadi. Alyumosilikatlarning asosiy guruhlari kremniy-kisloroddan iborat tetraedar va oktaedrik kristall panjaralarini hosil qiladi. Kremniy-kislorodli tetraedr markazida Si +4 joylashadi atrofida kislorod, shuning uchun bo’lsa kerak kislorod valentliklarining yarmi Si +4 bilan konpensatsiyalangan xolos, bu o’z navbatida tetraedr formulasini [SiO 4 ] -4 yozishni taqozo qiladi. Odatda Si-O-Si li bog’lanish mustahkam bog’lanish hisoblanadi va ularga silikatli bog’lanish ham deyiladi. Shu bog’lar orqali tetraedrlar zanjirli bog’lanib geksagonal panjarani hosil qiladi. Bu ko’rinish Si 2 O 5 fragmentdagi formulaga to’g’ri keladi. Tuproqdagi gilli minerallar o’zlarining xususiyatlariga qarab har xil guruhlarga bo’linadi. Masalan, kaolinit guruhiga kaolinit, dikkit, nakrit, gallauzit kiradi. Kaolinit bo’kish va kationlarni singdirish qobiliyatiga ega emas. Uning solishtirma yuzasi katta bo’lmasdan 5-7 dan 25-30 m 2 /g ga to’g’ri keladi. Singdirish sig’imi ham kichik 10 mg.ekv. 100 g atrofida. Montmorillonit guruhi. Bu guruhga smektitlar ham deyiladi. Bularga bevosita montmorillonit va beydelit, nontronitlar kiradi. Nontronitda AI, Fe ga izomer almashinish xususiyatiga ega. Gilli minerallar tarkibida montmorillonit ko’p bo’lsa, ularga bentonitlar deyiladi. Montmorillonit xususiyatlari kaolinitdan keskin farq qiladi. Montmorillonitning yuzasi 400-600 m 2 /g, kationlarni singdirish qobiliyati esa 100 mg/ekv. gacha yetadi montmorillonit hajmi Shishish davrida montmorillonit hajmi 2-2,5 marotoba oshadi. Slyuda va gidroslyudalar ko’pincha birlamchi minerallar qatoriga kiritiladi. Ba’zi mualliflar esa ikkilamchi minerallar qatoriga kiritadilar. Slyuda va gidroslyudalar tuproq kaliysini asosiy manbayi sanaladi. Bunga sabab esa slyuda va gidroslyudalarda kaliy miqdori 9-10% gacha yetadi. Vermikullitlar ham slyudasimon qatlamlar hosil qiladi, vermikullitlar odatda magniyli alyumosilikatlar sanaladi. Vermakullit nomi lotincha «Vermicularis» dan olingan bo’lib, chuvalchangsimon degan ma’no anglatadi. Bunday nomlanishiga sabab isitilganda ularning hajmi 20-30 marotaba ortadi va chuvalchangsimon bukilib cho’ziladi. Silikatlarning analiz usullari Analiz usullari ichida eng ko’p foydalaniladigani bu termik analiz usulidir. Termik analiz usulida endotermik va ekzotermik effektlar o’rganilib, shu asosda minerologik tarkibi aniqlanadi. Infraqizil spektroskopiya usulida esa ko’proq tuproqning organik moddalari o’rganiladi. Bulardan tashqari, elektron mikroskoplar yordamida ham tuproqlarning minerologik tarkibi o’rganiladi. Uglerodli mineral birikmalarning tuproqni shakllanishiga, unumdorligiga ta’siri Uglerodli mineral birikmalarga uglerod oksidlari, karbonat kislota va uning tuzlari (karbonatlar) kiradi. Karbonat angidridi yoki uglerod dioksidi atmosfera va tuproq havosining