Tuproqning morfologik belgilarini o'rganish - Geologiya - Referatlar

Tuproqning morfologik belgilarini o'rganish

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

317 KB

Ko'chirib olish

Tuproqning morfologik belgilarini o`rganish Reja: 1. Tuproq profiliniig tuzilishi. 2. Tuproq qatlamlarining rangi (tusi). 3. Tuproq qo`shilmasi

Tuproqlar ham boshqa jismlar kabi qator tashqi alomatlar (belgilar) majmuiga, muayyan morfologiyaga egadir V.V. Dokuchaev tomonidan genetik tuproqshunoslikning yaratilganidai keyingina tuproqlarning morfologik xossalarini mukammal o`rganish tuproq tadqiqotlarida munosib o`rinni egalladi va uning zarur tarkibiy qismi bo`lib qoldi. Tuproqning morfologik belgilari uning paydo bo`lish jarayonlarining natijasida shakllanadi va tabiiyki uning kimyoviy hamda fizik xossalarini aks ettiradi. Bular tuproqlarni tadqiq qilishda juda muhim axamiyat kasb etadi. Tuproqlar morfologiyasi haqidagi ta`limot genetik tuproqshunoslikdagi muvaffaqiyatlardan biri hisoblanadi. N.M. Sibirtsev, morfologik (tashqi) belgilariga qarab tuproqni biz minerallar, o`simliklar yoki hayvonlarni aniqlangan singari aniqlashimiz mumknn, deb hisoblagan. Shu sababli dala hamda laboratoriya sharoitida tuproqni to`g`ri ta`riflash uchun unnng barcha alomatlarini to`g`ri belgilash juda muhimdir. Tuproqning asosiy morfologik belgilariga quyidagilar: 1) tuproq profili (vertikal kesmasi); 2) tuproqning rangi va tusi; 3) tuproqning namligi; 4) tuproqning strukturasi; 5) tuproqning qovushmasi; 6) tuproqdagi qo`shilmalar; 7) yangi yaralmasi; 8) ko`rsichqon uyalari (krotovina) va koprolitlar (chuvalchang organizmi orqali tuproqqa o`tgan mayda donador chiqindi); 9) tuproqning mexanik tarkibi; 10) organik qoldiqlar; 11) bir qatlamdan boshqasiga o`tish xarakteri va boshqalar kiradi. Tuproqni dalada o`rganish tuproq chuqurlari (razrez) dagi alohida qatlamlarining morfologik belgilarini ta`riflashga asoslangan. Laboratoriya-amaliy mashg`ulotlarda tuproq tiplarini ta`riflash va o`rganishda daladan olingan yaxlit namunalar (monolitlar) tuproqning alohida genetik qatlamlaridan tayyorlangan va qutichalarga solingan namunalardan iborat o`quv materiallaridan foydalaniladi. Kerakli reaktiv va texnik vositalar: daladan olingan yaxlit namunalar (monolitlar), tuproqning alohida genetik qatlamlaridan tayyorlangan va qutichalarga solingan namunalardan iborat o`quv materiallari (1-rasm).

Tuproq profiliniig tuzilishi. Tuproq chuqurining sirti devorida vertikal yo`nalishda navbat bilan almashinadigan va rangi, strukturasi, mexanik tarkibi, namligi va boshqa morfolo- gik (tashqi) belgilari bilan bir-biridan farq qiladigan qator tuproq qatlamlarini ko`rish mumkin. Tuproqning barcha qatlamlari (gorizontlari) bilan birgalikdagi umumiy ko`rinishiga tuproqning tuzilishi deb ataladi. Genetik qatlamlar yig`indisi (majmui) tuproqning genetik profilini tashkil etadi. Taniqli tuproqshunos S.A. Zaxarov «Tuproqning tuzilishi uning genezisi, ona jinsidan tobora asta-sekinlik bilan rivojlanib borishi natijasidir, bu ona jinslar tuproq paydo bo`lish jarayonida qatlamlarga tabaqalashib ajraladi», - deb yozgan edi. Har bir tuproq turi o`ziga xos tuzilish - profilga ega. Buni e`tiborga olib, tuproqning nomini dalaning o`zida bevosita aniqlash mumkin. Tuproq profilining tuzilish xarakterini daftarda turli usullar bilan qayd qilish mumkin. Har bir qatlam o`z nomiga ega bo`lib, alohida belgilar simvollar lotin alfavitining harfi bilan ifodalanadi.

