Tuproqning organik moddalari va tabiati. Tuproqning organik moddalari - Geologiya - Referatlar

Tuproqning organik moddalari va tabiati. Tuproqning organik moddalari

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.240234375 KB

Ko'chirib olish

Tuproqning organik moddalari va tabiati. Tuproqning organik moddalari Reja: Individual tabiatga ega bo’lgan organik moddalar  Gumussimon moddalar va ularning tabiati  Gumin kislotalar, ularning tarkibi, tuzilishi va xususiyatlari  Fulvokislotalar, ularning tarkibi, tuzilishi va xususiyatlari  Tuproqning gumuslilik holati  Gumusning fraksiyali tarkibi. Gumin kislotalar  Fulvokislotalar  Tuproq gumuslilik holatining ko’rsatkichlari  Gumus kislotalarining grafo-statistik tahlili va optik xossalari  GK va FK ning oksidlanish darajasi  Gumus kislotalarining optik xossalari  GK va FK larni molekulyar massalari va formulasi  Gumus kislotalarining oksidlanishi, gidrolizi  GK larining kaliy permanganat ta’sirida oksidlanishi  Tuproq energiyasi va uning manbalari

Tuproqning organik moddalari juda murakkab va xilma-xil birikmalardan, birikmalar guruhidan tuzilgan bo’lib, odatda oz miqdorda bo’ladi. Tuproqning to’liq xususiyatlarini uning organik moddalari ifodalay olsa, bu tuproqqa organik tuproq deyilishi mumkin. Odatda bizning sharoitimizda tarqalgan tuproqlarda gumus deb ataluvchi modda miqdori 2% atrofida. Demak, agar organik modda qatoridagi gumus miqdori 2% bo’lsa, qolgan mineral modda va alohida olingan elementlardan hamda qisman boshqa organik moddalardan iborat bo’ladi. Tompsimon va Trou ma’lumotlarga ko’ra, tuproq tarkibidagi il va organik moddalar miqdori o’zgarishi bilan uning nomi o’zgarishi mumkin, ya’ni organik va mineral tuproq deb baholanadi. Tuproq tarkibida 12 % organik uglerod bo’lsa, bunday tuproqqa organik tuproq deyiladi. Agar tuproq tarkibidagi il miqdori ko’p bo’lsa, u holda organik uglerod miqdori 18 % dan oshganda, bu tuproqqa organik tuproq deyish mumkin. Tuproqda il miqdori 60% dan kam bo’lsa, u holda organik yoki noorganik tuproqni farqlash uchun maxsus formuladan foydaliniladi. Unda organik uglerodning minimal miqdori qo’yidagicha hisoblanadi: il % С org 12 + 10 Bunda, Sorg-organik uglerod 12-foiz bo’lib organik tuproq bilan mineral tuproq chegarasidagi organik uglerodni bildiradi. Il-tuproqdagi il zarrachalarining miqdori, %. 10- o’zgarmas raqam. Tompson, Trou ma’lumotlariga ko’ra, 1% organik uglerod yoki deyarli 2% organik modda tuproq xususiyatlariga 10% il kabi ta’sir qiladi. Aksariyat tuproqlar organik moddasining asosiy qismini gumus tashkil qiladi. Gumus tarkibida esa asosiy element uglerod hisoblanadi. Gumus uglerodi deganda biz chirindini Tyurin usulida aniqlab, o’sha yerdagi 0,0006 koeffitsent bilan hisoblangan uglerodni tushunushimiz lozim.

Bunda: X- gumus tarkibidagi uglerod miqdori, %. H- tuproq og’irligi. a- xrom aralashmasini titrlash uchun sarflangan Mor tuzi miqdori. v – titrlashda eritma shishasimon yashil rangga o’tgunga qadar sarflangan Mor tuzi miqdori. T- Mor tuzi uchun tuzatma. K- absolyut qo’riq tuproqqa hisoblovchi koeffitsent. Agar gumusga hisoblaydigan bo’lsak, u holda 0,0006 o’rniga 0,0010362 koeffitsientni qo’yishimiz kerak bo’ladi. Xilma-xil birikmalardan iborat bo’lgan tuproqning organik qismini 2 asosiy guruhga ajratish mumkin. 1. Bu guruh organik qoldiqlar qatoriga kiradi. Odatda organik birikmalarning o’zlari yoki uning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan moddalardan va bevosita tirik organizmlarning hayot faoliyati natijasida hosil bo’ladi. Ular organik kimyoda ma’lum bo’lgan oqsillar, aminokislotalar, sodda va murakkab uglevodlar, har xil tabiatga ega bo’lgan organik kislotalar, yog’lar, smolalar, lignin va boshqalardan iborat. Bular odatda tuproqdagi individual tabiatga ega bo’lgan organik birikmalar bo’lib, mineral tuproqlarda ularning, ya’ni organik moddalarning umumiy miqdoridan 10-15% ni tashkil qiladi. Individual tabiatga ega bo’lgan organik modda deyilishiga sabab, bu guruhdagi moddalar alohida-alohida holatda tuproq tarkibida uchraydi. Bularning har biri xususiy o’zaro farq qiluvchi kimyoviy va biokimyoviy xususiyatlarga ega. 2. Bu guruhga bevosita gumus moddalari kirib, mineral tuproqlarda ularning organik modda miqdoridan 85-90% ni tashkil qiladi. Bu deganimiz agar tuproq tarkibidagi organik uglerod 2% bo’lsa, shu miqdorni 10-15% ni gumussimon qolgan 90-85% ni esa bevosita gumus moddalari tashkil qiladi. Individual tabiatga ega bo’lgan organik moddalar

Ixtiyoriy olingan qo’riq va haydalgan yerlar u yoki bu miqdorda oliy o’simliklar yoki organizmlar, tuban organizmlarga va ularning qoldiqlariga ega. Ular o’z navbatida turli-tuman turkumlarga ega bo’lib, o’zlarining hayot faoliyati va o’lganidan so’ng xilma-xil moddalarni vujudga keltiradi. Ana shulardan kondensatsiya va polekondensatsiya natijasida gumus hosil bo’ladi. Bu jarayonda tirik, ya’ni yashayotgan o’simliklarning organik moddasi (ildiz, tana) hayvonlar, hashorotlar, zamburug’lar, mikroorganizmlar va boshqalarning qoldiqlarini ajratish ma’qul bo’ladi, ya’ni alohida-alohida ajrata bilish kerak. Shuni alohida qayd qilish kerakki, organik moddalar ichida gumusga eng yaqin oqsillar, ya’ni oqsil tarkibi bilan gumus tarkibi, ayniqsa uglerod, vodorod miqdorlari o’zaro yaqin turadi. Uglevodlar barcha o’simliklarning to’qimalarida uchraydi. Bular to’qimaning 10-50% ini tashkil qiladi. Uglevodlarning asosiy qismini odatda klechatka, kraxmal, har xil qand moddalari tashkil qiladi va mikroorganizmlar uchun muhim energiya manbayi, gumus uchun esa tarkibiy qism bo’lib xizmat qiladi. Uglevodlarning nomoyandalari monosaxaridlar, pentozlar, geksozlar, glyukozalar, fruktoza (C 6 H 12 O 6 ), disaxaridlar, ya’ni C 12 H 22 O 11 maltoza, polisaxaridlar, kraxmal (C 6 H 10 O 5 )n, glikogen, sellyuloza (C 6 H 10 O 5 )P va boshqalar bo’lib bular odatda fotosintez jarayonida hosil bo’ladi. Yog’lar uglevodlardan ko’proq energiya zahirasiga ega bo’lib, o’simlik to’qimasida 1-3 dan 20-30% gacha bo’ladi, ayniqsa urug’da, mevada ko’p bo’ladi. Yog’lar gidrolizi natijasida murakkab organik kislota olein va stearin hamda gletsirin hosil bo’ladi. Lignin. Murakkab tarkibli qattiq, ya’ni mustahkam, parchalanishi qiyin bo’lgan organik modda. O’simliklar to’qimasida 10-30% miqdorida uchraydi. Lignin uchun metoksil (-O-CH 3 ) guruhi xarakterli. Lignin aromatik tuzilishga ega. Ligninni parchalanishi qiyinligini hisobga olib, ko’pchilik olimlar gumus negizi lignindan iborat deyishadi. Bunday gipoteza,

ya’ni lignindan gumus hosil bo’lishi nazariyasi Flyayg tomonidan ishlab chiqilgan. Vosklar, ya’ni to’yinmagan karbon kislotalarining efirlari. Smolalar-100 dan ortiq aromatik xarakterga ega bo’lgan birikmalar aralashmasi. Turli xil tuproqlarda vosk va smolalar 2-14% gacha organik moddalar miqdorini tashkil qiladi. Organik kislotalar. Tuproqda ko’pchilik quyi molekulyar og’irlikka ega bo’lgan kislotalar chumoli (HCOOH), oksalat (HCOOH) 2 yoki C 2 H 4 O 2 sirka (CH 3 COOH) va boshqalar mavjud. Bulardan tashqari, resintez natijasida oksi-karbon kislotalar ham ( ferul, vanilin, kumar) hosil bo’ladi. Oshlovchi moddalar ko’p atomli fenollar hosilalari bo’lib, o’simliklarda 5- 25% atrofida mavjud. Daraxt o’simliklar po’stida ko’proq. Gumus hosil bo’lishida bularga katta rol ajratiladi. Kul moddalar. Kul moddalar o’simliklar tarkibida 2-3% dan 50-52% gacha bo’ladi. Eng ko’p kul galofitlarda bo’lib, 60 dan ortiq elementga ega. Bularning hammasi gumus uchun manba hisoblanadi. Gumussimon moddalar va ularning tabiati Bular jigarrang, qo’ng’ir, sarg’ish ranglar kompleksiga ega bo’lgan murakkab moddalar bo’lib, odatda ishqorlar, neytral tuzlar, organik erituvchilar yordamida tuproqdan ajratiladi. Gumus birikmalarini ajratishda shu kungacha rang asosiy rol o’ynab kelmoqda, ya’ni rangga qarab ajratiladi. Lekin hozirgi zamon uchun bu qoida to’la-to’kis hayotga to’g’ri kelmaydi. Odatda gumusning oz qismi tuproqda erkin holda saqlanadi. Asosiy massasi tuproqning mineral qismi bilan har xil formada bog’langan bo’ladi. Gumus moddalarini eritmaga o’tkazish uchun bu birikmalarni buzish, ya’ni parchalash kerak.

