Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish jarayoni. Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish hodisasi va tenglamasi - Geologiya - Referatlar

Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish jarayoni. Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish hodisasi va tenglamasi

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.0205078125 KB

Ko'chirib olish

Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish jarayoni. Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish hodisasi va tenglamasi Reja:  Tuproqning oksidlovchi-qaytaruvchi potentsiali (OQP)  Tuproqdagi OQ buferligi va sig’imi  Oksidlanish va qaytarilish tartibi, tiplari

Tuproq murakkab oksidlanish va qaytarilish tizimidan iborat. Tuproqda ko’p miqdorda õilma-õil moddalar mavjud. Ular tabiatan organik va mineral õususiyatlarga ega bo’lib, kelib chiqishlari ham organik va mineral yo’llar bilan sodir bo’ladi. Bu moddalar oksidlanish va qaytarilish õususiyatlariga ega, ayni vaqtda oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarida qatnashadilar. Tuproq tarikibida sodir bo’layotgan oksidlanish va qaytarilish jarayonlari, ayni bir vaqtda tuproqning hosil bo’lishida qatnashadi va ta’sir ko’rsatadi. Oksidlanish jarayonlari bilan o’simliklarning gumifikatsiyasi, ya’ni o’simlik qoldiqlarining oksidlanish va qaytarilishi Fe, Mn, S va boshqa elementlar oksidlanganlik darajasining o’zgarganligiga bog’liq. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari deyarli hamma vaqt birga sodir bo’ladi. Bu reaksiyalarda doim ikki va undan ko’p moddalar, elementlar qatnashadi. Bunday reaksiya natijasida birinchilari elektron yo’qotadi, ya’ni beradi, ikkinchilari qabul qiladi. Bunda elektron berganlari, ya’ni elektronni yo’qotganlari oksidlanadi, elektron qabul qilganlari qaytariladi. Elektron yo’qotish bilan birga boradigan reaksiyalarga qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Elektron beruvchi elementga elektronlar donori deyiladi. Elektron qabul qiluvchilarga akseptorlar deyiladi. Elektron beruvchi element yoki elektron qaytaruvchi, akseptor esa, ya’ni elektron oluvchi element oksidlovchi deyiladi. Bu jarayonda donor elektronni yo’qotgandan so’ng oksidlanadi, aktseptor esa elektron qabul qilgandan so’ng qaytariladi. Oksidlanish va qaytarilish jarayonini quyidagicha yozish mumkin: O x + ne ↔ Red Bunda: O x - oksidlovchi, Red - qaytaruvchi, e - elektron, n - elektronlar soni.

Oksidlanish va qaytarilish jarayonining tezligi, yo’nalishi, odatda elektron beruvchi element tomonidan eletronni tez va oson berish va bermasligi bilan aniqlanadi. Tuproq oksidlanish va qaytarilish jarayonlarining bir qismi qaytar, qolganlari qaytmas õususiyatga ega. Fe,Mn larning oksidlanish va qaytarilishi qaytar jarayon hisoblanadi. Organik moddalarning oksidlanishi asosan qaytmas bo’lib, oxirida N va S ba’zi sodda birikmalar, CO 2 , H 2 O hosil bo’ladi. Tuproqning oksidlovchi-qaytaruvchi potentsiali (OQP) Buni miqdor jihatdan aniqlash uchun avvalo OQP yo’nalishini aniqlash kerak bo’ladi. Tuproqdagi OQP odatda tuproq sharoitini belgilaydi. Tuproqni OQP deb eritmasi bilan inert metalldan yasalgan elektrod (platina) o’rtasidagi potentsiallar ayirmasi tushuniladi. Bunda inert elektrod tuproqqa joylashtiriladi. OQP potentsiometr yordamida aniqlanadi. Solishtiruvchi elektrod tariqasida kolomel elektrod olinadi. OQP qoidalariga ko’ra milvoltlarda o’lchanadi. OQP ni Eh simvoli bilan belgilanadi. bunda R-universal doimiyligi, dj. T-absolyut temperatura, K. F-faradey doimiysi, kl (kulon). OQP jarayonida qatnashgan elektronlar soni. A oõ va A Red -oksidlangan va qaytarilgan birikmalar aktivligi. E-standart potentsial bo’lib, A ox :A Red =1 bo’lsa 20°C formula (II) dagi Bu holatda natural log unli log ga almashtirilgan bo’ladi. Natijada (I) fomula quyidagi ko’rinishni oladi.