A0 qatlam - tuproq profilining eng yuqori qismi bo`lib, o`rmon to`shamasi yoki o`rmon namati, chimdan iborat gorizonti. A qatlam - chirindili (gumus) - akkumulyativ tuproq profilining eng to`q rangdagi gorizonti. Bu qatlamda tuproqning mineral qismi bilan bevosita bog`lanib (birlashish) ketgan chirindi - gumus ko`rinishidagi organik moddalar to`planadi. Haydaladigan yerlarda chirindili qatlamning yuqori tsismi Lh (haydalma qatlam) bilan ifodalanadi. A 1 qatlam - tarkibida eng ko`p miqdorda organik modda bo`lgan chirindili (gumusli) - akkumulyativ mineralli gorizont. Ushbu qatlam chirindili akkumulyativ qatlamning alohida qatlamchasi deb ta`riflanadi. A2 qatlam - chirindili - elyuvial gorizont. Tuproqlarning ba`zi turlarida suv yuvish jarayonlari shunchalik kuchli bo`ladiki, natijada L2 qatlamning rangi och tusga kirib, ba`zan esa oqish rangga kiradi (podzolli va solodlangan qatlamlar). Bo`z tuproq va boshqa arid zona tuproqlarida bu gorizont yaqqol ko`rinib turmaydi. B qatlam - ilyuvial yoki o`tuvchi gorizont. Elyuvial qatlam ostida joylashadi. Odatda ikki yoki bundan ortiq qatlamchalarga ajratiladi, ular B1 B2 kabi indekslar bilan ifodalanadi. Bk qatlam - karbonatlar eng ko`p to`plangan gorizont. Odatda tuproq profilining o`rta yoki pastki qismida joylashadi va karbonatlarning turli xil yaralmalari: karbonat g`uborlari, taram-taram yo`llari, soxta mitsellalari, oq ko`zanaklari, konkretsiyalari shaklidat ko`rinib turadigan karbonatlarning ikkilamchi ajralmalari borligi bilan farq qiladi. G qatlam - gleyli (berch) gorizont. Namligi hamisha oshiqcha bo`ladigan tuproqlarda uchraydi. Bu ortiqcha namlik tuproqda tiklanish jarayonlarini keltirib chiqaradi va qatlamga o`ziga xos qiyofa beradi, ya`ni unga ko`kimtir, kulrang- zangori yoki xira yashil tus beradi. Bu gorizontda zang va qizil tusli dog`larning bo`lishi, yopishqoqligi oshib zichlashuvi xarakterli.

S qatlam - ona (tuproq hosil qiluvchi) tog` jinsi; tuproq paydo bo`lish jarayonlari (chirindn hosil bo`lishi, elyuviylashuv singarilar) chetlab o`tgan ana shu jinsdan keyinchalik tuproq paydo bo`ladn. D qatlam - ona (tuproq hosil qiluvchi) jinsidan pastda yotuvchi tub tog` jinsi; u ona jinsdan o`z xossalari (asosan, litologiyasi) bilan farq qiladi. Har qaysi qatlam yuqorida keltirilgan barcha morfologik belgilar bo`yicha alohida-alohida ta`riflanadi. Qatlam (gorizont) larning qalinligi. Tuproqning qalinligi deganda barcha tuproq qatlamining santimetrda ifodalangan qalinligi tushuniladi. U tuproqning alohida qatlamlari va qatlamchalari qalinligini birgalikda qo`shib aniqlanadi, ya`ni Ao+A 1 +A 2 +B 1 +B 2 dan to S qatlamgacha, ya`ni ona jinsgacha bo`lgan qatlamlarning jami qalinligidan iborat bo`ladi. Ona jins - tuproq paydo qiluvchi jins hisoblanadi. Tuproqning qalinligini santimetrlarga bo`lingan lenta yordamida aniqlash qulayroq. Tuproq chuqurini ta`riflashda lentaning nolinchi bo`linmasi tuproqning yuzasi bilan baravar qilib ushlanadi va boshqa uchi pastga erkin tortmasdan tushiriladi. Qatlamlarning qalinligi quyidagicha yoziladi. Masalan, tipik bo`z tuproqlar uchun Tuproq qatlamlarining rangi (tusi). Tuproqnipg rangi va tusi uning muhim xossalaridan biri bo`lib, tuproqning tarkibi, kelib chiqishi va xossalari haqida dastlabki qimmatli xulosalar chiqarishga imkon beradi. Chirindili qatlamining rangiga ko`ra tuproqning bir tipini ikkinchisidan ajratish mumkin bo`ladi. Aksariyat tuproqlarning nomi ularning rangiga qarab berilgan (qizil tuproqlar, sariq tuproqlar, qora tuproqlar, qo`ng`ir tuproqlar va hokazo). Boshqa alomatlari bilan bir qatorda, tusining intensivligiga ko`ra tuproqning tipchalari ajratib ko`rsatiladi. Masalan, och tusli bo`z tuproqlar, tipik bo`z tuproqlar, to`q tusli bo`z tuproqlar singari. Demak tuproq qatlamining rangini va uning intensivligini hamda tuslarini sinchiklab aniqlash zarur.

