Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot - Geologiya - Referatlar

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.6689453125 KB

Ko'chirib olish

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot Tabiatdagi mavjud azotning asosiy qismi atmosferada uchraydi. Uning bu miqdori 78 % ni tashkil qiladi. Azotning anorganik birikmasi foydali qazilma tariqasida Tinch okean qirg’og’ida, Chilida natriyli selitra (NaNO 3 , NaNO 2 ) tariqasida mavjud. Tuproqda yalpi azot kam miqdorda, uning mineral formasidagisining asosiy miqdori, nitritlar, nitratlar ko’rinishida bo’ladi. Lekin azotning asosiy massasi tuproqda, tuproq organikasi, ya’ni ammonikislotlari va gumusi, gumin kislotalar bilan bog’liq. yalpi azot murakkab organik birikmalar bo’lgan oqsil moddalar tariqasida, har qaysi o’simlik va har qaysi hayvon tarkibiga kiradi. Hujayraning eng muhim qismlari protoplazma va yadro, oqsil moddalaridan tuzilgan. Azot oqsil jismlarning zaruriy, tarkibiy qismidir. Demak azot bo’lmasa, oqsil bo’lmasa hayot yo’q. Litosfera, gidrosferadagi azot atmosfera azotni 0,04 % ni tashkil qiladi. Azot kimyoviy jihatdan nisbatan inert modda. «Azot» grekcha so’z bo’lib, hayotiy emas degan ma’noni aglatadi. Aslida esa hayot uchun eng zaruriy elementlardan biri. Lotincha nomi nitrogenium bo’lib, selitra tug’diruvchi demakdir. Tuproqdagi azot miqdori kamdan-kam hollardagina o’simlik uchun yetarli bo’ladi. Och-yashil rang, ya’ni bargning och- yashil rangli bo’lishi azot yetishmasligidan dalolat beradi. Bunday o’simliklar azotga muhtoj bo’lib, azot solinganda keskin o’sib, rivojlanib ketadi. Shuning uchun ham azotli o’g’itlar qishloq õo’jaligida ko’p qo’llaniladi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, tuproqdagi azotning asosiy qismi, ya’ni 99 % organik formada bo’lib, yiliga 1-5 % dan o’simlik unumli foydalaniladi. Bu miqdorning asosiy qismi organik moddalarning parchalanishidan hosil bo’ladi. O’simlik o’zlarining navlari va turlariga qarab, yiliga 100 kg/ ga gacha va undan ortiq azot ite’mol qilishlari mumkin. Demak, o’simlik organik azotdan mo’tadil zonada 5 %, ya’ni atiga kg/ga miqdordan foydalanadi. Qolgani mineral

azot tariqasida berilishi kerak. Ammo tropik zonada organik azot o’simlik ehtiyojini 50% gachasini qondiradi. Tuproq kesimida azotning tabaqalanishi gumus kabi bo’ladi. Lekin gumusning tuproqdagi tarqalish qonuniyati jadaligiga nisbatan past darajada bo’ladi. Bu qonuniyat faqat yalpi azot uchun õosdir. Azotni boshqa murakkab birikmalar, TSK bilan birikish jarayoni azot fiksatsiyasi nomi bilan ma’lum. Tabiatda momaqaldiroq vaqtida azotning fiksatsiyasi ma’lum, lekin miqdor jihatdan o’simliklar talabini qondira olmaydi. O’simliklar tarkibidagi ko’pchilik organik moddalar azot saqlaydi. Bularga amminokislotlar, nuklein kislotalar, fermentlar, õlorofil va boshqalar kiradi. O’simlik azotsiz yashay olmaydi. Bu element yetishmagan taqdirda yuqoridagi moddalarning azotga bo’lgan ehtiyojini ta’minlay olmaydi. O’simlik fotosintez jarayonida hosil bo’lgan qand moddalarini oqsillarga aylanishi uchun ham azot kerak. Azotsiz bu jarayon ham tugallanmay qoladi. Azotning yetishmasligi o’simlik o’sishini susaytiradi. Tuproqda doimo azotning -3, +5 valentli formalari uchraydi. Azotni boshqa shakldagi, ya’ni boshqa valentlikdagi birikmalari ham mavjud bo’lib, ular oz yoki efimer, ya’ni vaqtinchalik ko’rinishda bo’ladi. Ammiak (NH 3 ) tuproqda erkin holda uchramaydi. U tuproqda organik o’g’itlar va organik moddalar mineralizatsiyasi natijasida hosil bo’ladi. U suvda yaõshi eriydi, 100 gramm suvda 50-70 gramgacha erishi mumkin. Bu jarayon quyidagicha tasvirlanadi. NH 3 + H 2 O → NH 4 OH muvozanat konstantasi K = [ NH 4 + ] ∙ [ OH - ] = 1,75 * 10 - 5 ( 18 0 C ) [ NH 3 ] Tuproqda azotning mineral formasi ammoniydan boshqa nitrat va nitrit ko’rinishida mavjud bo’ladi. Nitritlar tuproqda juda oz 0,1 kg/ga atrofida bo’ladi.