doimiy komponenti hisoblanadi. CO 2 barcha tuproqlarda butun vegetatsiya davri davomida hosil bo’lib turadi. Doimiy bir xil miqdordagi gumusga ega bo’lgan tuproqlarda hosil bo’ladigan va atmosferaga chiqaradigan yillik o’simlik qoldig’i miqdoriga mos keladi. Agar tuproq tarkibidagi uglerod miqdori atmosferaga chiqayotgan CO 2 dan ortiq bo’lsa, bu tuproqda organik modda va gumus miqdori oshayotgan, ya’ni gumifikatsiya jarayoni kuchliroq bo’ladi. Agar atmosferaga chiqayotgan miqdori tuproqdagi C miqdoridan ortiq bo’lsa, u holda tuproq tarkibidagi organik modda va gumus miqdori kamayadi. Tuproqda gumifikatsiya jarayonidan mineralizatsiya jarayoni kuchli, ya’ni ustun bo’ladi. Atmosferadan tuproqqa o’tadigan va tuproqdan chiqib ketadigan C miqdori uning modda almashinishdagi miqdorning 1-2% ni tashkil qiladi. Bu miqdor C ning tabiatdagi muvozanatiga deyarli ta’sir qilmaydi. O’simlik qoplami va organik dunyo mineralizatsiyasi C muvozanatini belgilaydi. Tabiiy lanshaftlarda C ning muvozanati ijobiy bo’lib, etuk tuproqlarda C muvozanat holatida bo’ladi, ya’ni uning kirim elementlari bilan chiqim elementlari tengdir. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan landshaftlarda agarda tuproqdagi gumus zahirasini oshirish nazarda tutiladigan agrotexnika joriy etilmasa, C balansi salbiy bo’ladi. Qishloq xo’jaligi ekinlari joylashgan foydalaniladigan landshaftlarda tuproqdan ajralib chiqadigan CO 2 atmosfera havosini boyitadi. Bu ayni vaqtda yashil o’simliklarning fotosintezini kuchaytiradi. Bir qism CO 2 tuproq eritmasida erib ishqoriy va ishqoriy yer metallari bilan karbonatlarni hosil qiladi. Tuproq havosining tarkibidagi CO 2 miqdori o’zgarib turadi. Atmosfera havosidagi miqdoridan ortiq bo’ladi. CO 2 ning atmosferadagi miqdori 0,03% bo’lsa, tuproqda 1-3%, hatto 10% ga yetadi. Bunga sabab eng avvalo CO 2 ning mol og’irligi havoning o’rtacha molekulyar og’irligidan ko’pligi, ya’ni CO 2 mol og’irligi 44 g, havoniki esa 29 g. Qolaversa, tuproqdagi o’simlik ildizlari CO 2 ni hosil qiladi va bu CO 2 bir qismi o’z og’irligiga ko’ra tuproq g’ovakliklarida qoladi. CO 2 ning tuproq tarkibidagi, tuproq eritmasi tarkibidagi miqdorlari eng avvalo bosim, namlik, haroratga bog’liq. Masalan: 20 gradusda bir hajm suvda 0,9 hajm 100 g suvda 0,17 CO 2 eriydi va hokazo. Odatda nisbatan past harorat va yuqori bosimda CO 2 suvda yaxshi eriydi, ya’ni CO 2 + H 2 O  H 2 CO 3 . Bunda hosil bo’lgan ko’mir kislotasi 2 asosli bo’lib, uning ionizatsiya konstantasi: ga teng bo’lib, sirka kislotasining ionizatsiyasidan yuqori bo’ladi. Tuproqda CO 2 miqdori 10 % atrofida bo’lib, pH = 5 - 5.5 bo’lsa, bunday vaziyatda tuproqda ishqorlarning to’planishi, pH = 4.5 - 5 bo’lsa, ya’ni kamaysa kislota hosil bo’lish sharoitlarini kuzatish mumkin. Tuproq eritmalarida pH ga bog’liq