30-yillarda gumusni o’rganish maqsadida mineral va organik kislotalar va ularning tuzlari yordamida parchalanishi o’rganilgan. Hozirgi kunda 0,1 n NaOH, Na 4 P 2 O 7 yordamida gumus moddalarini tuproqdan ajratish yo’llari mavjud bo’lib, uni quyidagicha tasvirlash mumkin. Organik va noorganik erituvchi  TUPROQ To’q rangli eritma Erimagan gumus moddalari (gumin va ulmin) Kons. H 2 SO 4 yoki HCl Cho’kma Eritma, ya’ni kren va apokren (fulvokislota) spirt Eritma cho’kma, gumin va ulmin kislotalari Bu sxema asosida gumus moddalar quyidagi guruhlarga bo’linadi. 1. Gumin va ulmin kislotalar. 2. Fulvokislotalar (kren va apekren) 3. Gimatomelan kislotasi. 4. Gumin va ulmin. Gumin kislotalar, ularning tarkibi, tuzilishi va xususiyatlari

Odatda gumin kislotalari guruhiga NaOH, KOH, NH 4 OH, NaHCO 3 , Na 4 P 2 O 7 , NaF lar yordamida ajratilgan moddalar kiritiladi. GK geterogen, polidispers yuqori molekulali azotli oksikislotalar hisoblanadi. Aleksandrova ma’lumotlariga ko’ra, GK ni elementlar tarkibi C 50-62, H 86.6, O 31-40, N 2-6% ni tashkil qiladi. Shuni alohida aytish joizki, elementlarning bu birlikdagi, ya’ni foizlardagi ko’rinishi hech nima bermaydi. Shularga qarab GK ning tuzilishi aromatik halqalarini yoki faol uchastkalarini aniqlab bo’lmaydi. Shuning uchun Aleksandrova GK dagi elementlar atomlar soni bilan ifodalanishini tavsiya qiladi. Lekin unda har xil tuproqda har xil atomlar soni chiqishi bilan bir qatorda, aniq bir ketma-ketlikni keltirib chiqarmaydi. GK ning tarkibi doimiy emasligi, tuproqdan-tuproqqa o’zgarishi, uning tarkibi geterogenligidan nishona. Ayni vaqtda uning tarkibi yoshiga va hosil bo’lish sharoitiga ham bog’liq. GK tarkibida aromatik molekulalar borligi ham isbot qilingan bo’lib, strukturasining yadro qismi aromatik halqalardan iborat. Bu halqaning asosini benzol, furan, piridin hamda konsentrlangan kalkali naftalin, indol, minolin va boshqalar tashkil qiladi. Bu aromatik birikmalar o’zaro turli bog’lar C-C yoki -O-, -H-, -H-, -CH 2 - orqali bog’langan. GK ning muhim xususiyatlaridan biri yoshi oshgan sari halqalarning soni ortadi. Halqalar soni ortishi bilan birga GK ning harakati susayadi. GK ning chekka zanjirlarida aromatik bo’lmagan molekulalar joylashadi. GK ning yadrosi gidrofob xususiyatiga ega, GK lar funksional guruhlarga boy bo’ladi. Tyurin, Kononova, Sheffer, Ulverix va boshqalar GK ni bromlash, xlorlash, nitrat kislota bilan titrlash, ishqor bilan ishlash asosida uning tarkibidagi aromatik halqalarni isbot qilganlar. Oksidlangan mahsulotlar ichida fenol hosilalari xinon, benzakarbon kislotalari va quyi molekulyar organik kislotalar aniqlangan. Ishqor yordamida torf ishlangandan keyin pirokation borligi aniqlangan. Gidrogenezatsiya jarayoni orqali ham fenol va karbon kislotalari aniqlangan. GK ning kislotalik xususiyatini uning tarkibidagi karboksil (COOH) guruhi

belgilaydi. Bundan boshqa unda metoksil, amin, karbonil va boshqa guruhlar mavjud. Bu guruhlarning miqdori va tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar har xil. Kislotalik xususiyati COOH dagi H ni almashinishi asosida ko’rinadi. Aleksandrova fikricha, GK tarkibidagi spirt qoldig’iga to’g’ri keladigan H ham almashinadi. GK tarkibidagi nisbatan erkin azot, ya’ni bog’lanmagan amino guruhlar aniqlanmagan. Rentgenografik ma’lumotlar ko’rsatishicha, GK lar amorf tuzilishiga ega bo’lib, singdirish sig’imi 350-500 mg.ekv/ 100g. GK uchun GK ning shakli, o’lchami to’g’risidagi masalalar savol-javoblar holatida turibdi. Dragunov GK ning tuzilishi sxemasini 1948 yilda tavsiya etgan. Bu ma’lumotga ko’ra GK tuzilishi to’g’ri, uzunchoq shaklga ega. Kuxarenko fikricha, GK ning shakllangan molekulasining diametri 50-80 A 0 . Orlov fikricha, GK molekulasi disksimon bo’lib, 60-85 A 0 diametrga ega. GK ning molekulyar og’irligi to’g’risida bir butun aniq, ravshan fikrlar kam. Uning o’rtacha molekulyar og’irligi 400-100000 gacha degan ma’lumotlar mavjud. Bu sohadagi to’plangan ma’lumotlarga ko’ra, GK ning molekulyar og’irligini ikki guruhga bo’lib tushuntirish mumkin. 1-guruh 800-1500 gacha. 2-guruh 5000-30000 gacha. Bu tebranishlar GK ning dezagregatsiyasini va aniqlash usulining har xilliligi asosida vujudga kelgan. Kaurichev GK ni elektroforez qilib undan 15 ta fraksiyani ajratadi. Xullas, har xil tuproqlarning GK lari turlicha bo’lishi, turli C:H nisbatiga ega bo’lishi hamda xilma xil (COOH, -CO-, -OH) funksional guruhlarni ushlashi mumkin. Qora tuproqlardagi GK da C juda katta rol o’ynaydi. Ayniqsa, GK molekulasining tuzilishida uning miqdori boshqa tuproqlar GK tarkibidagi C dan ortiqligi qiziq. GK ning miqdorini eng ko’pi ham qora tuproqda. Qora tuproqdagi GK ning ko’pchilik xususiyatlari boshqa tuproqdagiga nisbatan turg’un bo’lib, gidrofobligi kam, energiyasi esa ko’proq, peptizatsiyaga moyilligi past. GK tarkibidagi gidrolizlanadigan azot miqdori ham o’zgaruvchan. Bunga sabab GK

ning joylashgan o’rni bo’lib, agar aromatik halqada bo’lsa, gidrolizlanish nisbatan qiyin, oradagi ko’priklarda joylashsa onsonroq bo’ladi. GK ni pH-3,5 bo’lib, ko’p asosli, kuchli dissotsiatsiyalanadigan organik kislota hisoblanadi. GK tarkibini shartli ravishda to’rga ga bo’lishi mumkin. 1. Fenollar asosidagi yadroli GK (bunday asos 6 ta). 2. Siklik shakldagi natriyli GK. 3. Chet zanjirlari azotli GK. 4. Uglevodlar qoldig’i. Bu bo’linish shartli bo’lib, Dragunov ma’lumotlariga asoslangan. Keyingi vaqtda Xaziev, Gulkolar tomonidan gumus va GK tarkibida o’simliklar va mikroblar hujayrasida uchraydigan peroksidazalar aniqlangan. Bu esa o’z navbatida tuproqdagi GK da fermentlar borligini bildiradi. Ayni vaqtda tuproqdagi fermentativ faollikning asosiy qismi uning gumusiga to’g’ri keladi. Fulvokislotalar, ularning tarkibi, tuzilishi va xususiyatlari Fulvokislota tushunchasi, ya’ni atamasi fanga Sven Oden (1919) tomonidan kiritilgan. U Bersellius tomonidan ajratib olingan va nomlangan bo’lib, kren va apokren kislotalarini birlashtirdi. Hozirgi kunda fulvokislotalar degan atama to’g’risida aniq bir qarashlar yo’q. Ko’pchilik olimlarning fikricha kislotalar ta’sirida cho’kmaydigan barcha organik kislotalarga va ularning fraksiyalariga fulvokislotalar deb qarash mumkin. Lekin buning nozik, joyi shunday qabul qilinsa, bu holda yuqori molekulyar, lekin bevosita gumusga tegishli bo’lmagan organik moddalar ham shu guruhga qo’shiladi. Shuni alohida aytish kerakki, Bersellius kren kislotasini mineral suv manbayidan aniqladi. Gumusli tuproqning suvli so’rimidan ham ajratgan. Mulder bilan Germanlar ham nordon eritmadan gumin kislotalarini cho’ktirgandan keyin kren kislotasini ajratadilar.

Bersellius fikricha, apokren kislota bu havoda oksidlangan kren kislotasi bo’lib, GK ga o’xshaydi, qo’ng’ir rangli, erishi qiyin bo’lgan modda. Bersellius, Mulder, Germanlar qo’riq modda tariqasida kren va apokren kislotalarini, misli tuzlarni ajratgan. Bu mualliflarning ma’lumotlariga ko’ra kren va apokren kislotalari tarkibidagi S 44-49 % bo’lib, buni kislorodga nisbatan oladigan bo’lsak, u bilan teng, ya’ni O 2 44-49 %, GK ga nisbatan O 2 ga boy. Esingizda bo’lsa, GK da O 2 30-32% edi. 1919-1920 yillarda kren va apokren kislotalari indivudual xususiyatga ega bo’lgan kislotalar deb qabul qilingan. O’sha vaqtdayoq kren va apokren kislotalar tuproqning mineral qismini tez parchalashi hamda kalsiy, magniy, aluminiy, temir va boshqalar bilan turli tuzlar hosil qilishi aytilgan. Ayni vaqtda bu tuzlarning eruvchanligi, ya’ni oson va tez erish xususiyati o’rganilgan. Shu nuqtayi nazardan Vilyams va Sibirsevlar podzol hosil bo’lishi jarayonida kren va apokren kislotalari ularning tuzlariga bog’laganlar. Ba’zi olimlarning fikricha, FK lar GK dan oldin keladigan, ya’ni GK ning boshlang’ich etapidagi ko’rinishi bo’lib, oksidlanib vaqt o’tishi bilan GK ga aylanadigan modda. Balki FK bu GK parchalanishi natijasida hosil bo’lgan moddalardir. Shuning uchun bo’lsa kerak spektik tushunchalar paydo bo’lib, bu guruhga qarash, ya’ni ularni o’rganish susayib qolgan davrlar ham bo’lgan. 1930-yillarda kren va apokren kislotalariga bo’lgan qiziqish keskin kamayib, 1940-yillari Tyurin va Ponamarevalar yana bu masalani ko’tardilar. Tyurin, Ponamarevalarning tuproqda bu guruhni ajratib podzol hosil bo’lishidagi FK rolini rivojlantirdilar. Tyurin, Ponamarevalar ma’lumotlariga ko’ra FK oksikarbon kislotalari guruhiga kiradi, ya’ni bularning kislotali gidrolizi natijasida furfurol hosil bo’ladi. FK larni singdirish sig’imi yuqori bo’lib 100g. FK uchun 7000 mg.ekv. gacha bo’ladi. FK lar tuproq minerallariga parchalovchi ta’sir qiladi. Oksidlar bilan ayniqsa R 2 O 3 , ya’ni Fe 2 O 3, AI 2 O 3 lar bilan hosil qilgan birikmalari ko’p va harakatchan. FK temirli tuzlarining harakatchanligi aluminiyli tuzlariga nisbatan yuqori.