Nitrat va nitrit, ammoniy shakllaridan tashqari, tuproqning gaz fazasida azot oksidlar ko’rinishida uchraydi. Mineral shakldagi barcha azotni o’simlik oladi, lekin fiksatsiya qilingan ammoniyni ololmaydi. Tuproqqa solingan azotli o’g’itlar uni nitrat va nitrit, ammoniy shakllarini boyitadi. Lekin nitratlar va nitritlar tuproq tomonidan singdirilmaydi. Nitratlar va nitritlar harakatchan bo’lib, ular sizot va oqova suvlari orqali boshqa toza suvlarni ifloslashi mumkin. Tuproqda mo’tadil havo almashinish hollarida nitrifikatsiya jarayoni kuchayadi. Natijada ammoniy nitratlarga transformatsiyalanadi, organik moddalarning mineralizatsiyasi jarayonida ham nitratlar hosil bo’ladi. Sug’oriladigan yerlarni uzoq sug’orish va o’g’itlash natijasida ham tuproqda nitratlar to’planish va nitratli sho’rlanishni keltirib chiqarishi mumkin. Ba’zi hollarda nitratlarga boy tuproqlarda o’sayotgan o’simliklar nitratlarning ruõsat etilgan kontsentratsiyasidan ham ko’p singdiradilar. O’simlik bevosita nitratlar va ammoniy shakldagi azotni NO 3 - , NH 4 + ko’rinishlarda oladi. Ba’zan esa quyi molekulyar og’irlikka ega bo’lgan aminokislotalarni ham olishi mumkin. Tuproqda mineral azot miqdori ozligi uchun asosiy azot zahirasi rolini organik moddalar o’taydi. Tuproqdagi azot mobilizatsiya, amonifikatsiya, nitrifikatsiya jarayonlarini o’z boshidan kechiradi. Organik moddallarni kimyoviy yoki biokimyoviy transformatsiyasi natijasida mineral shakldagi azotni hosil bo’lish jarayonlariga uning mobilizatsiyasi deyiladi. Agar tuproqdagi azot mobilizatsiyasini hisobga olsak, u holda podzol tuproqlardagi azot 50-60 yilga, ko’ra tuproqlardagi azot 300-400 yilga, bo’z tuproqlardagi azot esa 30-40 yilga yetishi mumkin. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, tuproqdagi barcha azot mobilizatsiya qilinsa, unda tuproq tarkibidagi gumus parchalanib tamom bo’lishi kerak. Bu bilan bir qatorda tuproq o’zining qator ijobiy hususiyatlarini yo’qotadi.

Tuproq organik qismidagi azot quyidagi shakllarda mavjud: H | 1. Aminokislota tarkibidagi azot, ya’ni R - C - COOH | NH 3 2. Amid holdagi azot, umumiy formulasi R - C - NH 2 || O va boshqalar. Amidlar tarkibidagi azotning aminokislotalar azotidan farqi karbon kislotadagi OH o’rniga NH 2 kirgan, aminokislotalarda esa H o’rnini egallagan. Bu har ikkala azot ham ajralib chiqqanda NH 4 ni hosil qiladi. Shuning uchun azotning bu turiga ammoniyli azot deyiladi. 3. Uchinchi guruhga aminli qandlarning azoti kiradi, bular yetarli darajada o’rganilmagan. Bularning asosiy vakillari glyukoza, õitin va boshqalar hisoblanadi. 4. Geterotsikli azot, ya’ni piridin, pirimidin, pirrol, purinlar tarkibidagilar. Geterosiklik azotni eng ko’p miqdori gumin kislotalarda va guminlarda bo’ladi. Azotning guruhli analizi gidrolizga asoslangan bo’lib, bir necha usullari mavjud. Ba’zi tuproq tiplaridagi azot guruhlarining miqdori quyidagi diagrammalarda ko’rsatilgan: 2-diagramma Azot guruhlarining miqdori, kg/ga C h im li p o d z o l tu p r o q la r 3560 425500400 1080 4340 Y a lp i a z o t A m in o g u r u h la r a z o t i A m m o n iy li a z o t A m in o q a n d li a z o t G id r o liz la n m a y d ig a n a z o t Y a lp i a z o t A m in o g u r u h la r a z o t i A m m o n iy li a z o t A m in o q a n d li a z o t G id r o liz la n m a y d ig a n a z o t