ravishda zaryadsiz H 2 CO 3 va HCO 3 - , CO 3 - 2 ionlari mavjud bo’la oladi, pH = 9 - 9.5 da CO 3 miqdori ortadi. PH = 6.5 - 9.5 oralig’ida HCO 3 - ioni ko’plikni tashkil qiladi. Ko’mir kislotasining tuzlari hisoblangan karbonatlar va bikarbonatlar ko’pchilik tuproqlarda mavjud bo’lib, har xil shaklda bo’ladi. Masalan, Tayganing yuvuvchi suv rejimiga ega bo’lgan tuproqlarda karbonatlar qoldiqlarini oz bo’lsada ko’rish mumkin, ya’ni karbonatli jinslar ustida hosil bo’lgan tuproqlardagina ko’rish mumkin. Qoldiq karbonatlar rendzinlarga xos. Qayir tuproqlari karbonatlarga boy bo’ladi. Qattiq sizot suvlari, chiqib turadigan joylarda hosil bo’ladigan tuproqlar ham karbonatlarga boy bo’ladi. Tuproqlarning mintaqaviylik qatorida shimoldan janubga tomon yurganda karbonatlarning psevdomitsellasi quvvatli tipik tuproqlarda birinchi marotaba ko’rinadi. Keyinroq, ya’ni janubroqda tipik qora tuproqlarda oq donachalar shaklida mavjud bo’ladi. Yana ham janubroqda karbonatlar tuproqning eng ustki qavatlaridan chuqur qatlamlarigacha mavjud bo’la oladi. Tuproqdagi karbonatlar ichida eng ko’p miqdorni kalsiy (CaCO 3 ) tashkil qiladi. Xuddi shu kabi tarkibga ega bo’lgan boshqa karbonatlar aragonit va lyubkinit tarqalgan. O’zbekiston sharoitida Kuguchkov tomonidan magniy karbonatli sho’rlanish tipi Samarqand viloyati tuproqlarida aniqlangan. Keyinchalik P.Besedin, K.Shodmonov, G.Yuldashev va V.Isakovlar tomonidan Farg’ona vodiysining o’tloqi, Karimboev tomonidan bo’z qo’ng’ir tuproqlarda ham magniy karbonat miqdorining nisbatan ko’pligi aniqlangan. Kuguchkov (1953) ma’lumotlariga ko’ra, tuproqlarda kalsiy karbonat 15- 42%, magniy karbonat 6-16% ni tashkil qilib, magniy karbonatning yuqori ko’rsatkichi 040 sm. ga, kalsiy karbonatniki esa 70-80 sm ga to’g’ri keladi. Markaziy Farg’onaning arzik-shukli tuproqlarida V.Isakov ma’lumotlariga ko’ra magniy karbonat 0,7-3% oraliqlarida tarqalgan. Sodali sho’rlangan tuproqlarda ko’mir kislotasining natriy tuzlaridan soda, trona va boshqalarda ko’proq bo’ladi. Bu kabi tuzlar har xil qatlamlarda hosil bo’ladi va to’planadi. Karbonatlarning eruvchanligiga qator sabablar ta’sir qiladi. Ular har xil eruvchanlikka ega. 30-jadval Ba’zi karbonatlarni eruvchanligi, ml/100 ml suvda Birikmalar 0°C 20°C 50°C CaCO 3 Ca(HCO 3 ) 2 MgCO 3 3H 2 O K 2 CO 3 1,5H 2 O KHCO 3 Na 2 CO 3 10H 2 O NaHCO 3 8.1 ∙ 10 -3 6.165 0.149 105.3 22.6 7.0 6.9 6.5 ∙ 10 -3 0.166 0.022 110.5 33.3 20.5 9.6 3.8 ∙ 10 -3 0.173 0.037 121.3 52.0 - 14.5 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, kalsiy gidrokarbonatining eruvchanligi uni karbonatiga nisbatan sezilarli darajada yuqori. Lekin ularning gidrokarbonatdan karbonatga o’tish jarayonida eruvchanligi hosilasi juda past, ya’ni 10 -9 , 10 -12 atrofida. Tuproqda karbonatlarning mavjud bo’lishi, uning ya’ni