Bu formulada Eh voltlarda kelib chiqadi, lekin amaliyotda Eh ml. voltlarda ishlatiladi, shuning uchun formulaga millivoltlar uchun quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. Formuladan ko’rinib turibdiki, tuproqlarda OQP asosan ionlarning faolligiga bog’liq. Agar ionlar faolligiga tenglashsa, ya’ni A ox =A Red yoki A ox =A Red =1 bo’lsa, unda tenglama o’zgaradi, ayniqsa A ox =A Red =1 bo’lsa, u holda 1ning unli 1og nol bo’lib, tenglama quyidagi holatga keladi. bo’ladi. Demak Eh, ya’ni OQP i standart potentsialga teng bo’ladi, standart potentsial qiymati jihatdan har õil bo’ladi. Masalan: Sharoitga va izlanish maqsadiga qarab OQP dalada yoki laboratoriyada aniqlanadi. Eng to’g’ri ma’lumotga dalada OQP ni aniqlashda erishiladi. Laboratoriyada esa modellashgan tajribada aniqlanadi. Tuproqda bir paytning o’zida oksidlangan va qaytarilgan organik va noorganik birikmalar mavjud bo’ladi. Shuning uchun nam tuproqda bir vaqtning o’zida bir necha OQ sistemalari bo’lishi mumkin. Tuproqda ko’proq quyidagi oksidlanish va qaytarilish tizimlari bo’ladi;

O2 ← → O-2; Mn+4 ← → Mn+3 ← → Mn+2; NO3- ← → NO2- H2 ← → 2H+; SO4- 2 ← → H 2 S; CO 2 ← → CH 4 Bulardan tashqari, organik oksidlanish va qaytarilish sistemalari uchraydi. Demak, tuproqdagi Eh (OQP) har õil OQ tizimlarining o’rtachasi bo’ladi. Bunda qaysi sistema ko’plikni tashkil qilsa, tuproqdagi Eh miqdori shu tizimni Eh ga yaqin bo’ladi. Tuproqning oksidlanish va qaytarilish potentsiali (Eh) miqdorini belgilaydigan asosiy sistemaga potentsial aniqlovchi sistema deyiladi. Tuproqda asosiy oksidlovchi bu havo va tuproq eritmasi kislorodi hisoblanadi. Bu O 2 tuproqdagi va tuproq eritmasini har õil moddalarni, elementlarni oksidlaydi. Kisloroddan tashqari Fe +3 va S +2 lar ham oksidlovchi rolini o’ynaydi. Tuproqlardagi qaytarilish muhiti organik moddalarni anaerob parchalanishiga hamda mikroorganizmlarni hayot va faoliyatiga bog’liq. Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarining katta qismi biokimyoviy jarayon bilan bog’liq. Biokimyoviy jarayon ayni vaqtda mikroorganizmlar hayot faoliyati bilan bog’liq. Mikroorganizmlar o’zlarining hayot faoliyati jarayoni davomida atmosfera kislorodini yutadi va uni bog’lab mineral birikmaga aylantirib, ya’ni qaytarilgan shakilda ko’pincha dioksid (CO 2 ) holatida yana tuproqqa qaytaradi. OQP ning miqdoriga mikroorganizmlar faoliyati bevosita ta’sir ko’rsatadi. Ko’p hollarda tuproqning potentsial aniqlovchi sistemasi bu tuproq eritmasi O 2 bo’ladi. Tuproq eritmasidagi kislorod miqdori odatda tuproq Eh ning yuqori nuqtasini aniqlaydi, belgilaydi. ( + 600 - + 700 mv). To’plangan vodorod miqdori Eh ni quyi chegarasi ( + 100--100 mv) belgilaydi. Tuproqdagi OQ buferligi va sig’imi