Shunisi qiziqki, keyingi vaqtda FK ga qiziqish so’nganday, ya’ni FK masalasi hal qilinganday ko’rinadi. Bu borada shuni unutmaslik kerakki, keyingi vaqtda sarg’ish, ya’ni 0,1 n NaOH va Na 4 P 2 O 7 eritmasidan GK ni cho’ktirgandan qolgan moddalarning hammasi FK deb kelinmoqda. Bu noto’g’ri bo’lib, bu eritmada Dragunov, Visotskaya, Bak va boshqalar uglevodlar, glyukozalar fenolli birikmalar, azotli moddalarni ham FK qatori borligini isbot qildilar. Drozdova 1955-yili torfdan, podzol tuprog’idan xromotografiya usuli yordamida FK tarkibidan aromatik tabiatga ega bo’lgan birikmalar: fenolli glikozid, kinoid tabiatli moddalarni ajratdi. Kuxarenko, Vedenskayalar ham xromotografiya usuli yordamida FK tarkibi aromatik tuzilishga ega ekanligini isbot qildilar. Bu guruhlar GK ga ham xosligi bizga ma’lum. Demak, ular o’rtasida qandaydir o’zaro yaqinlik bor. Karboksil va fenol guruhlari borligi FK larning almashinuvchi reaksiyaga moyilligini bildiradi, ya’ni FK osongina almashinish reaksiyasiga qatnashadi. Keyinchalik infraqizil spektroskopiya usulida Kasatochkin, yapon olimlari Kobo, Tatsukavo va boshqalar ham bu xulosani isbotlab shu fikrga qo’shildilar. Spektrlarni solishtiradigan bo’lsak, FK spektorlari GK spektorlariga to’g’ri keladi, aniqrog’i yaqin keladi. Rentgen analiz FK da yon tarmoqlar ko’pligini ko’rsatadi. Aromatik halqalar oz, FK da C:H nisbati GK dagidan nisbatan kichik, lekin GK kabi FK da ham azot mavjud. Nemis olimi Bremne FK ni 6 n HCI gidrolizlab, undagi azotning 20-30% ni eritmaga o’tganini ko’rdi va xilma-xil aminokislotalarning mavjudligini isbot qildi. Kononova tomonidan FK dan olingan aminokislotalar tarkibi GK dan olingan aminokislotalarga yaqinligi isbot qilindi. FK ning azoti nisbatan harakatchan ekanligi aytildi. Shved Stivenson fikricha, FK tarkibida aminli va qand moddalari mavjud. Yuqoridagi barcha fikrlarni umumlashtiradigan bo’lsak, FK yadrosi GK ga yaqin bo’lib, yadrosi aromatik uglevod zanjirlaridan iborat. Yon zanjirlar FK da GK larga nisbatan ko’p.

Xullas, FK uncha yetilib pishmagan GK deb fikr yuritilishi mumkin. GK bilan FK o’rtasidagi aloqalar Freytag fikricha, GK <=> Fk bo’lishi ham mumkin. FK tarkibida 40-52% C, 4-6% H, 40-48% O, 2-6% N mavjud. FK ning butun molekulasi va shakli yaxshi o’rganilmagan. Kononova fikricha, FK GK ning boshlang’ich hosil bo’lish stadiyasiga to’g’ri keladi, ya’ni FK lar to’la pishib yetilmagan GK lar demakdir. Tuproqning gumuslilik holati Gumus tarkibidagi organik moddalar, alohida birikmalar qanchalik murakkab va ahamiyatli bo’lmasin, tuproqni tavsiflashda gumusning o’zidek rol o’ynay olmaydi. Tuproqshunoslikning genetik muammolarini yoritish va tuproqning mahsulot ishlab chiqarishdagi o’rnini belgilash uchun tuproqdagi gumusga tavsif berish zarur hisoblanadi. Akademik Tyurin, Ponamareva va Kononovalarning eng katta xizmatlaridan biri gumusning guruhli va fraksiyali tarkibini o’rganishni joriy qilganlari hisoblanadi. Organik moddalar tizimida Tyurin ikki asosiy xususiyatni ajratdi. 1. Tuproqdagi gumus kislotalarining (GK, FK, GMK) shakllanishini va hosil bo’lishi, ya’ni gumifikatsiya jarayonining oxirgi mahsulotigacha tushuntirdi. 2. Organik moddalar bilan tuproqning mineral qismi o’rtasidagi o’zaro ta’sir va uning natijasida har xil harakatchanlikka ega bo’lgan organo-mineral birikmalarning hosil bo’lishini tushuntirdi. Bu hosil bo’lgan moddalarning harakatchanligi esa gumus kislotalaridan ham, mineral moddalardan ham farq qiladi. Tyurin fikricha gumusni sifat xususiyati har xil tuproqlarda uning fraksiyali va guruhli tarkibi bilan tavsiflanadi. Bu tarkib va fraksiya miqdorlari tuproq tipi, tipchasi va ayirmasiga qarab har xil bo’ladi. Gumusning guruhli tarkibi – gumussimon va bevosita gumus moddalar miqdori va to’plamidan iborat. Bu joyda guruh tushunchasi o’zaro xususiyati va tarkibi jihatidan yaqin bo’lgan moddalarni anglatadi.

Muhim guruhlarga GK (qora va qo’ng’ir GK bilan), GMK, FK, gumin va gumus uchun spetsifik bo’lmagan birikmalar kiradi. Spetsifik bo’lmagan birikmalar har xil bo’lib, ular uchun xarakterli xususiyat organik erituvchilarda erish qobiliyati hisoblanadi. Bularga lignin, lipidlar va boshqalar kiradi. Gumusning guruhli tarkibi, uning umumiy miqdorlari har ekologik sharoitlarda xilma-xil tuproq tiplari va ayirmalarida bir xil bo’lmaydi. Bu boradagi ishlardan B.Machigin (1957), G.Yuldashev (1993) ma’lumotlarini ko’rishimiz mumkin. 31-jadval. Sug’oriladigan tuproqlarda gumusning guruhli tarkibi Tupr oq nomi Chuqur lik, sm Umu miy C, % Umumiy C ga nisbatan foizlarda C gk C fkBitum lar G K F K Qol diq Och tusli bo’z tuproq 0-25 30-55 70-85 0,38 0,07 0,07 6,9 10,8 10,2 2 3,0 1 0,5 1 0,5 3 7,3 3 4,7 2 7,3 32,8 44,0 52,0 0,6 1 0,3 0 0,3 8 Tipik bo’z tuproq 0-20 20-40 105-135 0,85 0,70 0,07 4,6 4,3 9,4 3 1,8 3 0,4 1 4,0 3 2,7 3 8,2 3 6,5 30,9 27,1 40,1 0,9 7 0,7 9 0,3 8 O’tlo qi saz 0-20 20-45 50-70 1,59 0,94 0,50 4,3 4,7 7,1 5 1,9 4 0,8 2 0,1 2 8,9 3 1,4 3 6,8 15,2 23,1 36,0 1,7 8 1,2 9 0,5 4 O’tlo qi botqoq tuproq 0-20 22-40 42-70 6,42 2,17 0,47 6,9 6,1 5,9 7 1,8 6 0,5 1 5,3 2 4,9 6,0 8,5 32,7 4,6 9 2,4 2

1 8,9 4 2,5 0,4 4 O’rta cha sho’rlangan o’tloqi saz 0-20 20-40 40-60 60-80 80-100 0,527 0,546 0,546 0,520 0,371 - - - - - 2 6,4 2 6,2 2 6,8 2 4,1 2 2,4 2 2,5 2 1,7 2 6,7 2 4,9 2 4,7 51,9 52,1 48,5 51,0 52,9 1,1 8 1,2 1 1,0 6 0,9 5 0,8 9 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, C gk :C fk nisbati bo’z tuproqlarga nisbatan o’tloqi saz va o’tloqi botqoq tuproqlarida yuqori, ya’ni >1. Bu ko’rsatkich ularning gumusida GK ko’pligidan dalolat beradi. Gumusning guruhli tarkibi gumifikatsiya jarayonining xususiyligi va tuproqning biokimyoviy faolligini ko’rsatadi. Shu nuqtayi nazardan o’tloqi tuproqlarda gumifikatsiya jarayoni nisbatan yaxshi ekanligini jadvaldan ko’rishimiz mumkin. Gumusning fraksiyali tarkibi – gumus kislotalarining har birini mineral birikmalar va elementlar bilan birikishi natijasida hosil bo’lgan moddalarning alohidaalohida guruhlari demakdir. Bu jarayonda reaksiyaga kiruvchilarning tarkibi, nordonligi yoki ishqoriyligi katta ahamiyatga ega. Masalan, qora tuproqlarda GK to’planishi ularning kalsiyli birikmasining ko’payishi bilan birga sodir bo’ladi. Bu o’z navbatida tuproq eritmasida Ca ++ ionining konsentratsiyasini ortishi bilan bog’liq. Tuproq eritmasida Ca miqdori ortishi bilan massalar ta’siri qonuniga binoan kalsiy – gumatlar miqdori ortadi. Bu hodisa qora tuproqlar uchun ko’proq xos bo’ladi. Podzol tuproqlarda qo’ng’ir GK mavjud bo’lib, kalsiyli GK deyarli uchramaydi. Cho’l va chala-cho’l mintaqa tuproqlarida GK asosan kalsiy bilan to’yingan. Lekin gumifikatsiya jarayoni bu mintaqada qo’ng’ir rangli GK hosil bo’lishi bilan tamom bo’ladi.

Yuqoridagilarni hisobga olib Tyurin, Ponamarevlar gumus moddalarini quyidagi fraksiyalarga ajratadilar: -erkin, ya’ni mineral komponentlar bilan birikmagan; -harakatchan Fe 2 O 3 , Al 2 O 3 lar bilan birikkan; -faqat kalsiy bilan birikkan; -turg’un Fe 2 O 3 , Al 2 O 3 lari bilan mustahkam bog’langan; -gilli minerallar bilan birikkan gumus moddalariga. Erituvchilarda erimaydigan qoldiq birikmalar. Bu o’rinda faqat gumin kislotalarining o’zini ham molekulyar og’irliklariga qarab bir necha fraksiyalarga ajratish mumkinligini keltirish kifoya. Gumusning guruhli va fraksiyali tarkiblarini aniqlash uchun ko’p usullar qo’llaniladi. Ulardan eng qulayi bu ketma-ket har xil erituvchilarda eritish bo’lib, bu usulni Ponamareva ishlab chiqqan. Ular quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi. 1. Harakatchan oksidlar ( Fe 2 O 3 , Al 2 O 3 ) va Ca ++ ni tuproqdan ajratish (dekaltsirovanie). Tuproq 0,1 n H 2 SO 4 bilan ishlanadi. Bunda eritmaga erkin va Fe 2 O 3 , Al 2 O 3 lar bilan birikkan fraksiyalar, ya’ni FK chiqadi, bu 1 a fraksiya hisoblanadi. Bu fraksiyani ba’zan agressiv, ya’ni faol fraksiyalar ham deyiladi. Lekin bunga asos yo’q. 1 a fraksiya suvli so’rimga chiqmaydi, faqat kuchli kislotalarda eriydi, demak bu fraksiya tuproqda hech qanday agressivlik xususiyatiga ega emas. Kalsiysizlantirilgandan keyin gumin moddalarning ko’p qismi H-li formaga o’tadi, ya’ni H GK = Ca + H 2 SO 4 → GK + CaSO 4 H H FK = Fe + H 2 SO 4 → GK + FeSO 4 H 2. Kalsiysizlantirilgandan keyin qolgan tuproq 0,1 n. NaOH bilan ishlanadi, bunda Ca va 1,5 oksidlar bilan birikkan, erkin gumin kislotalar va fulvokislotalar