tuproqning qator xususiyatlariga: g’ovakligiga, zichligiga, gumusning fraksion tarkibiga va boshqalarga ta’sir qiladi. Karbonatlarning tuproq unumdorligiga ta’siri bir xil emas. Ma’lum miqdordagi ayrim karbonatlar tuproq strukturasiga, buferligiga ijobiy ta’sir qiladi. Tuproq reaksiyasini boshqaradi va neytral, kuchsiz ishqoriy holda ushlab turadi. Karbonatlarning ko’pligi tuproq fizik xususiyatlariga salbiy ta’sir qiladi. Jumladan, tuproq massasini sementlashtiradi, o’z navbatida tuproqqa ishlov berish qiyinlashadi. Soda tuproqqa hamma vaqt salbiy ta’sir qiladi. Masalan: tuproq unumdorligi undagi soda miqdori 0,05-0,1 % bo’lishi bilan keskin kamayib boradi. Bunga sabablardan biri soda tuproq massasini peptizatsiyaga uchratsa, yana biri o’simlikka zahar tariqasida ta’sir qiladi. Natijada tuproq strukturasi buziladi, suv o’tkazuvchanligi kamayadi, o’simlik esa halok bo’lishi mumkin. Sodaning tuproqqa bunday keskin ta’sir qilish sabablaridan biri uning eruvchanligini yuqori darajada ekanligi. Ishqoriy xususiyatlari kuchli namoyon bo’lishligi, natriy bilan tuproq singdirish kompleksi orasidagi bog’ni kuchsiz, ya’ni mustahkam emasligi hisoblanadi. Odatda sodali tuproqlar pH-i 10 va undan yuqori bo’ladi. Tuproq tarkibidagi sodaning paydo bo’lishi, hosil bo’lishi to’g’risida yagona universal g’oya hozirgacha yo’q. Har bir alohida sharoit uchun xarakterli g’oya mavjud bo’lib, shu asosda sodaning mavjud sharoit uchun hosil bo’lish mexanizmini tushuntirish mumkin. Hozirgi kunda kristalli jinslarning nurashi, kimyoviy reaksiyalar, ion almashinishi asosida, biologik yo’llar bilan sodaning hosil bo’lish nazariyasi amalda hukm suradi. Kristalli jinslarning nurashi asosida soda hosil bo’lish nazariyasini 1863 yili Bishov K. taklif qilgan edi. Fersman A. fikriga ko’ra, yer qatlamlaridagi jismlarning nurashi natijasida kation hosil qiluvchi elementlar miqdori anion hosil qiluvchilarga nisbatan 20-30 marotaba ko’p hosil bo’ladi. Yetishmagan anionlar miqdori karbonat angidrid hisobiga qoplangan, o’z navbatida karbonatlarning, soda miqdorini ortishiga olib keladi. Bu fikrga to’la qo’shilish qiyin. chunki o’sha nurashga uchraydigan mineral jism elektroneytral bo’ladi. Ya’ni undagi ijobiy va salbiy zaryadlar teng bo’ladi. V.A.Kovda fikriga ko’ra, alyumosilikatli nurashda birikmalarning o’zaro ta’siri natijasida natriy karbonat hosil bo’ladi. Bu jarayon bizning fikrimizcha, quyidagicha boradi. 1. CO 2 + H 2 O → H 2 CO 3 2. 