Yarkov, Kaurichev, Orlovlar tuproqlarning oksidlanish va qaytarilish tiziimini baholash uchun fanga oksidlanish-qaytarilish sig’imi tushunchasini kiritganlar. Tuproq bilan bog’langan oksidlovchining maksimal miqdori OK sig’imini belgilaydi yoki shunga teng, mg 100g tuproq uchun hisoblanadi. Har õil omillar ta’sirida OQP ning o’zgarishga qarshi turish qobiliyatiga tuproqning OQ buferligi deyiladi. OQ buferligi, namlikka, gumus miqdori va sifatiga, tuproqning granumetrik tarkibi va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Qora tuproqda OQ beferligi eng yuqori bo’ladi Eh bilan pH bog’liqligi. Ko’pchilik OQ reaktsiyalari vodorod ioni ishtirokida boradi. Shuning uchun Eh va pH o’zaro bog’liq bo’ladi. Nordon muhitda oksidlanish Eh va pH ni 58 mv ga o’zgartiradi deb kelinar edi. pH ning ortishi Eh ni kamaytiradi deyiladi. Lekin hozirda Eh va pH oralig’ida murakkab bog’lanish borligi aniqlangan. Bunda hozircha raqam bilan ifodalaydigan qonuniyatlar aniqlanmagan. Eh ning har õil miqdorlarini ko’rsatib Eh bilan aloqasini yechish uchun Klark formulasi berilgan bo’lib, unda H- potentsial bilan Eh va pH bog’liqligi aniqlanadi. Eh 2 H 2 = + 2 pH 2 a Bunda 2H 27 dan katta bo’lsa, oksidlovchi jarayon yaõshi bo’ladi. 20 dan pastda esa qaytaruvchi jarayon hukm suradi. Har õil tuproqlardagi Eh har õil gorizontlarda odatda 100-175 mv oralig’ida bo’ladi. Bu miqdor salbiy raqamlarga tushishi mumkin. Tuproqdagi OQ tuproq holatiga qarab ikki katta guruhga bo’linadi. 1.Oksidlanish jarayoni ustun 2.Qaytarilish jarayoni Birinchi guruh õususiyatiga ega, ya’ni oksidlanish jarayoni ustun bo’lgan, chimli-podzollarda Eh 450600 mv , qora va bo’z tuproqlarda esa 500-650 mv bo’ladi.