Tuproqning rangi tuproq paydo qiluvchi jinsning dastlabki rangiga, tuproq paydo bo`lish jarayoniga bog`liq. Tuproq qatlamlari turli-tuman rang va tuslarga bo`yalgan bo`lishi mumkin, ammo qora, oq, qizil, sariq ranglarning qo`shilishidan paydo bo`lgan xira rang va tuslardagi qatlamlar ko`proq uchraydi. Ayrim hollarda tuproq qatlamlari yorqin yashil, ko`kimtir yoki zangori tuslarga bo`yalgan bo`ladi. Tuproq ranglarini aniqlashni maqbullashtirpsh, unifikatsiyalash uchun S.A. Zaxarov ranglar uchburchagini taklif etadi. Bu uchburchakning uchida oq, qora, qizil ranglar joylashtirilgan, yon tomonlarida esa ana shu uchta asosiy rangning aralashishidan yuzaga kelishi mumkin bo`lgan hosila rang va tuslarning nomi yozilgan. Tuproqning qora rangdaligi unda chirindining ko`pligi bilan bog`liq. Chirindi miqdori kamayib borishi bilan tuproq to`q kulrang, kulrang, och kulrang, oqish turlarga o`tishi mumkin. Tarkibida ko`p miqdorda karbonatlar, kremnezyom kaolin, suvda oson eriydigan tuzlar yoki gips bo`lgan tuproqlar oq rangda bo`ladi. Oq rangning qizil rang bilan qo`shiluvidan to`q va zarg`aldoq tuslar paypo bo`ladi. Qizil va sariq ranglar tuproqda temir oksidlari yoki temir gidratlari borligini bildiradi. Temirning chala oksidlari (zakisi) tuproqni yoki uning ayrim qismlarini yashil, zangori yoki ko`kimtir tuslarga bo`yaydi. Masalan, botqoq tuproqlarda uchraydigan vivianit ularga ko`k tus beradi. Tuproqda marganets birikmalari borlitini unda intensiv qora nuqtalar paydo bo`lishidan bilsa bo`ladi. Tuproqning rangini aniqlagach, uning tarkibi haqida tasavvurga ega bo`lish mumkin. Rangni ifodalash uchun ikki-uchta so`zdan iborat ta`riflardan foydalaniladi (jigarrang och, bo`z-kulrang, qo`ng`ir-kulrang va hokazo). Ushbu ta`rifdagi oxirgi so`z asosiy rangni ta`kidlaydi. Dala sharoitida raigning intensivligi tuproqning yoritilganlik darajasi va namligiga bog`liq bo`ladi. Nam tuproqlar quruqlariga qaraganda tuqroq bo`lib tuyuladp. Shu sababli tuproq rangini aniqlaganda uning namligini ham ko`rsatish kerak. Namlikni aniqlash. Dala sharoitida tuproqning namligini quyidagi ko`rsatkichlar bo`nicha taxminan aniqlash mumkin.