T ip ik q o r a tu p r o q la r B o ‘z tu p r o q la r Y a lp i a z o t A m in o g u r u h la r a z o t i A m m o n iy li a z o t A m in o q a n d li a z o t G id r o liz la n m a y d ig a n a z o t Jadvaldan ko’rinib turibdiki, har õil ekologik sharoitdagi tuproq bo’lishidan qat’iy nazar ularning hammasida ham gidrolizlanmaydigan azot miqdori boshqa guruhlardan ko’p. Bu qora va bo’z tuproqlarda yalpi 40-45 % ni tashkil qiladi. Bu hodisa tuproqlardagi biologik faollikning yuqori ekanligi bilan tushuntiriladi. 40-jadval. Gumus moddalari guruhlaridagi azot, kg/ga. Tupro qlar Y alpi N F K N G K N Gu min N Dekalt sinat N Xus usiy bo’lmagan N Chimli podzol 35 60 6 20 3 41 162 7 168 441 Tipik qora 98 90 8 64 1 720 515 8 309 868 Bo’z 34 20 3 26 3 48 182 4 355 192 Azot manbai rolini gumus kislotalari va gumin bajaradi. Bo’z tuproqda GK azoti bilan FK azoti miqdor jihatdan deyarli bir õil, boshqa tuproqlarda esa bu ko’rsatkich keskin farq qiladi. 9890 10101040670 3420 400650270 1400

Tuproqda azotning to’la transformatsiyasi murakkab bo’lib, u quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi. 1.Turganka bakteriyalar yordamida atmosfera azotning fiksatsiyasi. 2.Azot saqlaydigan organik qoldiqlarning gumus kislotalariga aylanishi. 3.Azotli organik moddalar ammonifikatsiyasi. 4.Nitrifikatsiya jarayonlari. 5.Denitrifikatsiya. 6.Ammoniyni gilli minerallar tomonidan fiksatsiyasi. 7.Azotli birikmalarining yuvilishi. Ammoniyning gilli minerallar tomonidan fiksatsiyasi 3 qavatli minerallarning tuproqdagi miqdori bilan belgilanadi. Bu ish montmorillonit, illit, vermikulit kabi minerallar va tuproqdagi TSK orqali bajariladi. Minerallar kristal panjarasiga kirgan NH 4 fiksatsiyalangan bo’lib, uni almashinishi qiyin, demak o’simlik undan deyarli foydalana olmaydi. TSK da bu fiksatsiya ko’rinish jihatidan nisbatan sodda bo’ladi. Bu jarayonga ammoniyni TSK orqali fiksatsiya deyish mumkin. Lekin NH 4 hamma vaqt ham osongina boshqa kationga almashinavermaydi. GK lar yordamida fiksatsiyalangan, NH 4 nisbatan harakatchan bo’lib uni quyidagicha tasavvur qilish mumkin. GK-COOH + NH 4 OH → GK-COONH 4 + H 2 O Shunday qilib azotning tuproqdagi harakatchan yo’nalishlari zanjiri murakkab bo’lib, qator reaksiyalarni qamrab oladi. Tuproqqa azot atmosfera yog’inlari bilan tushadi, bunda yog’in yordamida havodagi NH 3 va NO 3 lar yuvilib landshaftga tushadi.

Tuproq azotining yana bir manbayi erkin yashovchi mikroorganizmlar va tugunak bakteriyalari tomonidan azotning fiksatsiya qilinishi hisoblanadi. Organik moddalarning, ya’ni o’simlik va hayvonot dunyosining mineralizatsiyasi jarayonida ham tuproqda azotning turli shakllari to’planadi. Hozirgi davrda azotning bu manbalaridan tashqari yana bir kuchli teõnogen manbasini alohida e’tiborga olish maqsadga muvofiq. Bunda o’g’it tariqasida tuproqqa solingan azot va chirindilar tariqasida tushgan azotning ahamiyati katta. Bu yo’llar bilan yerga, tuproqqa tushgan azotning bir qismi, ya’ni NH 4 + har õil tuproq, tuproq-o’simlik, tuproq-havo, tuproq-mikroorganizm, tuproq-suv jarayonlarida qatnashadi. Organik azot biokimyoviy jarayonida qatnashib gumifikatsiya va ammonifikatsiyaga uchraydi. Nitrat ioni holatida tuproqqa tushgan azot esa yuviladi, o’simlik tomonidan faol yutiladi, denitrifikatsiyaga uchraydi va shu bilan azotning biogekimyoviy zanjirini yopadi. Tuproqda fosfor va kaliy Fosfor ―hayot kaliti‖ nomi bilan ataladi, bunga sabab u ko’pchilik hayotiy jarayonlarda bevosita qatnashadi. Fosfor tuproqlarda organik, mineral organo-mineral shakllarda bo’ladi. Organik fosfor odatda birikmani struktura tarkibiga kiradi va mustahkam ushlanib turadi. Fosforning mineral shakli ortofosfat kislotaning hosilalari tariqasida tarqalgan. Tabiatda barcha fosfotlarning 95 % kaltsiy fosfatdan iborat. Mineral fosforning asosiy manbayi apatit, ya’ni Ca 5 (PO 4 ) 3 [F,Cl,OH]. Bunga ftor, õlor, gidrooksil apatit deyiladi. Apatit tuproqda mayda kristal hollarida va boshqa ko’rinishlarda mavjud. Tuproqqa fosfor o’simlik va hayvonot dunyosi qoldiqlaridan, o’g’itlardan, ona jinsidan kelib qo’shiladi. Ko’pchilik hollarda teõnogen yo’llar bilan tuproqqa mineral o’g’itlardan tashqari insektitsidlar, fungitsidlar formasida ham tushadi, ya’ni solinadi.