ajratiladi. Kalsiysizlantirilgandan keyin GK lar «H» shaklda bo’lganligi uchun NaOH bilan quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi. GK-H + NaOH → GK-Na + H 2 O FK- H + NaOH → FK-Na + H 2 O GK larning natriyli tuzlari yaxshi eriydi va NaOH yordamida butunlay ajratiladi. Bunday GK va FK larni alohida-alohida aniqlash uchun GK pH = 1-2 bo’lgan modda bilan (H 2 SO 4 bilan) cho’ktiriladi va FK filtrlanadi. 3. Ikkinchi operatsiya bajarilgandan keyingi qolgan tuproq 0,02 n. NaOH bilan ishlanib qizdiriladi (suv hammomida). Natijada eritmaga 1,5 oksidlar bilan gilli minerallar bilan mustahkam bog’langan GK va FK chiqadi. 4. Qolgan tuproqda erimagan organik moddalar (gumin) aniqlanadi. 5. Alohida olingan tuproqda 0,1 n. NaOH yordamida yangi so’rim tayyorlanadi. Bunda GK lar eriydi (erkin va harakatchan 1,5 oksidlar bilan bog’langan qismi ham), lekin Ca bilan bog’langan qismi erimaydi deb hisoblanadi. Shuning uchun Ca GK ayirish usulida topiladi. Kalsiysizlashtirilgan so’rimdagi GK miqdoridan, ishqoriy so’rimdagi GK miqdori ayirilsa topiladi, ya’ni Ca bilan bog’langan GK lar aniqlanadi. Nazariy jihatdan bu bo’linish to’g’ri bo’lib, kamchiliklardan holi emas. Haqiqatan ham H GK = Fe + 3NaOH → GK- H + Fe(OH) 3  H hosil bo’ladi. Bu birikmaning eruvchanligi juda past, shunga qaramay H GK = Ca + 2NaOH → GK + Ca(OH) 2 H reaksiya bormaydi deb aytish mumkin. Shuni alohida aytish kerakki, GK ni barcha fraksiyalarining yig’indisi (Corqali) GK dagi umumiy C – ga teng. Xuddi shunday FK lar uchun ham, ya’ni FK fraksiyalari yig’indisi FK C-diga teng. Ba’zan analiz to’ldiriladi, ya’ni spirt, benzol yordamida lipidlar ham ajratiladi. Maxsus analizlarda yarim parchalangan

organik qoldiqlarni (detrit) aniqlash ham katta ahamiyatga ega. Detrit eng avvalo ozuqa elementlari va energiya manbayi bo’lishi mumkin. GK larining miqdorini FK miqdoriga bo’lish orqali, ya’ni bu nisbat yordamida gumusni quyidagi turlarga ajratsa bo’ladi: -gumatli C gk : C fk < 2; -fulvatli-gumat C gk : C fk q 1-2; -gumatli-fulvat C gk : C fk q 0,5-1 - fulvatli C gk : C fk < 0,5. Gumusning fraksiyali tarkibi. Gumin kislotalar 1-fraksiya, bevosita NaOH so’rimida erimaydigan erkin va harakatchan R 2 O 3 lar bilan bog’langan GK. 2-fraksiya, kalsiysizlantirilgandan keyin 0,1 n. NaOH da eriydigan GK bo’lib, asosan С a bilan bog’langan. 3-fraksiya, 0,02 n. NaOH da isitilgandan keyin erigan GK lar bo’lib, bular turg’un R 2 O 3 lar va gilli minerallar bilan bog’langan. Fulvokislotalar 1 a -fraksiya, 0,1 n. H 2 SO 4 da eriydigan, erkin va R 2 O 3 lar bilan bog’langan FK. 1-fraksiya, 0,1 n. NaOH so’rimida eriydigan, tuproqdagi GK larning 1 fraksiyalari bilan bog’langan FK. 2-fraksiya, 0,1 n. NaOH da kalsiysizlantirilgandan keyin eriydigan, GK larni 2 fraksiyasi bilan bog’langan FK. 3-fraksiya, isitilganda , 0,02 n. NaOH da eriydigan GK larni 3-fraksiya bilan bog’langan FK. GK-larni FK-larga nisbati tuproqlarning tipiga, tipchasi, ayirmasiga va qator xususiyatlariga qarab o’zgaradi va bu o’zgarish tuproqni ma’lum darajada xarakterlaydi. Masalan, podzol va chimli podzol tuproqlarda С gk : С fk <1 va ko’pincha bu nisbat 0,3-0,6 ni tashkil qiladi. Demak bu tuproqlarda GK lar ham hosil bo’ladi yoki yetarli hosil bo’lsa ham mineralizatsiyaga uchraydi.

O’rmonlarning sur-qo’ng’ir tuproqlarida, qora tuproqlarda GK lar nisbatan ko’p hosil bo’ladi va natijada С gk : С fk bu tuproqlarda 2-2,5 tenglashadi. Qora tuproqlardan keyin janubga qarab FK lar miqdori ortib boradi. Ortiqcha namlik, sho’rlik, karbonatlilik tuproqlardagi gumusni guruhli va fraksiyali tarkibiga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, qo’shimcha namlanish ba’zan GK ni to’planishiga olib keladi. Bunga misol qilib o’tloqi tuproqlarni keltirish mumkin. Karbonatli tuproqlarda, karbonatli jinslar ustida hosil bo’lgan tuproqlarda ham GK nisbatan mo’l bo’ladi. Shunday hodisa qattiq sizot suvlar ta’sirida hosil bo’lgan tuproqlarda ham kuzatiladi. Tuproqlarning fraksiyali tarkibi ham shunga o’xshash qonuniyatlarga bo’ysunadi. Masalan, nordon tuproqli ellyuvial landshaftlarda erkin yoki R 2 O 3 larning harakatchan qismi bilan bog’langan gumus modda-miqdorlari nisbatan ko’p bo’ladi. Bu tuproqlarda gumat kalsiy hosil bo’lmaydi. Sabab Ca konsentratsiyasining kichikligi va tuproq eritmasining pH ni nordonligidadir. Tipik qora tuproqlarda, ya’ni to’yinganlik darajasi 100% ga yaqin bo’lgan tuproqlarda birinchi fraksiya yo’q yoki juda kam. Karbonatli tuproqlarda ayniqsa CaCO 3 mavjud bo’lgan tuproqlarda doimo Ca ++ ioni mavjud bo’ladi, ya’ni karbonatlar tuproqni Ca ++ ioniga boyitib turadi. Bu esa gumus kislotalariga ta’sir qiladi. Shunday tuproqlar qatoriga qora, bo’z tuproqlarni kiritish mumkin. Bu tuproqlarda kalsiyli gumat miqdori ko’p bo’ladi. Bu quyidagicha hosil bo’ladi: GK - ( COOH ) 2 + CaCO 3 → GK - ( COO ) 2 Ca + H 2 O + CO 2 Qora tuproqdan janubga tomon tuproqlarning karbonatliligi ortib boradi. Shuning uchun ham ulardagi erkin shakldagi gumus kislotalari deyarli yo’q. Erkin gumus kislotalari janubda subtropik zonaning nordon tuproqlarida uchraydi. Tuproqdagi gumusning guruhli va fraksiyali tarkibiga tuproqqa beriladigan o’g’it, melioratsiya, agrotexnika va boshqa tadbirlar ham ta’sir qiladi. 32-jadval. Sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlarda gumusning guruhli va fraksiyali tarkibining o’zgarishi (Ziyamuxammedov, Rijov, 1975).

Ta jriba varianti Guruhli tarkibi Fraksiyali tarkibi O rg. C, % G K F K C gk C fk Gumin kislotalar Fulvokislotalar 1 2 3 1 a 1 2 3 4 Do im g’o ’za eki lib o’g’it beril magan (nazorat) 0 ,50 2 6,4* 0 ,132* * 4 0,6 0 ,203 0 ,65 1 ,8 0 ,009 1 1,4 0 ,057 1 3,2 0 ,066 1 ,8 0 ,009 7 ,6 0 ,038 1 2,8 0 ,064 1 0,4 0 ,052 8 ,0 0 ,040 Mi neral o’g ’itlar berilganda 0 ,56 2 3,4 0 ,136 5 2,5 0 ,290 0 ,44 1 ,6 0 ,009 1 0,1 0 ,059 1 1,7 0 ,68 1 ,4 0 ,08 6 ,0 0 ,034 2 9,0 0 ,160 8 ,6 0 ,046 7 ,5 0 ,042 Or ganik o’g’itlar berilganda (go’ng) 1 ,02 3 0,3 0 ,309 3 7,2 0 ,380 0 ,81 2 ,4 0 ,024 1 5,0 0 ,153 1 2,9 0 ,132 1 ,2 0 ,012 6 ,2 0 ,064 1 8,3 0 ,187 6 ,9 0 ,070 4 ,6 0 ,047 Al mashlab ekish joriy etil ganda, bedadan keyin 3 yil g’o’za 0 ,64 2 6,3 0 ,169 3 6,2 0 ,231 0 ,72 1 ,7 0 ,011 1 3,3 0 ,079 1 2,3 0 ,079 1 ,4 0 ,009 7 ,4 0 ,047 1 1,8 0 ,076 8 ,9 0 ,057 6 ,7 0 ,043 x) Organik uglerodga nisbatan foizlarda xx) Uglerod miqdori Jadval ma’lumotlariga ko’ra, tipik bo’z tuproqlarda uzoq vaqt g’o’zani o’g’itsiz va o’g’it hamda almashlab ekish asosida o’stirilgandagi tuproqdagi gumusning guruhli va fraksiyali tarkibi o’zgaradi. Bu o’zgarishda organik o’g’itli

va almashlab ekish joriy etilgan variantlarda ijobiylik kuzatiladi, ya’ni GK miqdori, FK ga nisbatan ko’proq oshgan. Shu tariqa gumus sifati yaxshilangan. Gumus guruhli tarkibining o’zgarishi o’z navbatida uning fraksiyali tarkibini o’zgarishidan kelib chiqqan. Bu natijalarga ko’ra almashlab ekish joriy etilgan. Organik o’g’it solingan variantlarning tuproqlari boshqa variantlarga nisbatan ustun turadi. Bo’z tuproqlarni aksincha nordon chimli podzol tuproqlarga uzoq muddat mineral o’g’it solinishi natijasida gumusning filtvatliligi ortishi kuzatilgan. Bunda asosiy 1 a va 1 fraksiyalar miqdori ortadi. Tuproqlarni ohaklash bu jarayonni to’xtatadi va gumatlarni, ayniqsa Ca gumat miqdorini oshiradi. Nordon tuproqlarni gumuslilik darajasini oshirish uchun ularni organik va mineral o’g’itlar bilan o’g’itlash maqsadga muvofiq. Tuproqlarda gumusni guruhli tarkibi kesma chuqurligiga qarab o’zgaradi. Bunda eng avvalo GK larni miqdori kamayishi kuzatiladi. C gk :C fk = 0,1-0,3 gacha va hatto undan pastga tushadi. Ba’zi hollarda C gk chuqur qatlamlarda bo’lmaydi. Albatta bundan ko’milgan tuproqlar istisno. Ulardagi C gk :C fk nisbati ularning genezisi va hozirgi holatidagi oksidlanish va qaytarilish jarayoni, sizot suvlari ta’siri va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Qo’riq yerlarni o’zlashtirish hisobiga dastlabki yillari gumus miqdori kamayadi va ularning sifati o’zgaradi. Keyinchalik kamayish to’xtadi, ya’ni gumus miqdori stabillashadi. Xullas gumusning hosil bo’lishi va o’zgarishi uchun umumiy qoidalar, qonuniyatlar talab etiladi. 1. Gumifikatsiya jarayoni tuproq biotermodinamik sharoitiga chidamli bo’lgan organik moddalar va ularning organo-mineral birikmalari asosida sodir bo’ladi. Bu qoida gumin kislotalarini bir tipliligini tushuntiradi. 2. Gumifikatsiya chuqurligi, o’simliklar qoldig’ini gumin moddalarga aylanishi, C gk :C fk nisbatlari ko’rsatkichi gumifikatsiya tezligiga bog’liq. Bu jarayon, ya’ni gumifikatsiya tezligi o’z navbatida qator tuproq va o’simlik qoldig’i xususiyatlariga, ya’ni pH, gumus miqdori, granulometrik tarkibi, namligi,