Quruq tuproq - changlanadi, havoda yorishmaydi. Qum va qumloq tuproqlar quruq holatda sochiluvchan bo`ladi, qumoq tuproq va soz tuproqlar qurib zich, massaga aylanadi. Nam xush tuproq - qo`lni sovitadi, quriganda biroz ocharadi, filtr qog`ozni biroz namiqtiradi. Nam tuproq - kaftda nam izlarini qoldiradi, quriganda ancha ocharadi, filtr qog`ozni namiqtiradi. Zax tuproq - qo`lga yopishib qoladi, bunday tuproqni qo`l kafti orasiga olib qisilganda undan suv tomadi, qumoq va soz tuproqlar plastik bo`ladi. Ho`l tuproq - tuproq chuqurining devorlaridan yeuv sizib turadi, qumoq va soz tuproqlar plastikligini yo`qotib, oquvchan bo`lib qoladi. Namlik biror tuproqning yoki tuproq qatlamining barqaror alomati hisoblanmaydi, u ko`pgina omillar: meteorologik sharoit, sizot suvlar sathi, tuproqning mexanik tarkibi, o`simliklarning xarakteri singarilarga bog`liq bo`ladi. Struktura. Tuproqning donadorligi deganda uning tabiiy ravishda struktura bo`laklari va agregatlariga ajralib ketish xususiyati tushuniladi; struktura bo`laklari va agregatlari odatda chirindi va tuproqdagi mayda mexanik zarralarining o`zaro yopishuvidan hosil bo`ladi. Struktura tuproqning muhim va o`ziga xos alomati bo`lib, uning genetik hamda agroishlab chiqarish xarakteristikasini aniqlashda katta ahamiyatga egadir. Tuproqlar strukturasining morfologik tiplari S.A. Zaxarov tomonidan yaxshi ishlab chiqilgan. Har bir tuproq va uning genetik qatlami uchun tuproqlar strukturasining ma`lum tipi to`g`ri keladi. Tuproq agregatlarining shakliga qarab strukturaning uch xil tipini ajratib ko`rsatish qabul qilingan: kubsimon, prizmasimon va plitasimon strukturalar. Kubsimon struktura tipiga o`lchamlari uchala o`q (gorizontal va vertikal) bo`ylab taxminan bir xil bo`lgan agregatlar kiradi. Bunday agregatlar ko`p yoqli dumaloq shaklda bo`ladi. Shakli va katta kichikligiga ko`ra, kubsimon strukturaning quyidagi tiplari mavjud:

a) palaxsali struktura - burchaklari, qirralari va yoqlari yaqqol ifodalanmagan, 5 sm dan katta bo`lgan agregatlar: b) uvoqchali struktura - yuqoridagidek, ammo o`lchami 5 dan 6,5 sm gacha bo`lgan agregatlar. Mayda-yirikligiga ko`ra ular o`z navbatida yirik uvoqchali, uvoqchali va mayda uvoqchali agregatlarga bo`linadi; c) yong`oqsimon (g`o`rasha) struktura - burchaklari, qirralari va yoqlari yaqqol ifodalangan, 20-5 mm kattalikdagi agregatlar. Ular yirik yong`oqsimon va mayda yong`oqsimon agregatlarga ajratiladi; d) donador struktura - yong`oqsimon strukturaning aynan o`zi, ammo agregatlarning kattaligi 5-0,5 mm ni tashkil etadi. Donador struktura yirik donador, donador, mayda donador yoki poroxsimon strukturalarga bo`linadi. Prizmasimon struktura tipi vertikal o`q bo`yicha uzunchoq bo`lgan, ikkita gorizontal o`q bo`yicha o`lchamlari esa uncha katta bo`lmagan agregatlarni o`z ichiga oladi. Ularning umumiy ko`riiishi irizma yoki ustuncha shaklida bo`ladi. Shunga ko`ra ularning quyidagi turlari bo`ladi: a) yuqori asosi dumaloq bo`lgan ustunchali struktura; b) agregatlarining yuqori asosi yassi bo`lgan prizmasimon struktura. Ustunchali struktura ko`ndalang o`lchamiga ko`ra yirik ustunchali, ustunchali va mayda ustunchali strukturalarga bo`linadi. Prizmatik struktura ham shu kabi turlarga ajratiladi. Plitasimon struktura tipi uchun gorizontal o`qlar bo`yicha kuchli rivojlangan, vertikal o`q bo`yicha esa kalta bo`lgan agregatlar xosdir. Ularning umumiy shakli yassi bo`ladi. qatlamli plastinkalarning qalinligiga ko`ra quyidagi turlari bo`ladi: a) slanetssimon struktura - plastinkalarning qalinligi 5 mm dan ziyod; b) yassi plitasimon struktura - plastinkalarning qalinligi 3-5 mm; v) taxtasimon struktura - plastinkalarshshg qalinligi 1 mm dan yupqa; g) tangachasimon struktura - agregatlar yassi plitasimon va taxtasimon plastinkalardan kichik bo`ladi. Strukturaning turini to`g`ri aniqlash katta ahamiyatga ega, chunki tuproqlarning turli tiplariga va har qaysi geietik qatlamiga tuproq strukturalarining muayyan tiplari to`g`ri keladi. Masalan, chirindili qatlamlar uchun donador,