Bu tuproqlar uchun harakatli õususiyat namlanganda, ya’ni sug’organda Eh ning B qatlamdagi miqdorini odatdagi holga nisbatan 20-50 mv ga ortishi, o’ta namlangan vaqtda esa gumus qatlamida Eh 250-350 mv bo’lishi hisoblanadi. Demak, sug’orish jarayonida Eh keskin o’zgaradi, lekin sug’orish tugaganidan so’ng 1-2 sutkada ketadi. Gidromorf yarimgidromorf tuproqlar ikkinchi guruhga, ya’ni qaytarilish jarayoni ustunlik qiladigan guruhga kiradi. Bu guruhda me’yoriy Eh 450-300 mv bo’ladi. Sizot suvi ustidagi gilli qatlamlarda Eh-100 dan Q100 mv gacha bo’lib, eng kam ko’rsatkichga ega bo’ladi. Botqoq tuproqlarda Eh stabil-200 mv ni tashkil qiladi. Sholikor yerlarda Eh 700 mv dan-150 mv gacha amplitudada o’zgaradi. Sug’orishdan oldin sholikor yerlarda oksidlovchi sharoit bo’lsa, sug’orishdan keyin qaytaruvchi sharoit bo’ladi. Agar Eh 200 mv dan past bo’lsa, tuproqda gilli (gleyli) qatlam hosil bo’lishi sharoiti tezlashadi. Eh dinamikadagi ko’rsatkich bo’lib, ko’pincha haroratlarga bog’liq ravishda ham o’zgaradi. Masalan, sug’orish jarayonidagi o’zgarishi, organik o’g’itlar solishdagi o’zgarishi bo’lib bularda Eh 500-600 dan 200-300 mv ga tushadi. Ba’zan 100-200 mv ga kamayadi. Tuproq quriganda Eh miqdori oshadi. Namlik o’zgarishida Eh o’zgarishiga asosiy sabab tuproq havosidagi, eritmasidan kislorod miqdorini sug’orishdagi o’z o’zgarishdadir. Bundan tashqari namlikning o’zgarishi bilan ba’zi organik va mineral komponentlarning harakati ham o’zgaradi. Gumus miqdori 3,5-4% bo’lgan chimli podzol tuproqlardagi Serdoblüskiy tajribalarini ko’rsatishicha tuproq namligi 10-60 % ga to’la dala nam sig’imiga nisbatan oshirilganda Eh da sezilarli o’zgarish sodir bo’lgan. Namlik 90% ga oshirilganda Eh 200-300 mv ga tushgan. Ona jinsda, ya’ni gumussiz qatlamda shu tajriba qaytarilganda, ya’ni 60% va 90% namlanganda, Eh da sezilarli o’zgarish bo’lmagan. Demak, Eh ning

o’zgarishi faqat namlikka bog’liq bo’lmasdan, balki gimus miqdoriga, tuproq haroratiga, mikroorganizmlar faolligi va OQ tizimidagi elementlarga bog’liq. OQ jarayoni tuproq unumdorligining shakllanishida uning, ya’ni tuproqning hosil bo’lishida katta ahamiyatga ega. OQ jarayoni bilan ozuqa elementlarini harakatchanligi, gimus miqdori, tarkibi bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, tuproqdagi ortiqcha namlik qaytarilishi turg’un jarayon bo’lib, o’simlik qoldiqlarining mineralizatsiyasini susaytiradi. Gimus tarkibidagi FK miqdorini oshiradi. Tuproqda namlanish bilan namning qochishi tartiboti tez-tez almashinib tursa unda mineralizatsiya jarayoni kuchayib tuproq degumifikatsiyalanadi. OQ jarayoni elementlarni har õil darajada oksidlantiradi, qaytaradi. Shu tariqa profilni vujudga kelishida faol qatnashadi. Masalan, sulfatlar qaytarilsa, H 2 S hosil bo’ladi va sulfidlar tuproqqa qoramtir rang beradi, qora rang quyosh nurini ko’proq yutadi, ko’proq energiya to’playdi va hokazo. Eh ning keskin o’zgarishida ozuqa elementlarining harakatchanligi o’zgaradi. Bu esa ijobiy emas. Eh 200-750 mv bo’lsa, Fe, Mn qisman o’simlik uchun olinmaydigan holatda bo’ladi. Natijada o’simliklarda õloroz kasali sodir bo’ladi. Hullas har bir element va moddalar uchun Eh ning aniq intervallari mavjud bo’lib, intervallarda shu element harakatchan, harakatsiz, zahar, zaharsiz bo’lishi, o’simlik uchun foydali, foydasiz bo’lishi mumkin. Oksidlanish va qaytarilish tartibi, tiplari Tuproq hosil bo’lish jarayonini o’simlikni oziqlanish sharoiti, OQ tartibiga qarab eng avvalo ikki tipga ajratish mumkin. 1. Kuchsiz gidromorfizmga ega bo’lgan tuproqlar va avtomorf tuproqlar. 2. Botqoq tuproqlar, qo’ng’ir tuproqlar va sholikor yerlar.