Yuvuvchi moddalar, poroshoklar tarkibida ham 10-12% kaliy pirofosfat, 4- 5% dan 40-50% gacha natriy fosfatlar mavjud bo’lib, bular ham har õil yo’llar bilan tuproqqa tushadi. Tuproqda, undagi kimyoviy va boshqa jarayonlarda ortofosfat kislotasi (H 3 PO 4 ) muhim rol o’ynaydi. Bu kislota NH 4 , Na, Mg, Ca, Fe, Al va boshqa kationlar bilan har õil tuzlarni, ya’ni fosfatlarni hosil qiladi. Bularning suvda eruvchanligi ham har õildir. Masalan, ishqoriy metallar va ammoniy bilan hosil qilgan 1,2,3 almashilgan tuzlari gidroliz natijasida suvda yaõshi eriydi va tuproqda ishqoriy muhitni hosil qiladi. 1% Na 2 HPO 4 eritmasini pH=8,9; Na 3 PO 4 niki esa 12,0; NaH 2 PO 4 kuchsiz nordon pH ga teng bo’ladi. Kaltsiyni bir va ikki almashingan fosforli birikmalari ham suvda eriydi. Ca 3 (PO 4 ) 2 va 3 valentli metallarning fosfatlari suvda erimaydi yoki juda kam eriydi. Ginzburg (1981) ma’lumotlariga ko’ra, tuproqda dikalsiyfosfat, trikalsiyfosfat, ftorapatit, varistsit, shtrengit, õlorapatit, tarnakit, vivianit kabi fosforli minerallar mavjud. Vivianit botqoq tuproqlari uchun õarakterli bo’lib, u to’planib oqish gorizontni hosil qiladi. Tuproqlar tarkibida organik fosfor bilan mineral fosforlar miqdorlarining nisbati bir õil bo’lmaydi. Masalan, tuproqdagi fosforni organik birikmalar tarkibidagi miqdori butun zahirani 10-20% dan 70-80% tashkil qilishi mumkin. Tuproqda gumus qancha ko’p bo’lsa, unda shuncha ko’p miqdorda organik fosfor (41-jadval) mavjud bo’ladi. 41-jadval Har õil tuproqdagi organik va mineral fosfor miqdori (mg/100g. tuproq uchun).

Tuproql ar Yal pi Organ ik shakli Miner al shakli Yalpiga nisbatan Organ ik shakli Miner al shakli Chimli podzol 117 32 85 27,4 72,6 Tipik qora 172 79 83 45,9 48,2 Bo’z 146 20 126 13,7 86,3 Kashtan 149 34 115 22,8 77,2 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, chimli podzol tuproqlarda organik moddalar tarkibidagi fosfor uning yalpi miqdori 27,4 % ni, mineral formadagi fosfor miqdori esa 72,6 % ni tashkil etadi. Bu ko’rsatkichlar qora tuproqlarda deyarli teng. Bo’z tuproqlarda organik fosfor 13,2 % ni, mineral formasidagisi esa 86,3 % ni tashkil qiladi. Fosforning bu ko’rsatkichlarining o’zgarishi albatta tuproq tarkibidagi gumus va boshqa organik moddalar miqdori bilan bog’liqdir. Tuproq tarkibida fosfor birikmalari mineralizatsiya, mobilizatsiya, fiksatsiya kabi jarayonlarni kechiradi. Mikroblarning faoliyati tufayli fosforni organik brikmalari mineral formalarga o’tishiga mineralizatsiya deb ataladi. Mineralizatsiya jarayonida har õil fermentlarning (fitaz) roli katta bo’ladi. Keyin eriydigan fosfor birikmalarini nisbatan oson eriydigan shakllariga o’tishga mobilizatsiya deyiladi. Bu jarayon quyidagicha borishi mumkin: Ca 3 (PO 4 ) 2  → CaHPO 4  → Ca(H 2 PO 4 ) 2 Bu jarayon tuproqda erkin fosfor kislotalarni biokimyoviy transformatsiyasi natijasida hosil bo’lgan fosfat kislotalar ta’sirida, tuproqni mineral komponenti ishtirokida sodir bo’ladi. Fosfatlarning harakatchanligini kamayishiga fiksatsiya jarayoni deyiladi. Bularga, ya’ni fiksatsiya qilingan fosforli mineral birikmalarga Ca 3 (PO 4 ) 2 , FePO 4 , AIPO 4 lar kiradi. Tuproq, ayniqsa TSK tomonidan fosfatlar yaõshi adsorbtsiyalanadi, singdiriladi. Fosfatlarning adsorbtsiyasi deganda ularning eritmadan qattiq fazaga o’tishi nazarda tutilsa, u holda ularning adsorbtsiya jarayoni Lengmyur va Freyndliõ