uvoqli-donador, kukunli-donador struktura; elyuvial qatlamlar uchun yassi plitasimon, taxtasimon, tangachasimon, plastinasimon struktura; ilyuvial qatlamlar uchun esa ustunli, prizmatik, yong`oqsimon (g`o`rasha), palaxsali kabi strukturalar xosdir. Tuproq strukturasining turini chuqur kavlayotganda chiqarib tashlangan sochilib turuvchi tuproqqa qarab aniqlash mumkin. Bu usuldan tashqari, tuproq qatlamidan pichoq bil.an ozgina tuproq kesib olib va uni kaftda yoyib, agregatning shakliga qarab ham tuproq strukturasining turini aniqlasa bo`ladi. Tuproq qatlamlarida ko`pincha strukturaning har xil turlarini uchratish mumkin. Bu holda strukturaga ikki-uchta so`z bilan ta`rif berishga va oxirgi so`z bilan ko`proq uchraydigan alomatlarni ta`kidlashga to`g`ri keladi. Masalan, agar qatlamda uvoqlar ko`proq bo`lsayu, palaxsalar ham uchrasa, bunday struktura palaxsali - uvoqli struktura deb ataladi. qatlamlarda agregatlardan tashqari, agregatlarga yopishib bog`lanmagan zarralar ham bo`ladi. Bunday tuproqlar strukturasiz tuproqlar deb yuritiladi. Qumli tuproqlar strukturasiz tuproqlarga yaqqol misol bo`la oladi. Tuproq qovushmasi . Tuproqning va alohida qatlamlarining qovushmasi deganda ularning kovakligi va zichligining tashqi ifodasini tushunmoq lozim. Bunda ko`pincha bo`lakchalar zichligi e`tiborga olinadi. Tuproqning zichligi zichli-o`lchagich deb ataluvchi asboblar - plotnometr bilan o`lchanadi. Dalada tuproq chuqurini morfologik ta`riflashda tuproqning zichligi quyidagi ko`rsatkichlarga asoslangan holda ko`z bilan chamalab aniqlanadi. Juda zich qovushma . Bunday tuzilishdagi tuproqni belkurak bilan kavlab bo`lmaydi, bu maqsadda lom va kirkadan foydalanishga to`g`ri keladi. Sho`rtoblar va sho`rtob tuproqlarning ilyuvial qatlamlari ana shunday zichlangan bo`ladi. Zich qovushma . Mazkur qovushmali tuproqni katta kuch ishlatib belkurak bilan kavlash mumkin, lom va kirkadan foydalanmasa ham bo`ladi. Soz va qumoq tuproqlar ilyuvial qatlamlari tuzilishi uchun xarakterli.

G`ovak qovushma . Kavlashda belkurak tuproqqa osonlik bilan kiradi, itqitilganda tuproq alohida zarralar yoki struktura bo`laklariga bo`linib ketadi. Bunday tuzilish qumoq va soz hamda qumli, qumloq tuproqlarning ustki strukturali qatlamlariga xosdir. G`ovak qovushma yaqinda yetilgan paytda sifatli qilib va ishlov berilgan tuproqlarning haydalma qatlamida ko`proq uchraydi. Sochiluvchan qovushma . Tuproq sochiluvchan bo`lib, mexanik zarralari birikmagan bo`ladi. Qumli tuproqlar ana shunday tuznlishga ega. Agregatlar ichidagi kovaklar (teshiklar) ning xarakteriga ko`ra g`ovakdor qovushma (tuproqda 3 mm dan kichik diametrli teshiklar bo`ladi), g`alvirak qovushma (tuproqda 3-5 mm li bo`shliqlar bo`ladi), teshik-teshikli g`ovak qovushma (bo`shliqlar diametri 5-10 mm ni tashkil etadi), kavakli qovushma (bo`shliqlar diametri 10 mm dan ortadi) bo`ladi. Agar kovaklar struktura bo`laklari orasida joylashgan bo`lsa, bunday tuzilish darzli tuzilish deb ataladi. Tuproq qo`shilmasi. Bular tuproqqa tasodifan qo`shilib qolgan, ya`ni tuproq paydo bo`lish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan har xil narsalardir. qo`shilmalar jumlasiga suyaklar, g`isht, idish siniqlari, mollyuskalarning qobiqlari, har xil arxeologik topilmalar kiradi. Tuproqning tarixini, yoshini aniqlash uchun ana shu tasodifiy predmetlarni o`rganish zarur. Tuproqning yangi yaralmasi. qo`shilmalardan farqli o`laroq, yangi yaralmalar tuproq paydo bo`lish jarayonining turli mahsullaridan iborat bo`ladi. Tuproqning har qaysi tipi uchun muayyan yangi yaralmalar hos bo`lib, ular har bir tuproqning kelib chiqish xususiyatlarini belgilaydi. O`rta Osiyo tuproqlarida eng ko`p uchraydigan yangi yaralmalar quyidagilardan iborat. «Juravchiklar» («Turnachasimon») va «dutiklar» («Pufakchasimon») ko`rinishidagi karbonatlar - ko`pincha ichi bo`sh bo`ladigan g`alati shakldagi zich ohak bog`lamlar. «Oq ko`zanak» ko`rinishidagi karbonatlar - ohakning dumaloq yumshoq to`plamlari bo`lib, tuproqlarning o`tuvchi qatlami oxirida aniq ko`rinib turadi.