mikroorganizmlar miqdori, faolligi, o’simlik qoldig’ining molekulyar massasini katta va kichikligi, transformatsiyaga beriluvchanligi va tuzilishiga, protein, lignin, polisaxarid miqdorlariga bog’liq. 3. Avtomorf tuproqlarda gumus tipi, gumufikatsiya chuqurligi. C gk :C fk nisbati bilan aniqlanishi mumkin. Ayni vaqtda bu nisbat biologik faol davr (BFD) bilan yaxshi korrelyatsiya beradi. Demak, gumifikatsiya jarayonini BFD orqali bilish mumkin. 4. Biologik faol davri o’zaro yaqin yoki baravar tuproqlarda gumufikasiya jadalligini (intensivligini) tuproqning kimyoviy va minerologik tarkibi belgilaydi. Estoniyaning rendzinli tuproqlarida, ya’ni karbonatlar ustida hosil bo’lgan tuproqlarida gumatli gumus hosil bo’ladi. Aslida Estoniya hududidagi tuproqlar gumusi gumatli-fulvatli tarkibli bo’lishi kerak. 5. Tuproq gumusining fraksiyali tarkibi, tuproq kislotaliligi yoki ishqorligining funksiyasi. Tuzlar tarkibidagi natriy, kalsiy miqdori tuproqni granulometrik, minerologik tarkibi, il fraksiyasi va boshqalar ham gumusning fraksiyali tarkibiga ta’sir ko’rsatadi. Tuproq gumuslilik holatining ko’rsatkichlari Tuproqning gumuslilik holatini ko’rsatuvchi kattaliklari ko’p bo’lib, ular gumus miqdorining kesma bo’ylab tarqalishi, sifat tarkibi, organomineral hosilalari, migratsiyalanish va boshqalaridir. Grishina va Orlov tomonidan ishlangan tuproq gumuslik holatining ko’rsatkichlarini oladigan bo’lsak, ular quyidagilarni qamrab oladi. 1. O’rmonzorlar tuproqlari uchun o’rmon to’shamasi qalinligi. 2. O’rmon to’shamasidagi va mineral profildagi organik moddalar nisbati. 3. Gumus tuproq qatlamidagi foiz miqdori, 0-20 sm va 0-100 sm dagi zahirasi, t / ga. 4. Bir metr qalinlikdagi gumus taqsimoti. 5. Gumusni azotga to’yinganligi, (C:N asosida). 6. Organik moddalarning gumifikatsiya darajasi, C gk / C fk *100 % asosida.

7. Erkin GK larning umumiy GK ga nisbatan foiz miqdori. 8. Gumus tipi, ya’ni C gk : C fk . 9. Kalsiy bilan birikkan GK ning umumiy GK ga nisbati, foiz miqdori. 10. Mustahkam bog’langan GK ning umumiy GK ga nisbatan foiz miqdori, 0,001 % GK. 11. GK larning optik zichligi Y e 465 mm, 1 sm. 12. Pigmentlarning gumus tarkibida qatnashishi. 13. Xlorofillarning spirt-benzolli so’rimda qatnashishi, ifodalanishi ko’zda tutilgan. Tadqiqotchi o’z maqsadiga qarab tuproqni gumuslilik holatini aniqlashda sanab o’tilgan ko’rsatkichlardan bir nechtasini yoki bir necha guruhini olishi mumkin. Bunda deyarli hamma tuproqlar uchun gumus miqdori eng muhim ko’rsatkich ekanligini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. Gumusning azot bilan to’yinganligi odatda C:N nisbati bilan aniqlanadi. Gumus tipi esa C gk : C fk bilan belgilanadi, ya’ni aniqlanadi va boshqalar. Bu ko’rsatkichlar miqdori, darajasi, xarakteri kabi alohida-alohida kattaliklar bilan o’lchanadi. Bo’z, o’tloqi tuproqlarning sug’oriladigan guruhlari odatda o’rtacha gumus zahirasiga ega (100-150 t / ga). Gumusning azotga to’yinganligi esa yuqori darajada, ya’ni C:N, 5-8 ga teng. Gumus tipi fulvat-gumatli, gumusga boy bo’lmasdan, unda kesma bo’ylab taqsimlanish deyarli bir tekis kamayib borish xususiyatiga ega. Organik moddalarning tuproqda kam ekanligini nazarda tutib odatda ular 2 guruhga ajratiladi. 1. Tuproqda nisbatan turg’un bo’lmagan birikmalar bo’lib, bular sharoitga qarab tez mineralizatsiyalanadi. Uglevodlar, polipeptidlar, oddiy kislotalar, lipidlar, xlorofillar, pigmentlar va boshqalar bu guruhga kiradi. 2. Biologik, termodinamik jihatdan nisbatan turg’un birikmalar, ya’ni GK, FK, GMK, lignin va polisaxaridlar. Gumusning optimal miqdori qancha bo’lishi tuproq tipi, tipchasi, ayirmasi va uni xususiyatlariga bog’liq bo’ladi.

Shuni alohida aytish mumkinki, tuproqdagi gumusning optimal miqdori Orlov fikricha ekiladigan o’simlik turiga ham bog’liq. Bunday fikr unchalik to’g’ri emas. Chunki o’simlik turlarining o’zlari har xil miqdor va sifatdagi gumusga talabchan yoki ular alohida-alohida gumus miqdorini yoqtiradi va hosil qilishda qatnashadi. Gumus miqdori nisbatan o’zgaruvchan kattalik bo’lib, yerlarni o’zlashtirish, sug’orish davrining boshlarida tez o’zgaradi. Shuningdek yerlarni uzoq vaqt davomida sug’orish, tuproqdagi organik moddalarning tarkibini o’zgarishiga olib keladi. Bunda avvalo gumin va fulvokislotalarning miqdorlarining kamayishi, taqsimoti tuproq kesmasida chuqurlashgan sayin sekin-astalik bilan ekanligi kuzatiladi. Ayni bir vaqtda gumin kislotalarining kamayishi fulvokislotalarga nisbatan jadalroq boradi. Gumus kislotalarining grafo-statistik tahlili va optik xossalari Bu tahlil negizida atomlar nisbati yotadi, ya’ni N:C, O:C, bu nisbatni hisoblash uchun gumus kislotalari tarkibidagi elementlarning foiz miqdorlari atom massalariga bo’linadi. Masalan, quyidagi tarkibga ega bo’lgan gumus kislotasi berilgan C=57,95%, H=3,45%, N=4,03%, O=34,57%. Undagi atomlar nisbatini aniqlash lozim bo’lganda har bir elementni molekula yoki atom soni 100 g. GK da quyidagicha hisoblanadi. C = 57,95 : 12,01 = 4,83 H = 3,45 : 1,01 = 3,42 N = 4,03 : 14,01 = 0,29 O = 34,57 : 16 = 2,16 Demak, 100 g. GK da 4,83 mol C, 3,42 mol H, 0,29 mol N, 2,16 mol O mavjud. Aniqlangan raqamlardan foydalanib, atomlar yoki molekulalar nisbati osongina aniqlanadi.

C:H = 1,4; C:O = 2,2; C:N = 16,7; H:C = 0,71; O:C = 0,45. Bu nisbatlar orqali necha atom uglerod bir atom vodorod, kislorod, azotga to’g’ri kelishi aniqlanadi. C:H va O:C da necha atom vodorod yoki kislorod bir atom uglerodga to’g’ri kelishini bilish mumkin. C:H, C:O, C:N da nisbat qancha katta bo’lsa, uglerod shu molekulaning tuzilishida shuncha katta rol o’ynaydi. Grafo-statistik tahlil usulining yana bir yo’nalishi atomlar nisbatlarining diagrammalarini ishlash bo’lib, buning uchun H:C va O:C nisbatlari GK yoki FK lar uchun hisoblanadi va obtsissa hamda ordinataga joylashtiriladi. Misol uchun nisbatlar grafigini quyidagicha tasvirlash mumkin. H:C 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 Bu grafik gumifikatsiya, mineralizatsiya va boshqa jarayonlarni ko’rsatadi. GK va FK ning oksidlanish darajasi Odatdagi hollarda GK va FK larning oksidlanganlik darajasini bilish uchun O:C nisbatidan foydalaniladi. Bu unchalik to’g’ri emas. Hozirgi kunda GK va FK larning oksidlanganlik darajasini quyidagicha hisoblash birmuncha yo’lga qo’yilgan. W = 2 QO - QH ; QC2 , 5 5,1 5,0 0 O:C

Bunda QO – 100 g. GK yoki FK da kislorodning atom soni QH – 100 g. GK yoki FK da vodorodning atom soni QC– 100 g. GK yoki FK da uglerodning atom soni W = 0 dan +4 gacha birikmalar oksidlangan hisoblanadi. W = 0 bo’lganda oksidlanganlik darajasi ham 0 bo’ladi, ya’ni birikma oksidlanmagan sanaladi. W = 0 dan -4 gacha bo’lgan hollarda birikmalar qaytarilgan bo’ladi. To’la oksidlanganlik CO 2 ga to’g’ri keladi, bunga W-ni plyus 4 holati to’g’ri keladi, minimum holati esa metanga CH 4 –ga to’g’ri keladi. Bu formula va ko’rsatkichlar nisbatan qulay. Buning kamchiligi azotning holatini e’tiborga olmasligi hisoblanadi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, organik birikma holatidagi N, ya’ni GK va FK lar tarkibidagi N-ning miqdori keskin kam. Shuning uchun e’tiborga olmasa ham bo’ladi. Gumus kislotalarining optik xossalari Gumus kislotalari har xil to’lqin uzunlikdagi elektromagnit nurlarni yutadi, qaytaradi va hokazo. Hozircha 220-250 nm uzunlikdagi nurlarning yutishi yaxshi o’rganilgan. Quyosh nurining prizma orqali o’tgandan so’ng, bo’linishini ingliz olimi Uilyam Gershel 1800 yilda kashf etgan. Shundan so’ng ko’zga ko’rinmaydigan nurlar infraqizil nurlar deb atalgan. Undan 1940 yildan foydalanila boshlandi. Gumus kislotalarini optik zichligi spektrofotometrlarda aniqlanadi va quyidagicha tasvirlash tavsiya etiladi. D 1,5 1. Qora tuproq GK 1,0 2. Podzol tuproq GK 1 0,5 3 2 3. Tipik bo’z tuproq GK  nm.