2 NaHSiO 3 + H 2 CO 3 → Na 2 CO 3 + 2 H 2 O + 2 SiO 2 Bu mexanizm xususiy hol uchun to’g’ri keladi, lekin universal emas. Soda hosil bo’lishning yana bir yo’li K.Bertolle tomonidan tavsiya etilgan bo’lib, bunda kalsiy karbonat transformatsiyalanadi. CaCO 3 + NaCl = Na 2 CO 3 + CaCl 2 Bu qaytar jarayon bo’lib, ya’ni sodadan va CaCl 2 reaksiyaning chap tomondagilari ham hosil bo’lishi mumkin. E.Gilgard bu reaksiyani bir oz boshqacha bo’lishini aytgan. Uning fikriga ko’ra, soda quyidagicha hosil bo’ladi: CaCO 3 + Na 2 SO 4 → Na 2 CO 3 + CaSO 4 Gilgard tajribada CaCO 3 + Na 2 SO 4 + CO 2 reaksiya asosida soda olishga erishdi, ma’lum sharoitda bu jarayon kam qaytar. Shuni alohida aytish kerakki, bu uchchala reaksiya, ya’ni jarayonlar natijasida, CaCl 2 , CaSO 4 hosil bo’ladi, ayni vaqtda reaksiyalar qaytar. Gilgard reaksiyasi karbonat angidridning yuqori konsentratsiyalari uchun xarakterli bo’lib, tabiatda bunday hodisa kamdan-kam uchraydi. Soda hosil bo’lishi kolloid kimyoviy yo’lini akad. K.K.Gedroyts ilmiy jihatdan asoslab berdi. Vengriyalik olim Zigmond va amerikalik Kelli tajribalari asosida isbotladilar. Bu g’oyaga ko’ra tuproq, sho’rxoklar o’zining TSK da almashinuvchi natriy, tuproq eritmasida esa har xil tuzlarni saqlaydi. Yuvuvchi suv tartibotida arid o’lkalarda tuzlarni tuproq qatlamida kamayishi hisobiga kalsiy karbonat miqdori nisbatan ko’payadi. Keyinchalik almashinuvchi natriy, kalsiy karbonat yoki karbonat kislotalar bilan o’zaro ta’sir qiladi va sodani hosil qiladi. Sodani bu yo’l bilan hosil bo’lishi isbot qilingan. Lekin bu usul ham universal emas. Bunday deyishga sabab, bu usulda soda kam hosil bo’ladi, ya’ni mavjud sodani miqdor jihatdan tushuntira olmaydi. Hozirgi kunda soda hosil bo’lishining biokimyoviy konsepsiyasi katta ahamiyatga ega. Bu konsepsiya tuproqdagi sulfobakteriyalar faoliyatiga asoslangan. Anaerob rejimidagi tuproqlarda yetarli namlikda sulfobakteriyalar rivojlanadi. Bakteriyalar sulfatlarni yuqori darajadagi oksid formasida qaytaradi va jarayon oxirida sodani hamda sulfidlarni quyidagicha hosil qiladi: Na 2 SO 4 + 3 C → Na 2 S + 2 CO + CO 2 Na 2 S + CO 2 + H 2 O → Na 2 CO 3 + H 2 S Qator gidromorf tuproqlarda shu va shunga o’xshagan jarayonlar sodir bo’ladi. Hosil bo’lgan soda bilan birga boshqa omillar (anaerob sharoit, sulfidlarning mavjud bo’lishi va boshqalar) sizot suvlar yer yuzasiga yaqin va sho’r tuproqlarda daraxtlar va ekinlarning qurib qolishiga sabab bo’ladi. Karbonatlar asrlar bo’yi tuproqlarda akkumulyatsiyalanadi. Bundan tashqari, karbonatli tuproqlarda vaqtinchalik kislota hosil bo’lishi hodisasi ham mavjud bo’lib, unda tuproqdagi ishqoriylik ortib ketib qishloq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi. Bu hodisaning sabablari ko’p bo’lib, ulardan biri sodali va sulfatli sizot suvlari hisoblanadi. Yuqorida ko’rsatilgan yo’llardan biri orqali tuproqda soda hosil bo’lishi mumkin. Tuproqda ishqoriy va ishqoriy yer metallarining karbonatlari ko’p bo’lsa, uning ishqoriyligi ham ortadi. Bu borada Gedroyts o’z vaqtida ishqoriylikni kremniy kislotasi, organik kislota tuzlari, hamda potensial jihatdan fosfatlar, sulfatlar, boratlar