O`zbekistonning gidromorf tuproqlarida karbonatlar ba`zan «Sho`x» qatlamlarini yoki karbonat konkretsiyalarini hosil qiladi. Gipslar oqish g`uborsimon tuzlar ko`rinishidagi qatqaloq va kulrang-oqish tomirlar shaklida uchraydi. Arid tuproqlarda gips kristallarining yirik druzasimon donachalari, shishasimon plastinalar, mayda kristallar va unsimon ko`rinishdagi shakllari tarqalgan. O`zbekistonda cho`l zonasida va och tusli bo`z tuproqlar mintaqasida gipsli tuproqlar keng tarqalgan bo`lib, bu yerda gips ajralib turadigan alohida gips qavatchalarini hosil qiladi (masalan, gipsli sur-qo`ng`ir tuproqlar: gipsli och tusli bo`z tuproqlar singarilar). Oson eriydigan tuzlar - ishqoriy va ishqoriy-er metallarning xloridlari, sulfatlari, bikarbonatlari va eriydigan karboiatlaridan iborat yangm yaralmalar. Tuzlar tuproq yuzida yoki quriyotgan chuqur devorlarda ko`zga ko`rinadigan to`planmalar - oqish tuzlar, taram-taram yo`llar, kristallar, kristall uyalarini yuzaga keltiradi. Yuqori qatlamlardagi suvda oson eriydigan tuzlarning miqdoriga qarab tuproqning sho`rxokligi to`g`risida xulosa chiqariladi (sho`rxoklar, sho`rxokli va sho`rxoksimon kabi tuproq). Chimli-podzol tuproq, sur tusli o`rmon tuproq, pod-zollashgan qora tuproq singari tuproqlar uchun agregatlar orasida juda yupqa kremnezyom sepmalari kryemnezyomning, yoriqlarda esa kremnezyomning oqimtir oqmalarining bo`lishi xarakterli. Shuningdek, dumaloq shakldagi mayda, zich qora-qo`ng`ir rangdagi «dukkaksimon» rudyak donalarining ajralib turishi ham chosdir. Podzol tuproqlarning ilyuvial qatlamlarida ko`p uchraydi. Gidromorf tuproqlar uchun temir, marganets oksidlari va gidrooksidlarning va fosfor kislota tuzining to`planuvi xosdir. Krotovinalar (Ko`rsichqon uyalari) - yer kavlovchi umurtqali (sug`ur, yumronqoziq, ko`rsichqon va boshqa kemiruvchi) hayvonlarning hosil qilgan yo`llari va inlari bo`lib, ular ana shu hayvonlar boshqa qatlamlardan keltirgan tuproq bilan to`lgan bo`ladi; tuproq chuqurining devorlarida noaniq shaklli