Bu bo’linish shartli bo’lib, birinchi holatdagi tuproqlarda oksidlanish jarayoni ko’proq rivojlangan, ikkinchi tipda esa qaytarishlishi va qaytarish jarayonlari yaõshi namoyon bo’ladi. Tuproqlarning melioratsiyasi, undagi OQP ga qarab Petrosyan ularni quyidagi guruhlarga ajratishni tavsiya qiladi. 1. OQP miqdori 200 dan 600 mv gacha o’zgarganda tuproqlardagi jarayon jadal, birtekis kuchsiz qaytaruvchi tuproqlar. 2. Kuchsiz, birtekis, jadal oksidlanuvchilar. Bu bo’linishlar shartli bo’lib qator kamchiliklardan holi emas. A.I.Perelman gipergenez zonasi uchun oksidlanuvchi, vodorod sulfidni qaytariluvchi, vodorod sulfidli qaytariluvchi guruhlardan foydalanishni tavsiya qildi. Ana shu holatlarga tayanib A.I.Perelman tuproqlarni 3 qatorga ajratdi. Birinchi qator-avtomorf tuproqlar bo’lib, bularga qora tuproqlar, kashtan, qizil, qo’ng’ir va cho’l mintaqasining ko’pchilik tuproqlari kiradi. Bularda oksidlovchi muhit ustunlik qiladi, ya’ni oksidlanish qaytarilishga nisbatan ustun turadi. Ikkinchi qator-gilli qaytaruvchi muhitga ega bo’lgan tuproqlar bo’lib, bularga sho’r bo’lmagan botqoqlashgan, turg’un gilli qaytaruvchi jarayonga ega bo’lgan ortiqcha nam yoki ho’l qatlamli tuproqlar kiradi. Uchinchi qator-vodorod sulfidli, qaytaruvchi muhitli tuproqlar bo’lib, bularga cho’l va dashtdagi sho’rõoklar, sho’rõoklashgan botqoq tuproqlar kirib, ular odatda sulfatli mineralizatsiyaga ega bo’lgan sizot suvlariga ega. Bu tasnif ham to’la emas. Avvalo bunda barcha tuproqlar qamrab olingan emas. Lekin tuproq kesmasidagi OQP qamrab olingan va boshqalar. Tuproqlardagi OQ tartibiga qarab ular alohida-alohida guruhlarga ajratilgan. Bu ish I.S.Kaurichev tasnifi hisoblanadi. Kaurichev o’zining tasnifida tuproqdagi nafaqat umumiy ―OQP‖, balki uning mavsumiy dinamikasi va kesmadagi tarqalishini ham nazarda tutgan. Kaurichev tomonidan ishlangan tuproqlarning oksidlanish-qaytarilish rejimiga qarab guruhlash jadvalda ko’rsatilgan. Bu jadval ma’lumotlariga ko’ra,

O’zbekistonda tarqalgan bo’z tuproqlar, bo’z qo’ng’ir tuproqlar birinchi tipdagi oksidlanish, oksidlanish-qaytarilish rejimiga mos keladi va oksidlash jarayoni absolyut ustun bo’lgan tuproqlar guruhlaridan joy oladi. O’tloqi tuproqlar esa 3 guruhga joylashadi. 47-jadval Oksidlanish va qaytarilish tartibiga ko’ra tuproqlarni guruhlash OQ tartibi tipi Tuproqlar Eslatma 1.Oksidlovchi jarayoni absolyut ustuvorligi Dasht va cho’l va chala cho’l zonalarining tuproqlari: qora, kashtan, bo’z, bo’z-qo’ng’ir, qo’ng’ir va boshqalar. 2.Oksidlovchi jarayonlar ustivor Chimli podzol, o’rmonzorlarni qo’ng’ir, bo’zqo’ng’ir, tuproqlari, qizil tuproqlar, sho’rtoblar. 3.Keskin farqli OQ tartibi Botqoqlashgan podzol, chimli podzol Bu o’rinda tuproqlarni nordon va ishqoriy, gil hosil qiluvchilarga ham ajratish maqsadga muofiq.A)ustki qatlamlarda mavsumiy ravishda aytarilish jarayonlari rivojlangan O’rmonzorlarning gilli bo’z qo’ng’ir tuproqlari, solodlar, o’tloqi sho’rtoblar, sariq tuproqlar. B)gillanish quyi qatlam larda rivojlangan Sizot suvi yaqin sug’oriladigan tuproqlar va o’tloqi tuproqlar. C)quyi qatlamlarda turg’un qaytarilish jarayoniga ega guruh Melioratsiyalanadigan botqoqli torfli tuproqlar. D)butun kesma bo’ylab keskin oksidlovchi jarayonga ega. Sholikor yerlar tuproqlari. 4.Butun kesma bo’lab qaytariluvchi sharoitga ega