formulalari asosida sodir bo’ladi. Ya’ni fosfatlarning adsorbtsiya izotermasi bu formulalarga bo’ysunadi: Lengmyur formulasi: H = KHmC/(1+KC ) bunda: H-adsorbtsiyalangan fosfatlar miqdori. K-adsorbtsiya konstantasi. Hm-tuproqning maksimal adsorbtsion qobiliyati. C-fosfat ionlar faolligi. Freyndliõ formulasi: H/M + g = aCb H/M-sorbentli massa birligiga to’g’ri keladigan adsorbtsiyalangan fosfor. C-fosfat ionlar faolligi. a va b-konstantlar. g-tuproqdagi harakatchan fosfatlar. Fosfatlar adsorbtsiyasi gepatit, kalsiy, montmorillonit, kaolinitlar ustida va ichida sodir bo’ladi. TSK orqali esa Gedroyts ko’rsatmasi asosida singdiriladi yoki almashinishga tayangan holda sodir bo’ladi. yoki Ikkinchi holat tuproqda kam sodir bo’ladigan jarayondir. Chunki nitratlar TSK tomonidan singdirilmaydi. Hozirgi kunda tuproqdagi fosfatlarning holatini baholash, ya’ni ularni o’simlik olishi mumkin yoki yo’qligi, termodinamik ko’rsatkich, ya’ni fosfatli potentsial orqali aniqlanadi. Buni, ya’ni fosfatli potentsial (FP) ni aniqlash uchun R.Skofild FP = 0,5pCa + pH 2 PO 4 formulani taklif qildi. FP tuproq qattiq fazasi bilan tuproq eritmasi tizimi uchungina ma’qul.

FP qancha katta bo’lsa, fosforni eritmaga o’tishi shuncha keyin, demak o’simlik fosfor bilan oziqlanishi ham shuncha qiyinlashadi. Tuproqda fosfatlarning kontsentratsiyasini doimiy bir õil darajada saqlanib turishi, ya’ni tuproq tomonidan ushlanib turishiga tuproqni fosfatlarga nisbatan potentsial buferlik qobiliyati deyiladi. Bu tushuncha Drachev (1928), Bakket, Uayt (1964)lar tomonidan kiritilgan bo’lib, hozir ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan. Bu tushunchaning ma’nosi shuki, agar tuproqdagi harakatchan fosfor o’simlik tomonidan olinib kamaytirilsa, uning o’rni tuproq tomonidan darhol to’ldiriladi. Fosfatlar tuproq kesmasida har õil harakat qiladi, ya’ni gumid o’lkalarda ular qatlamlar orasida harakat qilishi mumkin. Lekin arid o’lkalarda, ayniqsa, korbanatlarga boy bo’lgan tuproqlarda fosfatlar deyarli harakatsiz, ya’ni tuproqqa tushgan PO 4 tezda fiksatsiyalanadi va o’z joyida qoladi. Tuproq tarkibidagi fosfatlarni o’rganish ularning har õil shaklda ekanligidan dalolat beradi. Bu borada qilingan ishlar ko’p bo’lib diqqatga sazovori Chirikov tomonidan bajarilgan. 42-jadval Tuproq fosfatlarining guruhlari (Chirikov bo’yicha) Guruhla r Erituvchi Guruhga kiruvchi fosfatlar I II III IV V H 2 O+CO 2 , (0,05-0,06 n. H 2 CO 3 ) 0,5 n. CN 3 COOH 0,5 n. HCl yoki H 2 SO 4 3 n. NaOH Ko’rsatilgan erituvchilarda erimaydigan fosfatlar Ishqoriy metallar va NH 4 fosfatlari, Ca va Mg larning gidro va digidrofosfatlari, qisman Mg 3 (PO 4 ) 2 va Ca 3 (PO 4 ) 2 Ca(PO 4 ) 2 , qisman fosforit va appatitlar, qisman AlPO 4 . Fosfarit va appatitlar, Al va Fe fosfatlari, fitin. Nukleinlar, nukleproteinlar. Titan fosfati, ona jinsi tarkibiga kiruvchi, nuramaydigan minerallarning fosfatlari.

Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, bu bo’linish nisbiy hamda qator kamchiliklardan xoli emas. Masalan: I guruhga Mg va Ca fosfatlari kirishi, ayni vaqtda Ca fosfat ikkinchi guruhga ham kiritilgan yoki fitinni, boshqa organik fosfatlarni r II-III guruhlariga ham kirishi mumkin. Bunday deyishimizga sabab fitin va boshqa organik fosfatlar 0,5n. CH 3 COOH da va 0,5n. HCl da ma’lum darajada eriydi. Ya’ni eritmaga chiqadi va boshqalar. Lekin shuni alohida ta’kidlash kerakki, Chirikovning bu ishi fosforli o’gitlar bilan tuproq o’rtasidagi o’zaro ta’sirlarni nisbatan chuqurroq o’rganish uchun turtki bo’ladi. Keyinchalik bu sohani Kudeyarov, Avdonin, Karimboyev, Hoshimov E. va boshqalar rivojlantirdilar. O’simlik o’zlashtira oladigan fosforning tuproqdagi miqdori aynan shu yerdagi almashinuvchi kaliy bilan ham bog’liq bo’ladi. Almashinmaydigan K + almashinadigan K + erigan kaliyga o’zaro almashinib turadi. Kaliyning asosiy manbai bu kaliyli minerallar va tog’ jinslari hisoblanadi. Kaliy tuproq tarkibida quyidagi formula va miqdorlarda bo’ladi. 43-jadval O’tloqi saz tuproqlarda kaliy Babikova (1988) Chuqu rlik, sm Ya lpi, % Mg / 100 g. tuproq uchun Almashin mayd igan Alm ashi nadigan Su vda eriydigan Org anik moddalar 0-30 2,2 8 66,0 29,7 0 2 2,50 31-42 2,1 8 34,0 22,6 0 1,5 0 2,0 42-76 2,2 5 26,0 21,7 0 0,9 5 0,50 0-20 2,2 4 55,0 18,0 2,0 5,50 20-40 2,1 6 60,0 15,0 1,5 0 4,50 40-61 2,2 5 60,0 12,0 6,0 5,0 Yalpi kaliy miqdori o’tloqi saz tuproqlarning profilida deyarli bir õil miqdorda, ya’ni 2,2-2,3% atrofida tarqalgan. Chuqurlik oshgan sayin