(ko`pincha dumaloq aylana yoki tuxumsimon shaklli), ancha katta o`lchamli (5-10 sm va bundan katta) dog`lar ko`rinishida ajralib turadi. Koprolitlar biologik yangi yaralmalar bo`lib (chuvalchanglar, lichinkalar organizmi orqali o`tgan mayda donador chiqindilaridan iborat. Ular tuproqda suvga chidamli agregatlar hosil qiladi. Dala sharoitida tuproqning mexanik tarkibini aniqlash taxminiy tarzda bo`lib, keyinchalik laboratoriyada analiz qilish yo`li bilan tekshirib ko`riladi. Tuproqning mexanik tarkibi dala sharoitida quruq va nam holida aniqlanadi. Nam holatda aniqlash uchun tuproq namunasiga Uni xamirsimon va eng plastik holatga keltiradigan miqdorda suv qo`shiladi. Xlorid kislota ta`sirida vijillab qaynaydigan karbonatli tuproqlarga suv emas, balki NC1 ning 10% li eritmasi qo`shiladi. Tuproqlar mexanik tarkibi ayrim turlarining alomatlarini ho`l loy qilib ko`rish usulini qarab chiqamiz. Qum quruq holatda sochiluvchan bo`ladi, agregatlar hosil qilmaydi. Loy qilingan tuproq namunasini dumaloqlab bo`lmaydi. Qumloq tuproq quruq holatda barmoqlar bilan bosilganda osongina parchalanadigan palaxsacha va kesaklar hosil qiladi. Loy qilingan qumloq tuproq namunasini dumaloqlash mumkin, ammo ip qilib yechib bo`lmaydi. Engil qumoq tuproqlar quruq holatida dumaloq shakldagi kesaklar hosil qiladi, barmoq bilan kuchsiz ezganda ham bu kesaklar maydalanib ketadi. Loy namunasini dumaloqlash, yo`g`onligi taxminan 3 mm li chilvirga aylantirish mumkin. Chilvirni halqa qilib bukmoqchi bo`lsak, u qismlarga bo`linib ketadi. O`rtacha qumoq tuproqlar quruq holatda burchaklari, qirralari va yoqlari yaqqol ifodalangan agregatlarni hosil qiladi. Agregatlarni barmoqlar bilan katta kuch ishlatib bo`lish mumkin. Tuproqning loy qilingan na-munasini dumaloqlash, ip qilib chilvirga aylantirish, bu chilvirni halqa qilib bukish mumkin. Bunda halqaning tashqi tomoni yoriladi. Og`ir qumoq tuproqlarning agregatlari kub yoki prizma shaklida va qattiq bog`langan bo`ladi. Ularni barmoqlar bilan maydalash qiyin yoki umuman mumkin emas, nam holatda juda plastik bo`ladi. Tuproqning loyli namunasini

dumaloqlash, ingichka chilvirga aylantirish, chilvirni halqa qilib bukish mumkin. Bunda halqa yorilmaydi. Yon tomondan bosib siqqandagina halqa yoriladi. Soz tuproq quruq holatda juda birikkan bo`ladi. Soz tuproqlar agregatlari mexanik ta`sirlarga juda chidamliligi bilan ajralib turadi. Shudgordagi soz tuproq palaxsalarini maydalash qiyin. Tuproq chang hosil qilishga moyil, quriganda esa hamma tomoni yorilib ketadi. Pichoq yoki belkurak bilan kesilgan joyi yaltiraydi. Bunday tuproqlarning loyli namunasi juda plastik bo`lib uni, ingichka chilvirga aylantirish, chilvirni esa halqa va «sakkiz» ga o`xshash ko`rinishida bukish mumkin. Bunday halqani hatto yon tomondan qisganda ham u yorilmaydi. Tuproqdagi organik qoldiqlar ko`pincha ildizlardan iborat bo`ladi. Ildizlarning tarqalish xarakteri tarzini o`rganish har bir tuproq qatlamida o`simliklarning o`sish va rivojlanish sharoitini aniqlash uchun zarurdir. Ildiz sistemalarining barcha tarqalish xususiyatlari daftarga yozib, rasmi chizib tasvir- lanadi yoki so`zlar bilan ta`riflab boriladi (masalan, ildizlar ko`p, ildizlar mo`l, ildizlar kam, ildizlar yakkam-dukkam va hokazo). Bir qatlamning boshqa qatlamga o`tish tarzi har bir qatlam ta`riflab bo`lingandan so`ng o`rganiladi. O`tish xarakteri so`zli ta`riflar va rasmlar bilan qayd qilinadi. O`tishning quyidagi gradatsiya (daraja) lari farq qilinadi: Keskin o`tish - bir qatlam ikkinchisi bilak ko`p deganda 2 sm oraliqda almashinib keladi. Haydalma qatlamning haydalma tag qatlami bilan almashinishini keskin o`tishga misol qilib ko`rsatish mumkin; Sezilarli o`tish - qatlamlar 2-5 sm oraliqda almashinadi. O`tish tarzini ta`riflashda u keyingisidan qanday alomati bo`yicha farq qilish ko`rsatiladi (masa- lan, o`tish qovushmasiiga ko`ra sezilarli, o`tish rakgi va strukturasiga ko`ra sezilarli va hokazo); Asta-sekin o`tish - qatlamlar orasidagi chegara qiyinlik bilan aniqlanadi. Ustki qatlam uning ostkisi bilan 5 sm dan oshiq bo`lgan oraliqda almashinadi. Ko`rsatmali bo`lishi uchun ta`riflangan tuproq profilini turli usullar bilan tasvirlash: rasmini chizish, shu tuproqni loyini qog`ozga surtib qo`yish yoki mikromonolit qilish mumkin. Bu ish daftarning tuproq qatlamlari ta`riflanadigan