400. 500. 600. 700. GK va FK larni molekulyar massalari va formulasi GK va FK-lar yuqori molekulyar murakkab organik moddalar bo’lib, ularning molekulyar og’irliklari o’rganish usullariga bog’liq ravishda biroz o’zgaradi. GK lar uchun molekulyar massa 1300-3000 gacha ekanligi aniqlangan. FK- lar uchun 200-300 ga teng bo’lib, aniqlik darajasi past, ya’ni o’zgarishi mumkin. GK va FK ning formulasini aniqlash ham murakkab ilmiy muammo bo’lib, undagi elementlar miqdori va atomlar soni orqali umumiy formulasi aniqlanadi. Masalan, GK tarkibi C–57,73 %, H–3,42 %, O-34,57 %, N-4,03 % dan iborat. Element tarkib holidagi foiz miqdorlarini mol yoki atomlar holatiga o’tkazamiz, buning uchun C = 57,73 : 12,01 = 4,64 H = 3,42 : 1,01 = 3,45 O = 34,57 : 16 = 2,16 N = 4,03 : 14,01 = 0,29 amallarni bajaramiz. Eng kam atom miqdoriga qolganlarini bo’lamiz, unda C = 4,64 : 0,29 = 16; H = 3,45 : 0,29 = 11,7; O= 2,16 : 0,29 = 7,35; N = 0,29 : 0,29= 1,0 ga erishamiz. Odatda birikmada to’la bo’lmagan, ya’ni 0,50; 0,25 atom bo’lmaydi. Shuning uchun eng kichik shunday raqamga shu miqdorlar ko’paytiriladi, natijada atomlar to’liqlashadi. Bizning misolda bu raqam 3 ni tashkil qiladi. Boshqa misollarda esa raqamlar boshqacha bo’lishi mumkin. Demak, C = 16 * 3 = 48; H = 11,7 * 3 = 35,1; O = 7,35 * 3 = 22,05; N = 1 * 3 = 3 bu modda formulasi C 48 H 35 O 22 N 3 ga to’g’ri keladi. Molekulyar massasi 1005 ni tashkil qiladi.

Molekulyar massa osmometrik, krioskopik, ebuloskopik, dializ, nur tarqatish va boshqa usullar bilan aniqlanadi. Gumus kislotalari bir yoki bir necha azotga ega deb ularning molekulyar massasini aniqlash yaxshi natija beradi. Buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin. 33-jadval. Asosiy tuproq tiplarida GK va FK molekulyar og’irliklari Tuproqlar Formulasi Azot soniga mol massaning bog’liqligi 1 N 3 N 4 N Gumin kislotalar Torfli botqoqlar Podzol tuproqlar Qora tuproqlar Bo’z tuproqlar C 20 H 21 O 8 N C 16 H 17 O 8 N C 18 H 15 O 8 N C 14 H 14 O 7 N 403 351 323 308 1209 1053 1119 924 1612 1404 1492 1232 Fulvokislotalar Podzol tuproqlar Qora tuproqlar Bo’z tuproqlar C 17 H 20 O 13 N C 14 H 19 O 12 N C 13 H 19 O 12 N 446 303 381 1338 1179 1143 1784 1572 1524 Keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa ko’rinib turibdiki GK yoki FK tarkibidagi azot miqdori ortgan sayin ularning molekulyar massalari ham ortadi. Demak, azotli zanjirlar soni ko’payadi. Gumus kislotalarining oksidlanishi, gidrolizi Tuproq energetikasi muammolari va uning issiqlik xossalarini o’rganishda gumus, gumus moddalarining ahamiyati katta. Yonishda chiqadigan issiqlik odatda kolorimetrlar yordamida aniqlanadi. Gumus moddalarini yonishida chiqadigan issiqlik 1500-2000 dan 5000-8000 kal / g ni tashkil qiladi va u quyidagicha bo’ladi. 34-jadval. Tuproq gumus moddalarining issiqlik energiyasi, kal / g. Tuproqlar Lipidlar Gumin Fulvokislotalar Gidroliz-

kislotalar lanmaydigan qoldiq Tog’-o’tloqi Tog’-qora Jigarrang Kashtan Bo’z O’tloqi saz hamma tuproqlar lipidi uchun o’rtacha 8480 4640 4510 4370 5190 5290 4830 hamma tuproqlarning FK lari uchun 1520 dan 2790 yoki o’rtacha 2200 4510 4200 4080 4360 4520 4050 Aniqlash qayd etilganiday kolorimetrlar yordamida olib boriladi, laboratoriya mashg’ulotlarida bajariladi. S.A.Aliev formulasidan foydalanib issiqlik energiyasini hisoblab topish ham mumkin. Q = 90[ C ] + 34,4[ H ] - 50 * 0,87[ O ] - 4[ N ] Q-yonish issiqligi, kal / g [C], [H], [O], [N] – GK yoki FK dagi foiz miqdorlari. Masalan, GK tarkibida C – 57,73 H – 3,42 O – 34,57 N – 4,03 bo’lsa 1g GK yondirilganda Q energiya hosil bo’ladi. Tuproq gumusi hosil bo’lishi energetikasini o’rganish va chuqurlashtirish, ya’ni takomillashtirish uchun tuproq hosil bo’lish mexanizmini o’rganishni takomillashtirish zaruriyatlari tug’iladi. Gumus moddalarning yonish issiqligi to’g’risidagi ma’lumotlar ko’p emas. Bu ko’rsatkichni to’g’ridan-to’g’ri kolorimetrlar yordamida aniqlash mumkin. Buning uchun tuproqni maxsus germetik yopiq idishga joylashtirib, kislorod bilan to’yintiriladi. 25-30 kg / sm 2 bosim beriladi, so’ng elektr toki yordamida yondiriladi. Natijada issiqlik energiyasi bevosita o’lchanadi. Gumus kislotalarining gidrolizi odatda 6n HCl da qaynatish asosida olib boriladi. Bu jarayonda gumin kislotasining 40-60%, FK-ni 50-90% massasi eritmaga chiqadi.

Gumus kislotalarining gidrolizlanish darajasi gidrolizlangan qismi miqdorini uning umumiy massasiga nisbati bilan o’lchanadi, ya’ni aniqlanadi. Hayotda chimli podzol, bo’z tuproqlarni gumin kislotalarini gidrolizlanish darajasi qora tuproqnikidan yuqori. Fulvokislotalarning gidrolizlanish darajasi GK lardan yuqori. GK tarkibidagi azotning gidrolizda ajralib chiqishi uglerodga nisbatan yuqori, sabab azot yon zanjirlarda ko’proq bo’ladi. Hayotda gidrolizlanganlik darajasini gidrolizatga o’tgan uglerod yoki azot orqali hisoblanadi. 35-jadval. Gumus kislotalarining gidrolizlanish darajasi, % Tuproqlar GK FK uglerod orqali azot orqali uglero d orqali azot orqali Chimli o’rtacha podzollashgan tuproqlar Tipik qora tuproqlar Tipik bo’z tuproqlar 38-44 32-36 32-42 60-68 45-50 59-64 65-78 69-70 66-72 73-77 71-74 72-75 Gumus moddalaridagi aminokislotalar Gumus kislotalarining gidrolizi natijasida xilma-xil aminokislotalar bilan birga qisman boshqa moddalar ham hosil bo’ladi. 1-diagramma Gumus moddalaridagi aminokislotalar miqdori, % da C h im li o r t a c h a p o d z o lla s h g a n t u p r o q la r T ip ik q o r a t u p r o q la r T ip ik b o z t u p r o q la r0246810 Gumin kislota Fulfo kislota

Gumus kislotalarining gidrolizi natijasida 5-6 % atrofida aminokislotalar chiqadi. Gidroliz jarayonida Flyayg ma’lumotlariga ko’ra fenolli birikmalar bilan bog’langan aminokislotalar gidrolizga uchramaydi, ya’ni mustahkam holda ushlanib qoladi. GK ning chekka qismlaridagi aminokislotalar miqdori 8-12% atrofida bo’ladi. Har xil tuproqlardagi GK va FK turli miqdordagi aminokislotalarga ega. Jadvaldagi aminokislotalarning genezisi har xil bo’lsada, ya’ni har xil tuproqlarda bo’lishiga qaramay, ularning tarkibi, xossalari o’zaro juda yaqin. Bu borada ayniqsa 16-20 ta aminokislotalar ajralib turadi. 37-jadval. Tuproqda aminokislotalar miqdori, mkmol / 1 g. Aminokislotalar Chimli podzol tuproq Tipik qora tuproq Tipik bo’z tuproq Asparagin+serin+glitsin 200-290 180-190 260-230 Glyutamin+treonin 100-120 60-75 90-110 Alfa-Alanin 50-110 50-60 80-120 Valin+metionin 50-60 30-40 40-50 Leytsin 40-60 20-30 50-60 Lizin 20-60 25-30 35-70 Gistidin 25-35 18-20 30-40 Arginin 25-30 15-20 25-30 Aminomoy 15-25 10-15 20-25 Prolin 10-20 10-15 15-20 Tirozin 7-15 5-8 7-12 Fenilalanin 8-15 6-12 8-11 Sistin 5-12 5-15 8-15 Jami: 600-000 450-500 650-880 Ko’rinib turibdiki, aminoktslotalarning umumiy miqdori 1 g tuproq uchun 500800 mk/mol ni tashkil yetadi. Bu aminokislotalarning tarkibi, soni o’simliklar va mikroorganizmlarnikiga yaqin yoki bir xil. Bu o’z navbatida gumus moddalarining sintezida yirik molekulali aminokislotalar qatnashishidan dalolat beradi. Gumus kislotalarining yon zanjirlaridagi aminokislotalarning o’simlik aminokislotalariga o’xshashligi boisi bu aminokislotalar hosil bo’lish jarayonida atrof muhit bilan yaqindan aloqada bo’ladi.

Bunda mikroorganizmlar oxirgi rol o’ynamaydi, shu bois GK larning aminokislota tarkibi mikroorganizmlarning plazma tarkibidagi aminokislota tarkibiga yaqin. GK va FK larning aminokislotalari odatda 4 guruhga birlashtiriladi: nordon, qutblanmagan neytral, neytral qutbli, asosli. Gidroliz natijasida ajralib chiqadigan monosaxaridlar 10-15% ni tashkil qiladi. Gumus kislotalarida geksozlar bilan pentozlarni gidroliz natijasida ajralib chiqadigan miqdori deyarli bir xil. Har xil tuproqlarning gumin kislotalari glyukoza, galaktoza, manxoza, arabinoza, ksiloza, riboza, fukoza, ramnoza kabi monosaxaridlar qoldiqlariga egadirlar. GK larining kaliy permanganat ta’sirida oksidlanishi Gumin kislotasining oksidlanishi murakkab kimyoviy jarayon bo’lib, u amalda quyidagicha tasvirlanadi. GK + KMnO 4 → CO 2 + H 2 O + CH 3 COOH + HOOC – COOH + BPK. Reaksiya natijasida gaz, suv, sirka va oksalat, benzopolikarbon (BPK) kislotalari hosil bo’ladi. Bunda hosil bo’lgan oksalat kislotasining miqdorini quyidagicha aniqlash mumkin. GK +KMnO 4 + 3H 2 SO 4 → K 2 SO 4 + 2MnSO 4 + 10CO 2 + 8H 2 O Gidroliz natijasida yana trimetilig kislota, trimezin kislota, 1,2,3,5 benzol tetrakarbon kislota, 3,4 – piridindikarbon kislota, mellit kislota, lignin va boshqalar hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan Ligninning parchalanishi Flyayg bo’yicha ko’radigan bo’lsak, ferul, sinap, n-kumar kislotalari, bularning oksidlanishidan esa Vanilin, Siren, n-oksibenzoy, metoksibenzoxinon, gidroksibenzoxinon, benzoxinonlar hosil bo’ladi. Bulardan tashqari, GK gidrolizida oz miqdorda alkanlar, yog’ kislotalari va boshqa ba’zi bir moddalar hosil bo’ladi. Umuman olganda FK lar gidrolizining natijasi 60-70 % miqdorda har xil moddalarga to’g’ri keladi. GK larniki esa GK og’irligini 65-70 % gacha bo’ladi. Gidroliz natijasida olingan moddalar massalari