ham keltirib chiqarishi mumkin deb yozib qoldirgan. Gedroyts dolzarb (aktual) va titrlanadigan ishqoriylikni farqlashni aytgan. Faol ishqoriylik deganda, u suvli so’rimdagi ishqoriylik chegaralarini, ya’ni ishqoriy chegaradagi pH ni tushuntirdi. Titrlanadigan ishqoriylik deb suvli so’rimni kislota bilan titrlash asosida aniqlangan umumiy ishqoriylikka aytiladi. Gedroyts o’limidan so’ng ishqoriylik umumiy va xususiyga ajratiladigan bo’ldi. Arinushkina (1970) normal karbonatlar ishtirokidagi ishqoriylik va umumiy ishqoriylikni aniqlashni ishlab chiqdi. Unda umumiy ishqoriylik deganda gidrokarbonatlar miqdori tushuniladi. Gedroyts ajratgan xususiy karbonatlik (normal karbonatlar ishqoriyligi) va umumiy ishqoriylik (gidrokarbonatli ishqoriylik)dan foydalanish qulay bo’lib, hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Shunday qilib kislota yordamida metilloranj ishtirokida titrlash asosida tuproqdagi barcha karbonatlarni, ya’ni kalsiy karbonat, natriy karbonat va boshqalarni hamda gidrokarbonatlarni ( Ca ( HCO 3 ) 2 , NaHCO 3 va boshqalarni) aniqlash mumkin. Bularni alohida-alohida aniqlash uchun 2 marotaba titrlash kerak. Avval fenolftalein ishtirokida, so’ng metilloranj ishtirokida. Shunisi qiziqarliki, fenolftalein ishtirokida titrlashda eritmaning rangi undagi pH 8,2 ga tenglashsa, o’zgaradi, ya’ni pH –8,2; 8,3 bo’lsa, qolgan karbonatlar to’laligicha gidrokarbonatlarga o’tadi. Shuning uchun normal karbonatlar to’g’risida olingan ma’lumotlarni bu o’rinda ikkiga ga ko’paytirish kerak. Amalda esa bu ish qilinmaydi. Aslida uni matematik amalni, ya’ni ikkiga ga ko’paytirishni, albatta bajarish kerak. Aks holda natijalar xato bo’lib chiqadi. Bunda titrlashda quyidagi jarayon sodir bo’ladi. 2 Na 2 CO 3 + H 2 SO 4 → 2 NaHCO 3 + Na 2 SO 4 Endi gidrokarbonatlarning aniqlash uchun umumiy ishqoriylikdan ikkilangan normal karbonatlar ishqoriyligi ayirib tashlanadi. Gedroyts umumiy ishqoriylikni ishqoriy yer metallari va ishqoriy metallar ishqoriyligiga bo’linishini tavsiya qilib, uning aniqlash usullarini ishlab chiqdi. Ishqoriylikni bu guruhlarga bo’lish shartli bo’lib, amalda ular sharoitga qarab o’zgaradi. Har xil anionlarni tuproqning ishqoriylik darajasiga, ya’ni pH ortishiga ta’sir qilishini, ularning tuzlarini suvli so’rimda aniqlash orqali titrlash mumkin. Masalan, NaHCO 3 - 8.2; CH 3 COONa - 8.7; Na 2 SO 4 - 9.8; Na 2 CO 3 - 11,4; Na 3 PO 4 - 12.5; Na 2 S - 13,0. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har xil anionlar tuproq ishqoriyligini keltirib chiqarishdagi real (aniq) hissasi shu anionlarning tuproq eritmasidagi va suvli so’rimligi miqdoriga bog’liq. Yana shuni esda tutish lozimki, ko’pchilik ishqoriy reaksiyaga ega bo’lgan tuproqlarda boratlar ham ishqoriylikni keltirib chiqaradi. Fosfatlarga boy tuproqlarda ishqoriylikni ular ham keltirib chiqarishi mumkin. Karbonat kalsiyli tizim TSK dagi kalsiy ionini tuproq eritmasidagi ionlar va neytral tuzlarni Ca ++ , CaHCO 3 + , CaCO 3 + , HCO 3 - , CO 3 -- , H + , OH - , H 2 CO 3 - va CO 2 - ichiga oladi. Bular tuproqda muvozanat holatida bo’ladi. Bu muvozanatni saqlaydigan birikmalardan biri karbonat angidrid hisoblanadi. Buning faolligi, ya’ni ( CO 2 ) ni eritmadagi faolligi K н ∙ Рсо 2 (Pco Parsial bosim, Kn–Genri konstantasi bo’lib, 0,0344 ga teng) tariqa hisoblanadi. Suv bilan karbonat angidrid muvozanati bizga ma’lum, ya’ni CO 2 + H 2 O ←→[ 2 H + ]+ ( CO 3 -- ) , ohakning muvozanati esa ( CaCO 3 ) ←→ ( Ca ++ ) + ( CO 3 -- ) ga bog’liq, ayni vaqtda bunga H 2 O , CO 2 ta’sir qiladi. Bu o’rinda yana shuni aytish kerakki, tuproqdagi Ca ( OH ) 2 ni ionlarining faolligi tuproqshunoslikda ohakli potensial deb qabul qilingan bo’lib, quyidagi tarkibda yoziladi: [ pH - 0.5 p Ca ] . Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har xil anionlarning tuproq ishqoriyligini keltirib chiqarishdagi real xossasi shu anionlar tuproq eritmasidagi va suvli so’rimdagi miqdorlariga bog’liq. Yana shuni esda tutmoq lozimki, ko’pchilik ishqoriy reaksiyaga ega bo’lgan tuproqlarda ular ionlarining ichida karbonatlar ko’p bo’ladi. Ohakli potensial tuproq kislotaligini xarakterlaydi. Bunda kalsiy va vodorod ionlarining almashinish reaksiyalarida qatnashishi hisobga olinadi. Hisob-kitoblar shuni ko’rsatadiki, karbonatli tuproqlarda faqat CaCO 3 pH ni tuproq suspenziyasida 8, 9, 10 ga oshiradi. Agar magniy karbonat mavjud bo’lsa, pH = 10 - 11 bo’ladi. Hozirgi kunda ishqoriy tuproqlarning salbiy reaksiyasini bartaraf qilish masalasi asosiy vazifalardan biri bo’lib, agrar ishlab chiqarishda asosan gips sulfat kislota nordon chiqindilardan foydalaniladi. Unda tuproqda quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi: 1. Na 2 CO 3 + CaSO 4 → CaCO 3 + Na 2 SO 4 2. Na 2 CO 3 + H 2 SO 4 → Na 2 SO 4 + H 2 O + CO 2 3. CaCO 3 + H 2 SO 4 → CaSO 4 + H 2 O + CO 2 4. MgCO 3 + H 2 SO 4 → MgSO 4 + H 2 O + CO 2 Agar kislota yoki gips miqdorlari yetarli bo’lsa, u holda TSK bilan ham reaksiyaga kirishadi. Bu jarayonlar natijasida hosil bo’lgan natriy sulfat suvda yaxshi eriydi. Uni yuvib tuproq qatlamlaridan chiqarish mumkin. Oxirgi vaqtlarda ishqoriy yerlar uchun meliorant tariqasida oltingugurt ham ishlatilmoqda. U holda tuproqda quyidagi jarayonlar ketadi: 2 S + 3 O 2 → 2 SO 3 ; SO 3 + H 2 O → H 2 SO 4 Hosil bo’lgan kislota tuproqlar karbonatlariga va tuproqqa yuqoridagi sxemalar asosida ta’sir qiladi. Oltingugurt o’rnida piritni ishlatish mumkin. 