grafasining maxsus ustunida amalga oshiriladi. Rasmlarki rangli qalamlar bilan chizgan ma`qul, qalamning rangi tuproq tusiga mos bo`lishi kerak. Har bir qatlam tuprog`ining loyi daftarning o`sha ustuniga barmoq bilan surtib qo`yiladi (mazka). Loy qurigandan so`ng daftarda tuproq yuqi qoladi. Har qaysi qatlam uchun alohida loy surtimi (mazka) qilinadi. Lekin eng yaxshisi - mikromonolit yasalgani ma`qul. U olingan tuproq namunalaridan uyda qilinadi. Mikromonolit quyidagicha tayyorlanadi. 1. Eni 2 va uzunligi 15 sm li qalin qog`oz bo`lagiga och rangli plastilindan 1 - 1,5 mm qalinlikda qilib surtiladi. 2. Qog`ozning yon tomoni bo`ylab 1:10 masshtabda qatlamlarning chegaralari chiziladi. Masalan, agar A1 qatlamning qalinligi 0-24 sm bo`lsa, mikromonolitda yuqoridan pastga tomon 2,4 sm o`lchab qo`yiladi, qalinligi 30 sm li A2 qatlam uchun esa 3 sm qilib o`lchanadi va hokazo. 3. Plastilin surtilib, qatlamlar chegarasi chizilgandan so`ng qog`ozga kazein yelimi surtiladi. yelimga tegishli qatlamlardan olingan tuproq bir tekis qilib sepiladi, karton bilan berkitiladi va mikromonolit qurigunga qadar ustidan biror narsa bostirib qo`yiladi. Shu tarzda tayyorlangan mikromonolit daftarning tuproq qatlamlari ta`riflanadigan ustuniga yopishtirib qo`yiladi.

Adabiyotlar: 1. B о b о xo ’ jaev I ., Uz о q о v P . Tupr о qning tarkibi x о ssalari va analizi . – T о shkent : “ Mehnat ”, 1990. 2. Bah о dir о v M ., Rasul о v A . Tupr о qshun о slik . – T .: “ O ’ qituvchi ”, 1975. 3. Агрохимия (учeбник) пр. проф. Б.А.Ягодина. М., ВО “Агропромиздат”, 1989. 4. Мeтоды агрохимия исслeдований почв и растeний. Т., Союз НИХИ, 1977. 5. Musaev B.S. Agrоkimyo (darslik). T.: «Shar» nashriyot-matbaa aktsiyadоrlik kоmpaniyasi bоsh tahririyati, 2001. 6. Niyozaliev I.N., Оtabekоv N.A. va bоshqalar. Agrоximiyadan amaliy mashg’ulоtlar. T., “Mehnat”, 1989. 7. Smirnоv P.M., Muravin E.A. Agrоximiya. – Tоshkent: “O’qituvchi”, 1984. 8. Qishlоq xo’jaligida islоhоtlarni chuqurlashtirishga dоir qоnun va me’yoriy xujjatlar to’plami. 1-2 jildlar. T., «Sharq» nashriyot-matbaa kоntserni bоsmaxоnasi, 1998. 9. Qishlоq xo’jaligida iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish dasturi (1998-2000 yillar). T., “O’zbekistоn”, 1998.

O'xshashlar

Podzol vа chimli podzol tupriqlarining morfologik belgilarini о‘rganish

Tuproqning organik moddalari va tabiati. Tuproqning organik moddalari

Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash usullari

Bo'z tuproqlarning genetik tuzilishini o'rganish

Tuproq xaritalarini o'qishni va undan foydalanishni o'rganish