almashinadigan kaliy miqdori kamayadi. Suvda eriydigan miqdori o’zgaruvchan bo’ladi. Bularning asosiy sababi tuproqdagi kaliy bu eng avvalo, silvin, muskovit, biotit, ortoklaz, dala shpati kabi minerallarning kaliysi bo’lib, tuproq profilida deyarli bir õil miqdorda tarqalgan. O’zining tarkibidagi kaliyni tashqariga berish qobiliyati, ya’ni kaliyni o’zidan chiqarish darajasiga qarab minerallar quyidagicha joylashadi: Albatta minerallardan kaliyning ozod bo’lishi bu qator sabablarga, ya’ni nurashga va bu jarayonni tezlashtiradigan omillarga, namlikka, issiqlikka, oksidlanish va qaytarish jarayoniga va boshqalarga bog’liq. Kaliy tuproq eritmasida TSK da ham mavjud bo’ladi. Eritmadagi kaliy u harakatchan bo’lib, uni o’simlik osonlik bilan olishi mumkin. Ammo bu miqdor oz bo’lib, o’simlik talabini qondira olmaydi. Minerallar tarkibidagi kaliy esa mustahkam bog’langan bo’ladi. TSK tarkibida ham kaliy oz, shuning uchun ba’zi tuproqlarda o’simlik ehtiyojini qondirish uchun tegishli o’g’itlardan foydalaniladi. Kaliyni o’g’it tariqasidagi õossalari, o’simliklardagi miqdorlari va boshqa ba’zi õossalari azot, fosfor kabi agrokimyo kursida o’rganiladi. Bizga ma’lumki tuproqdagi kaliy almashinmaydigan shakldan almashinadigan holatga ham o’tadi. Keyingi holatga odatda fiksatsiya jarayoni deyiladi. Bu borada g’oyalar ko’p bo’lib, ulardan biri tuproqda ikkilamchi minerallar yoki boshqa turdagi minerallar hosil bo’lish jarayonida kaliy elementidan o’zlarini kristallik panjaralarini ko’rishda foydalaniladi. Keyingi mineralogik izlanishlar bu fikrni tasdiqlaydi. Shunisi aniqki, mustahkam bog’langan (fiksatsiya qilingan) kaliyni neytral eritmalar yordamida ajratib bo’lmaydi. O’simliklar o’zlashtira olmaydi. Shu bois bu toifadagi kaliyni o’rganishga bo’lgan qiziqishlar ko’p. Izlanishlar natijasida shu qavatli bo’lgan vermikulit kabi gidroslyudalarga kiruvchi minerallar fiksatsiya jarayonini amalga oshiradi. Bu jarayon kristall panjaraning kengayishida, ya’ni minerallarni bo’kish vaqtida kaliy kationini kirishi bilan bog’liq ravishda sodir bo’ladi.