bo’yicha hech qachon gidrolizdan oldingi massacha, ya’ni 100 % bo’lmaydi. Shu bois FK, GK lar uchun olingan natija haqiqatga nisbatan yaqin bo’ladi. Tuproq energiyasi va uning manbalari Hozirgi davrda tuproqni o’rganish eng zarur muammolar qatoridan joy olmoqda. Tuproqni o’rganishda uning ichki va tashqi ko’rinish i, dunyosi, tarkibi, xossa va xususiyatlari, energiyasi va boshqalar asosiy yo’nalishlar bo’lib, birgalikda uning unumdorligini belgilaydi. Unumdorlik esa tuproqning sifat belgisidir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, tuproqni o’rganishda atom, molekula, ion, energiya davri keldi. Bu o’rganish XXI asr uchun poydevor bo’lsa ajab emas. Har bir tana atom, molekulalardan tuzilgani kabi tuproq garchand «biokos» tana bo’lsa- da, u ham atom, molekulalardan iborat. Uning energiya zahirasi ana shu atomlar, molekulalar va ularning joylashuvi, ya’ni qanday birikmalar tarkibida qaysi tartib va intizomda, qanday holatda turishi bilan bir qatorda ichki hamda tashqi omillar bilan ham bog’liq. Ayni vaqtda shu tuproqda o’sayotgan o’simlik dunyosi va yashaydigan hayvonot, mikroorganizmlar dunyosi energiyasi, harorati bilan ham o’zaro aloqador bo’ladi. Tuproq energiyasi va uning tarkibiy qismini, ya’ni tashkil etuvchilarini, zahiralarini o’rganish mushkil bo’lsa ham bu sohada diqqatga sazovor ishlar mavjud (Volobuev, Aliev). Lekin bunday ishlarning soni uncha ko’p bo’lmasdan, ular bu sohadagi barcha masalalarni qamrab olgan ham emas. Tuproq uchun asosiy energiya manbalaridan biri kosmik energiya bo’lib, o’z navbatida quyosh, oy, yog’inlar energiyalaridan iborat. Gumosfera quriqlikda buyuk akkumulyator hisoblanadi, ya’ni quyosh issiqlik energiyasining ma’lum qismini qabul qilib uni potensial energiyaga aylantiradi. Bu o’rinda atmosferaga ham alohida e’tibor berish kerak. Ya’ni gumosfera (gumusli qatlam) tushunchasida odatda tuproqning ustki qatlamlari yoki nisbatan gumusga

boy qatlamlari inson ko’z o’ngida gavdalanadi, tuproqni to’la tushunchasi qamrab olinmaydi. Tuproq harorati ma’lum darajada quyoshdan keladigan harorat miqdoriga bog’liq bo’ladi va unumdorlikni ko’rsatuvchi omillar qatoridan joy oladi. Uning bu omilini boshqa turdagi omil bilan almashtirib bo’lmaydi. Bu omilning asosiy manbayi bo’lgan quyosh har bir sm 2 yer yuzasiga bir minutda 1,946 kaloriya issiqlik beradi. Bunga quyoshning o’zgarmas issiqlik miqdori deyiladi. Yer yuzasiga tushadigan kosmik energiya miqdori joyning geografik o’rniga, relefiga va boshqa xususiyatlariga bog’liq ravishda o’zgaradi. Yer yuzasiga tushgan quyosh nurining shu yuzadan qaytgan miqdorini foizlarda ifodalangan miqdoriga albedo deyiladi. Tabiiy bu ko’rsatkich har xil tuproqlarda bir xil bo’lmaydi. Buni quyidagi tuproqlarda ko’rish mumkin. Qo’riq qora tuproq -14 %, bo’z tuproq-23–31 % va boshqalar. Nam qora tuproq - 8 – 9%. Tuproq uchun yirik energiya manbalaridan biri litosfera hisoblanadi. Yerning litosfera qatlamining qalinligi o’rtacha 16 km deb qabul qilingan bo’lib, ichki qatlamlarga kirib borish jarayonida har 33 m da bir gradusga isish qonuniyati ham aniq va ravshan. Lekin bu qonuniyat mantiyaga yaqinlashgan sayin buziladi. Ajoyib savol tug’iladi. Yerning tarixida mantiya energiyasi hisobiga isib boryaptimi yoki sovumoqdami? Yer tarixiga nazar solsak, ya’ni uning Oy davridan bu tomonini o’rganadigan bo’lsak, albatta, yerda sovush jarayoni davom etmoqda deyish mumkin. Demak mantiyaning ham harorati, energiyasi pasayayotgan bo’lishi kerak. Agar shunday bo’lsa bu energiya nimalarga, qaysi jarayonlarga sarf bo’lmoqda? Litosfera ustki qismlari haroratining o’zgarishiga quyosh energiyasi va iqlim ta’sir qilayotgan bo’lsachi? Quyosh energiyasining bir qismi tuproq, o’simlik, organizmlar, suv orqali litosferaga kirib boradi, bu jarayon aniq. Landshaft bloklari tomonidan

akkumulyatsiya qilingan energiyaning bir qismi shu bloklar faoliyati uchun sarf bo’ladi. Bir qismi zahira energiyaga aylanadi. Yana shuni aniq aytish mumkinki, tuproqning energiya muvozanatida litosfera energiyasi katta rol o’ynaydi. Demak, litosferaning tuzilishiga, tarkibiga bog’liq ravishda uning ichki qatlamlaridan har xil maydonlarga turli miqdorda issiqlik va boshqa turdagi energiya yetib keladi va tuproqda gavdalanadi, yoki akkumulyatsiyalanadi. Bundan tashqari, litosferaning tarkibini tashkil etuvchi har xil tog’ jinslari va minerallarning ginezisiga qarab hosil bo’lish va parchalanishi, yangilari hosil bo’lishi va buzilishida ham har xil miqdorda energiya hosil bo’ladi. Bu energiyaning ham ma’lum miqdori tuproqda akkumulyatsiyalanadi va tuproqda kechadigan jarayonlarga sarf bo’ladi. Tuproq ona jinsi va shu jinsni vujudga keltiruvchi jinslar ichidagi radioaktiv elementlar energiyasi ham ma’lum miqdorda tuproq uchun energiya manbayi bo’lib xizmat qiladi. Navbatdagi energiya manbayi u bevosita tuproqning ichki energiyasi bo’lib uning tuzilishi, tarkibi va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqadi. Tuproq gidrosferasi va unda yashovchi organizmlardagi energiya ham tuproq uchun manba rolini o’ynaydi. Tuproq gidrosferasi tushunchasi nisbiy bo’lib, bir muncha murakkab. Lekin dastlab uning sizot suvlari, tuproq ustidan oqadigan suvlar va tarkibiga kiruvchi suv shakllarini tushunish mumkin. O’simliklar va hayvonot dunyosi orqali tuproqqa keladigan energiyaning turi va miqdorlari xilma- xil bo’ladi. Bevosita tuproq energiyasi yuqorida aytilganidek uni tashkil etuvchi bloklar (fazalar) energiyasi yig’indisidan iborat bo’ladi. Bulardan qattiq faza energiyasini 2 ta katta guruhga ajratib o’rganish mumkin. 1. Tuproq organik moddasining energiyasi 2. Mineral massa, ya’ni minerallar va tog’ jinslari energiyasi. Tuproqda har xil moddalarni, jumladan, gumus va gumussimon moddalarni akkumulyatsiyasi sodir bo’ladi. Bu jarayonlar energiya muvozanati bilan bog’liq bo’ladi. Tuproq organik moddalari energiya manbayining eng asosiy o’zagini uglerod o’ynaydi deb qarasak, u holda uning asosiy massasi tuproq gumusiga to’g’ri keladi.

Tuproqdagi, uning qattiq qismidagi uglerod uch xildagi birikmalar tarkibida bo’ladi. Ularga organik, mineral va organomineral birikmalarni kiritish mumkin. Bu birikmalarning oksidlanish va qaytarilish jarayonlarida qatnashish holatiga qarab ulardagi energiyani yaqin, oraliq, uzoq yoki zahira deb ham qarash mumkin. Agar organik moddalar va gumusning tez-tez oksidlanish va qaytarilish jarayonida qatnashishini e’tiborga olsak, bunda hosil bo’ladigan energiya boshqalarga nisbatan yaqinroq bo’ladi. Organo-mineral birikmalar va mineral birikmalarning bu jarayondagi ishtiroki nisbatan sekinroq va qiyinroq kechadi. Shu bois bularning energiyasi keyingi zahira turlari qatorida turadi. Bunday deyishimizga sabab bu birikmalar tarkibidagi uglerod sharoitga bog’liq ravishda oksidlanib-qaytarilib turadi. Chunonchi gumus hosil bo’lishida, uning mineralizatsiyasida har xil miqdorda energiya ajralib chiqadi. Masalan: 1 Corg + 2 O 2 → CO + 26,4 kkal ya’ni bu jarayonda CO va 26,4 kkal energiya hosil bo’ladi, lekin CO tezda CO 2 ga aylanadi. Ya’ni 1 CO + O 2 → CO 2 + 67,6 kkal 2 energiya hosil bo’ladi. Bu jarayonni soddalashtiradigan bo’lsak, tuproqdagi organik uglerod oksidlanishi CO bilan bir qatorda 94 kkal energiya hosil bo’ladi. Demak 1 atom yoki 12 g uglerod 32 g. 1 molekula kislorod ishtirokida oksidlanganda 94 kkal energiya hosil bo’ladi. Bu energiya tuproq, o’simlik , organizmlarning harakati va holatini saqlash uchun sarf bo’ladi. Bu ko’rsatkich har xil tuproqlarda organik va mineral uglerod miqdorlariga bog’liq ravishda turlicha bo’ladi.