A)gilli qaytariluvchi sharoit Gilli botqoq, chimli-gilli botqoq va boshqa tuproqlar B)vodorod sulfidli qaytariluvchi sharoit Sho’rõoklar, sulfatlar mineralizatsiyaga ega bo’lgan sizot suvli sho’rõoklashgan tuproqlar Tuproqlardagi oksidlanish va qaytarilish jarayonini o’rganish va boshqarish fanda va ishlab chiqarishda katta ahamiyat kasb etadi. OQ tartibini boshqarish yerlarni quritish, aksincha suv bostirish (sholikor yerlar uchun zarur), haydash, yumshatish, mulchalash, organik va mineral o’g’itlar, õimmeliorantlar solish va boshqa yo’llar bilan olib boriladi. Bu borada ortiqcha namga ega bo’lgan tuproqlarda asosiy vazifa oksidlash, oksidlanish jarayonini kuchaytirish bo’lsa, avtomorf tuproqlarida buning aksi bo’lishi mumkin, buning ozuqa elementlari harakatchanligi oshiriladi. Umuman melioratsiya og’ir kechadigan tuproqlarda birinchi darajali vazifa kuchli haydov qatlamini yaratish, haydov osti qatlamini yumshatish kabi ishlar. Bu kabi ishlar amalga oshirilganda OQ tartiboti ham yaxshilanadi. Natijada temir, azot, fosfor, oltingugurt, marganets, kabi elementlarni OQP ham ijobiy tomonlarga o’zgaradi. Bu elementlarning harakatchanligi ortadi. Natijada o’simliklarni ozuqa va havo, suv tartiboti yaõshilanadi. Bu esa yuqori hosil garovidir. Takrorlash uchun sav о llar 1. О ksidlanish-qaytarilish nima, tenglamasini yozib tushuntirib bering. 2. О ksidl +++ о vc + e hi-qaytaruvchi p ++ о tensial nimani bildiradi va qanday if о dalanadi? 3. Fe  → Fe E 0 as о sida tushuntiring. 4. О ksidlanish-qaytarilish buferligi sig’imi nima. 5. Petr о syan bo’yicha О QP as о sida tupr о qlar qaysi guruhlarga bo’linadi. 6. Perelman bo’yicha о ksidlanish va qaytarilishga as о slangan tupr о q guruhlarini tushuntiring.

7. Tupr о qni о ksidlanish-qaytarilish rejimi kim t о m о nidan ishlangan va shu as о sga ko’ra tupr о qlarni guruhlang. 8. Tupr о qdagi о ksidlanish-qaytarilish jarayonlarini b о shqarish yo’llarini if о dalang. 9. О ksidlanish va qaytarilish jarayonlarini o’rganish usullarini ayting.

Adabiyotlar: 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Доброволский В.В. География почв. Москва. «Просвещениэ», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Почвы пустынной зоны Узбекистана. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Панков М.А. Почвоведениэ. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

O'xshashlar

Oksidlanish-qaytarilish jarayonlari

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Tuproqning organik moddalari va tabiati. Tuproqning organik moddalari

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot

Tuproqda temir va boshqa mikroelementlar. Temir va marganetsning elementlar davriy sistemasidagi o’rni va ayrim xususiyatlari