Mineral o’zining suvini yo’qotish vaqtida kaliyni siqib chiqarib yubormaydi, aksincha uning panjaradagi holatini zichlashtirish asosida mustahkamlaydi. Bunda mineral yana suv yutishi, yangi miqdordagi kaliyni singdirishga sabab bo’ladi. Lekin tuproq minerallari tomonidan kaliyni yutilish miqdori cheksiz emas, ya’ni ma’lum miqdordan keyin singdirish to’õtaydi. Demak, ushbu mineralni kristall panjarasi kaliyga to’yinadi. Shunisi qiziqki, kaliyga to’yingan tuproq endi ammoniyni singdirmaydi, ya’ni fiksatsiyalamaydi. Bundan kaliyga to’yingan, ya’ni fiksatsiyalangan kaliyga boy tuproqlarda o’simlik uchun kaliy miqdori yetarli deb tushunish uncha to’g’ri bo’lmaydi. Masalan, Mengel ma’lumotlariga ko’ra Germaniyaning ayrim yerlarini haydov qatlamida 66 ts|ga miqdorda fiksatsiya qilingan kaliy mavjudligiga qaramasdan bu maydonlardan yuqori va sifatli hosil olish uchun yiliga o’g’it tariqasida 80% kg|ts miqdorida kaliy solinadi. Oddiy hisob-kitoblarga qaraganda tuproqdagi kaliy miqdori solinadigan miqdordan 82,5 barobar ko’p. Bundan, ya’ni fiksatsiya qilingan kaliyni almashinadigan holatga o’tkazish qanchalik muhimligi va amaliy ahamiyatga ega ekanligi ko’rinib turibdi. Tuproqda oltingugurt Oltingugurtning ba’zi harakatlari azotni eslatadi. Organik birikmalarda kovalent bog’ hisobiga uglerod bilan birikkan holda bo’ladi. Tuproqda, organik birikmalarda har õil darajada (S 0 –S -6 ) oksidlangan holda bo’ladi. S ni o’zini o’simlik olishi mumkin. S ning suvda eriydigan shakllari ham mavjud. Kaltsiy ko’p bo’lgan tuproqlar mintaqalarida, S ning harakatchanligi pasayadi. Bunda u tezda gips holatiga o’tadi, gipsni eruvchanligi esa past, u tezda cho’kib qoladi. S ning litosferadagi klarkki 0,05% ona jinslardagi o’rtacha miqdori 0,06%. Gumid o’lkalarda S ning asosiy qismi organik modda bilan bog’langan tuproqlarning A va V qatlamlarida to’planadi. Nam hududlarning haydov

qatlamida 200-1000 kg/ga gacha S organik modda tariqasida bo’ladi. Odatda V qatlamda S ning miqdori A qatlamga nisbatan kam bo’ladi. Qo’riq zonalardagi S miqdor jihatidan nam mintaqaga yaqin turadi. Lekin qo’riq mintaqada uning asosiy miqdori mineral shaklda bo’ladi. Hatto A qatlamdagi S ning ham yarmi va undan ko’p qismi mineral shaklida bo’ladi. V qatlami nam hududga o’õshagan organik S har õil birikmalarda hatto sulfogidril (- SN-) guruhlar tariqasida ham SO 4 -2 tariqasida ham –S-S- peptid, dipeptid bog’lar shaklida, oqsillar ko’rinishida uchraydi. Ba’zi tuproqlarda organik S ni 1/3 qismi aminokislotalar, ya’ni tsistin va metionning tarkibida bo’ladi. Aminokislotalar oqsillarni vujudga keltiradi, oqsillarda esa 0,5-2% oltingugurt mavjud. Organik S dan tashqari, mineral S tuproqda mavjud bo’lib, har õil darajada oksidlangan sulfatlar tariqasida qo’riq cho’l zonalarida tarqalgan. Tuproqda S gips yoki boshqa sulfat tuzlari holida, musbat zaryadlangan kolloid zarrachalar tomonidan yutilgan holda, ya’ni singdirilgan bo’lishi mumkin. Zovurlanganlik darajasi yomon bo’lgan gidromorf tuproqlarda metallar bilan birikma holda, ya’ni FeS, FeS 2 , shaklida ham uchraydi. Tuproqdagi S zahirasi erkin oltingugurt, sulfidlar, sulfatlar, ayniqsa sulfidlar, ya’ni õalkozin Cu 2 S-mineralning nomi «õalkos» mis so’zidan olingan, Ag 2 S«argentit»-argentum kumush so’zidan, galenit PbS-«galena» qo’rg’oshin so’zidan, sfalerit ZnS-«sfaleros» aldamchi, «grinokit» CdS-kadmiy aldamchisi so’zlaridan olingan. Kinovar HgS, millerit NiS, õalkoprit CuFeS 2 , kubonit, kovelin CuS, auripigment As 2 S 3 , realgar AsS, antimonit Sb 2 S 3, vismutin Bi 2 S 3 , molibdenit MoS 2 , pirit FeS 2 , kobaltin CoAsS, arsenopirit FeAsS va boshqalardan iborat. Lui Tomson va Fredrik Trou Ayova va Kaliforniya shtatlaridagi universitetlar professorlarining ma’lumotlariga ko’ra sulfidlarga boy tuproqlarni o’zlashtirish tavsiya etilmaydi. Chunki bunday tuproqlarda sulfidlar oksidlanib sulfat kislotasini hosil qiladi va sulfidlarga boy tuproqlarda pH 1-2 ga tenglashib qoladi. Shu boisdan ko’mir qazib olingan yerlarda ekin o’smaydi, ya’ni u yerda