Botqoq-o’tloq, o’tloq-botqoq tuproqlari potensial unumdorlik jihatidan boshqalarga nisbatan yuqori turadi. Sabab bu tuproqlarda gumus miqdori nisbatan ko’proq bo’lishi bilan birga ular issiqlik ham bo’ladi. Gumus energiyasini aniqlash yo’llari esa D.S.Orlov va E.A.Grishinalar tomonidan ishlangan. Shuni ham aytish joizki, gumus energiyasiga potensial energiya deb qarash mumkin bo’lib, u ko’pchiliki jarayonlar: gumusni mineralizatsiyasi jarayonida, oraliq moddalarni parchalanishida va boshqa hollarda ajralib chiqadi. Tuproqdagi kimyoviy, fizik-kimyoviy jarayonlarga va o’simliklar ozuqalanishida sarf bo’ladi. Shu yo’llar orqali tuproqning unumdorligiga, saxiyligiga ta’sir ko’rsatadi. Misol tariqasida o’tloqi saz tuproqlarning boniteti ballari va sifatini tuproqlardagi gumus energiya zahirasi hamda tuproq sifati kabi ko’rsatkichlardan foydalangan holda, etalon, ya’ni qora tuproqlardigi energiya zahirasidan (465,9 mln.kkal / ga) kelib chiqib quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin. Э Т Э  = Г * Б Э Bunda: Э  – gumus zahira energiyasiga asoslangan bonitet balli. Э t – o’rganilayotgan tuproqdagi gumusning zahira energiyasi, mln, kkal/ga. Э - etalon tuproq (qora tuproq) gumusi energiyasi zahirasi, mln, kkal/ga. G- o’rganilayotgan tuproqdagi gumus miqdori, foizlarda B-mintaqadagi shu tuproq tipiga mansub eng yuqori bonitet balli. 38-jadval Voha o’tloqi saz tuproqlarining potensial energiyasi va sifati Kes ma raqami Tuproq lar Chuqurl ik, sm Gum us, % Energi ya zahirasi, mln. kkal / ga Bal li Sifati 1 Yangi o’zlashtiril gan, kuchsiz sho’rlangan 0-29 29-44 0,609 0,540 123,31 49,01 14, 30 4,7 past

0 2 Yangi o’zlashtirilgan 0-38 38-43 0,850 0,740 225,52 51,66 37, 00 70, 40 o’rtacha dan past past 3 Yangida n sug’oriladigan 0-30 30-39 1,451 1,224 303,9 26,91 85, 0 18, 0 eng past past 4 Eskidan sug’oriladigan 0-30 30-40 0,909 0,942 188,52 131,54 40, 1 23, 9 o’rtacha o’rtacha dan past Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, bu usulda tuproqlarni baholash tuproq namunasi olingan qalinlikka, so’ng gumus miqdoriga va sifatiga bog’liq. Shuning uchun ham bu usul qo’llanilganda tuproq namunasini olish qalinligi bir xilda saqlanishi katta ahamiyatga ega. Energiya zahirasi ko’p bo’lgan tuproqlarni saxiylik darajasi kam yuqori, ya’ni haydov qatlamlarini solishtiradigan bo’lsak, eng ko’p energiya zahirasi yangidan sug’oriladigan yerlarga to’g’ri keladi. Shu bois ular eng yaxshi sifatli bo’lib, 85 ball bilan baholanadi. Kutilganidek eng past ballar yangi o’zlashtirilgan tuproqlarga muvofiq keladi. Bu o’rinda haydov osti qatlamlariga va eskidan sug’oriladigan yerlarga e’tibor bersak, energiya zahiralarining nisbiy kamayishi kuzatiladi. Ya’ni eskidan sug’oriladigan tuproqlarda yangidan sug’oriladiganlariga nisbatan energiya zahirasi kamaygan. Eskidan sug’oriladigan tuproqlarda gumus miqdorini yangidan sug’oriladigan tuproqlarga nisbatan kamayish sabablari ko’p. Ulardan biri nisbatan uzoq vaqt dehqonchilik davom etgan (50 yildan ko’p) yerlarda qishloq xo’jaligi ekinlari, masalan, g’o’za o’sishi va rivojlanishi davomida yetishmagan energiyani gumusni mineralizatsiyasi natijasida hosil bo’lgan energiya bilan qoplaydi.

Ayni vaqtda tuproqda gumus zahirasi va energiyasi kamayadi. Haydov osti qatlamiga kelsak, o’rganilgan tuproqlardagi ball bonitetlari past, o’rtachadan ham pastga to’g’ri keladi. Bundan sug’oriladigan yerlar unumdorligini oshirishda, albatta haydov osti qatlamiga bo’lgan e’tiborni kuchaytirish lozim degan xulosaga kelish mumkin. Sabab ko’pchilik qishloq xo’jalik ekinlari ildiz massasining bir qismi shu chuqurliklarga to’g’ri keladi. Demak, bu qatlamlarda o’simlik uchun energiya yetishmasligi kuzatiladi. Bu borada muammolar ko’p bo’lib, ulardan biri o’simliklarning turlari bo’yicha ozuqa elementlarini olishda sarflanadigan energiya turlari va miqdorini aniqlash, tuproq unumdorligining barcha kattaliklarini energetik nuqtayi nazaridan baholash, modellashtirish katta ilmiy-amaliy ahamiyat kasb yetadi. Issiq bo’lishiga sabablar ko’p. Ulardan biri, bunday tuproqlar tarkibida metanning oksidlanishidir. CH 4 + 2 O 2 → CO 2 + 2 H 2 O + 217,7 kkal . Bu yagona yo’l emas, bunday jarayonlar ko’p bo’ladi. Bulardan tashqari oksidlanish-qaytarilish jarayoni natijasida ham issiqlik ajralib chiqadi. Organik moddalar oksidlanishida ajralib chiqadigan energiya miqdorini to’la bo’lmasada hisoblash mumkin. Q = 30 [ C ] + 34,4 [ H ] - 43,5 [ O ] - 4 [ N ] Bunda C, H, O, N lar modda tarkibidagi elementlarning miqdorlari. Tuproqni tashkil etuvchi minerallar, tog’ jinslari odatda bizning sharoitimizda uning qattiq qismini 96-98% ni tashkil qiladi. Tuproqning bu qismidagi energiya uning, ya’ni shu minerallar va tog’ jinslarining tarkibi va tuzilishiga, hamda undagi turli fizik, kimyoviy, oksidlanish va qaytarilish jarayonlariga bog’liq bo’ladi. Tuproqning bu qismidagi energiyaning katta miqdorini mineral uglerod, ya’ni karbonatlar tarkibidagi uglerod, radioaktiv elementlar energiyalari tashkil qiladi. Radioaktiv energiyalar va ulardan chiqadigan energiya hisobidan bo’ladigan tuproqdagi o’zgarishlar muhim muammo bo’lib, o’z yechimini kutmoqda. Bunda radioaktiv tana ta’siridagi tuproq va boshqa jinslar, organizmlar tanalari harorati, energiyasi o’zgarishi, kimyoviy tarkibining o’zgarishi katta ilmiy, amaliy ahamiyat

kasb yetadi. Radioaktiv elementlar yer tarixida katta miqdorda energiyani vujudga keltirgan. Masalan, hozirgi kunda toriy 20-27∙10 16 , kaliy 0,9∙10 16 , uran 21,26∙10 16 kkal energiyani hosil qilmoqda. Tuproqdagi bu elementlar miqdori, ularning energiya zahiralari, sarfi, tiklanishi va boshqalar ham katta ilmiy muammolar qatorida turadi. Tuproqning navbatdagi energiya manbayi bu atmosfera va tuproq havosi (gazi) hisoblanadi. Yer atmosferasida kattagina miqdorda radioaktiv uglerod hosil bo’ladi, ya’ni 147 N  n  ,  p → 146 C Bu uglerodning yarim parchalanish davri 5760 yil. Hosil bo’lgan uglerod faol shu bois atmosferada C+O 2 = CO 2 jarayonida ishtirok yetadi. Hosil bo’lgan CO 2 nisbatan og’ir va zaruriy gaz bo’lib, assimiliyatsiya jarayonida o’simlik tanasiga kiradi va u orqali landshaftni barcha bloklarida taqsimlanadi. Bir qism CO 2 to’g’ridan-to’g’ri tuproqning g’ovaklariga kirib boradi va uning gaz qismi ma’lum miqdorini (0,1-10%) tashkil qiladi. Bulardan tashqari, o’simliklar va tuproqdagi organizmlar nafas olish jarayonlarida ildiz atrofida CO 2 hosil bo’ladi. Shu tariqa tuproqda uglerod to’planadi, lekin u doimo kichik biologik, katta geologik modda aylanishi qonunlariga muvofiq holda harakatda bo’ladi va muvozanatda turadi. Radioaktiv uglerod, faol element tariqasida kimyoviy, biokimyoviy reaksiyalar uchun manba tariqasida, oksidlanish va qaytarilish jarayonlarida energiya manbayi rolini o’ynaydi. Yana bir jarayonga, tritiyning hosil bo’lishiga e’tibor beraylik, bu nazariy jihatdan azot yadrosini kosmik nurlar bilan ta’sirlangan neytronlarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Ya’ni 147 N + 01 H  → 126 C + 13 H O’z navbatida hosil bo’lgan vodorod turli yo’llar bilan jumladan og’ir suv tariqasida o’simlik, hayvonot dunyosi orqali, yog’inlar orqali tuproqqa tushadi, to’planadi va muvozanatda bo’ladi, energiya manbayi rolini bajaradi. Uglerod esa bizga tanish bo’lgan zanjirlar orqali harakatda bo’ladi.

Xullas tuproqdagi radiaktiv elementlar litogen, atmogen, biogen, gidrogen negizli bo’lishi mumkin. Tuproq suvi energiyasi ham murakkab jarayonlarni o’z ichiga oladi. Tuproq suvi ayni vaqtda tuproq suyuq fazasini tashkil qiladi. U murakkab kimyoviy tarkibga ega bo’lib, unda har xil jarayonlar hukm suradi. Tuproq suvining manbalari ham bir xil emas. Shu bois har xil tuproqlarda sharoitga qarab xilma- xil tarkibli suv hosil bo’ladi. Bu suvlar ham o’z navbatida har xil miqdor va sifatli energiyaga ega bo’ladi. Masalan, yog’inlar tarkibida CO 2 tuproqqa tushadi yoki ma’lum miqdorda eriydi. Bu jarayon sodda, ya’ni H 2 O + CO 2 → H 2 CO 3 tarzda ifodalanadi Bunda hosil bo’lgan H 2 CO 3 tuproq suvi tarkibida bo’lib, o’z navbatida uni minerallariga ta’sir qiladi, ya’ni karbonatlarni eritadi. CaCO 3 + H 2 CO 3 = Ca(HCO 3 ) 2 Bu jarayon tuproq harorati va havo bosimiga bog’liq ravishda o’tadi. Bu jarayonda energiya manbayi deb uglerodni qaraydigan bo’lsak, ko’rinib turibdiki, u tuproq toshko’mirga boyidi. Demak energiyani akkumulyatsiya qiladi. Tuproq suvini CO 2 ga boyitish manbalaridan yana biri bu o’simliklar va hayvonot dunyosi qoldig’i hamda ildizdan chiqadigan gazlar hisoblanadi. Shu tariqa tuproq xilma-xil energiya turlariga boyiydi.

Takrorlash uchun savollar 1. Tuproq о rganik m о ddasi bilan gumus о rasida yaqinlik va farq nimalardan ib о rat. 2. Individual tabiatga ega bo’lgan о rganik m о ddalarning genezisi va gumus h о sil bo’lishidagi r о li. 3. Gumussimin m о ddalar va ularning tabiati. 4. Gumin kisl о talari tarkibi va tuzilishi, genezisi. 5. Fulv о kisl о talar tarkibi, tuzilishi, genezisi, tabiati. 6. Tupr о qning gumuslilik h о latini aniql о vchi kattaliklarni aytib tushuntirib bering. 7. Gumusning guruhli tarkibini tushuntiring 8. Gumusni fraktsiyali tarkibini tushuntiring. 9. Gumus kisl о talarini molekulyar massalarini aniqlash, his о blash yo’llari. 10. GK va FK larni о ksidlanish darajasini his о blash yo’llarini ko’rsating. 11. Gumus kisl о talarining о ptik x о ssalarini grafik as о sida if о dalab bering. 12. Gumus kisl о talarini gidr о lizi natijasini tushuntiring. 13. Tuprоqdagi aminоkislоtalarni diagrammada ifоdalang. 14. Gumus kisl о talari va tupr о q energiyasi. 15. Tuprоq energiyasining manbalari.

Adabiyotlar : 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Доброволский В.В. География почв. Москва. «Просвещениэ», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Почвы пустынной зоны Узбекистана. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Панков М.А. Почвоведениэ. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

O'xshashlar

Tuproqning morfologik belgilarini o'rganish

Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash usullari

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Podzol vа chimli podzol tupriqlarining morfologik belgilarini о‘rganish

Tuproq tarkibidagi gumus miqdorini I.V. Tyurin usulida aniqlash