2 FeS 2 + 7 O 2 + 2 H 2 O → 2 FeSO 4 + 2 H 2 SO 4 Hosil bo’lgan sulfat kislota ta’siri bizga ma’lum, temir sulfat esa gidrolizlanib, quyidagilarni hosil qiladi: FeSO 4 + 2 HOH → Fe ( OH ) 2 + H 2 SO 4 Temir sulfatning o’zi ham meliorant tariqasida ishlatiladi. Bunda esa quyidagi reaksiya sodir bo’ladi: Na 2 CO 3 + FeSO 4 → FeCO 3 + Na 2 SO 4 Hosil bo’lgan FeCO 3 suv ishtirokida Fe ( OH ) 2 va Fe ( OH ) 3 ga aylanadi, ya’ni: FeCO 3 + H 2 O → Fe ( OH ) 2 + CO 2 O’z navbatida reaksiya davom yetadi. Fe ( OH ) 2 + CO 2 → FeCO 3 + H 2 O Bu jarayonda yangi hosil bo’lgan Fe ( OH ) 2 , FeCO 3 lar tuproq kolloid zarrachalarini koagulyatsiyalaydi, ya’ni strukturani yaxshilaydi. Demak, pirit ikki yoqlama ta’sir qilishi mumkin. 1. Tuproq ishqoriyligini kamaytirsa. 2. Uning strukturasini yaxshilasa. Umuman olganda karbonatlar tuproqqa ijobiy va salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarishdan chiqqan nordon chiqindilar ham tuproqqa kislota tariqasida ta’sir qiladi va uning ishqoriyligini bartaraf qiladi. Korxonalar chiqindilaridan foydalanish ayni vaqtda ularni chiqindisiz ishlab chiqarishga aylantiradi. Bu o’z navbatida ekologiyaga ijobiy ta’sir qiladi. Takrorlash uchun savollar 1. Tuproqdagi va litosferadagi B, Al, Sc, Y, La, Ac larning miqdoriy jihatdan o’zaro yaqinligi va farqini tushuntiring. 2. III guruh elementlaridan tuproqda ahamiyati nisbatan yuqori bo’lgan elementlarni ayting va isbotini misollar bilan tushuntiring. 3. Al ni landshaft bl о klaridagi taqsim о tini aytib bering. 4. Al ning tupr о qdagi о rganik va n оо rganik brikmalariga mis о llar keltiring, genezisini iz о hlang. 5. Singdirilgan Al va f о sfatlarning b о g’lanishi. 6. Tupr о qda va lit о sferadagi IV guruh elementlarini klark miqd о rlarini o’zar о yaqinligi va farqini tushuntiring. 7. Tupr о qdagi kremniy о ksidlari va alyum о silikatlarni aytib bering. 8. Tupr о qdagi silikatlarni o’rganish, analiz qilish usullarini aytib bering. 9. Tupr о qdagi ugler о dli mineral birikmalarni kimyoviy f о rmulalar bilan if о dalab genezisini tushuntiring. 10. Tupr о qdagi ugler о dli birikmalarni tupr о q unumd о rligini b о shqarishdagi r о lini mis о llar bilan if о dalang . Adabiyotlar: 1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Доброволский В.В. География почв. Москва. «Просвещениэ», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Почвы пустынной зоны Узбекистана. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Почвоведениэ. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

O'xshashlar

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot
Tuproqda galloidlar va radioaktiv elementlar. Galloidlarning geokimyoviy va biogeokimyoviy xossalari
Neft va tabiiy gazning guruh tarkibi
Tuproqda temir va boshqa mikroelementlar. Temir va marganetsning elementlar davriy sistemasidagi o’rni va ayrim xususiyatlari
Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish jarayoni. Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish hodisasi va tenglamasi