sulfidlar ko’p. Demak turoq va gruntda H 2 SO 4 ko’payib pH ni 1-2 gacha pasaytirib yuboradi. Hattoki, bunday tuproqlar tarqalgan maydon atroflaridagi sizot suvlari ham nordon bo’lib, ularda baliqlar ham yashamaydi. Oltingugurt sho’r, sho’r bo’lmagan tuproqlarning ustki qatlamlarida 0,010,02% 0,2-0,4% gacha, asosan SO 4 ning eng kam miqdori qumli va qumoq tuproqlarga to’g’ri keladi. S ni eng ko’p miqdori sho’r tuproqlarda, ayniqsa sulfatli sho’rlangan tuproqlarda va torfli tuproqlarda uchraydi. Kumushga boy bo’lgan tuproqlarning ustki qatlamlarida organik oltingugurt ko’p tarqalgan bo’lib, umumiy oltingugurtni 70-80 foizini tashkil qiladi. Odatda sho’r tuproqlarda S ning mineral holdagi miqdori tuproq tarkibidagi gumus kamayishi bilan ortib boradi. Gidromof tuproqlarda sizot suvi tarkibida sulfatlarning mineralizatsiyasi ortishi, tuproqda gips va korbanatlarning ko’payishiga olib keladi. Tuproqda har õil sulfatli minerallarni uchratish mumkin bo’lib, ularning eng asosiylari quyidagi jadvalda keltirilgan. 44-jadval Sulfatlar sinfiga kiruvchi minerallar Minerallarning nomi Formulasi Minerallarning nomi Formulasi Angidrit CaSO 4 Geksagidrat MgSO 4 6H 2 O Anglezit PbSO 4 Gips CaSO 4 2H 2 O Arkanit K 2 SO 4 Glazerit Na 2 SO 4 K 2 SO 4 Astraõanit NaSO 4 MgSO 4 4H 2 O Glauberit Na 2 SO 4 CaSO 4 Barit BaSO 4 Kainit KCI MgSO 4 3H 2 O Berkeit Na 2 CO 3 2Na 2 SO 4 Kizerit MgSO 4 H 2 O Vantgoffit 3Na 2 SO 4 MgSO 4 Sheenit K 2 SO 4 MgSO 4 6H 2 O Lilanterit FeSO 4 7H 2 O Epsomit MgSO 4 7H 2 O Mirobilit Na 2 SO 4 10H 2 O Yarozit Kfe 3 (SO 4 ) 2 (OH) 6 Tenardit Na 2 SO 4 Halkantit CaSO 4 5H 2 O Tselestin SrSO 4 R.H.Aydanyan ma’lumotlariga ko’ra, S ko’pchilik tuproqlarning 0-20 sm qatlamida quyidagi miqdorlarda tarqalgan: 45-jadval Tuproqlarda oltingugurtning miqdori. % Tuproqlar 0-20 sm

Yalpi Organik oltingugurt yalpiga nisbatan Chimli podzol 0,028 74,7 Torf 0,356 80,9 Tipik qora 0,058 77,6 Qizil 0,050 82,3 O’tloqi-allyuvial 0,050 89,5 Sariq 0,031 86,5 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, bu sho’r bo’lmagan tuproqlar tarkibida yalpi S miqdori uncha ko’p emas, 0,028 dan 0,05 % gacha bo’lib, eng ko’p miqdori qora tuproqlarga to’g’ri keladi. Organik tuproq hisoblangan torfli tuproqlarda 0,36 % tashkil qiladi. Bu tuproqlarda mineral formadagi oltingugurt uning yalpi miqdorining 14-25 % ni tashkil qiladi, qolganlari esa organik oltingugurtga to’g’ri keladi. Oltingugurtning tuproqdagi formalari va roli oltingugurtli ozuqalar, ya’ni mineral o’g’itlar kam o’rganilgan bo’lib, bu sohadagi ma’lumotlar juda oz. O’zbekiston sug’oriladigan yerlarining 50 % ga yaqin miqdori sho’rlangan. Bu tuproqlarda yuqoridagi jadvalga teskari miqdorda oltingugurt 70-80% ga yaqin. Uning organik miqdori esa ancha kam. Sho’r tuproqlarda oltingugurt miqdori ko’p bo’lib, u Ca, Mg, Na, Fe kabi kationlar bilan birikkan. Ayniqsa Na 2 SO 4 tuzi sho’r tuproqlarimizda umumiy tuzlar miqdorining 60-70 % ini tashkil qiladi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, gipsli, arzikli maõsus tuproq guruhlarida SO 4 miqdori Ca, Mg bilan birikkan holda, ya’ni gips, epsonit formalarida alohida qatlamlarda 40-50 % gacha yetadi. Shu boisdan, ya’ni mineral formadagi S ning ko’pligidan bo’lsa kerak. Arid o’lkalarida S ni o’g’it tariqasida o’rganishga e’tibor deyarli yo’q. O’simliklar esa S ni tuproqdan SO 4 -2 holda, atmosferadan esa SO 2 holda singdiradi. F.Piraõunova (1999) ma’lumotlariga ko’ra uchlamchi davr qizg’ish yotqiziqlar ustida shakllangan va eroziyaga uchragan tipik bo’z tuproqlarda yerga

solingan, oltingugurt eroziyaga uchramagan tuproqlarda eroziyalangan tuproqqa nisbatan ko’p o’zlashtirilganligi aniqlandi. S-asosan o’simlik bargida, mevasida, ko’p bo’lib, oqsil moddalari tarkibiga kiradi. O’simlik tarkibidagi moddalar almashinishida esa SO 4 -2 , SO 2 lar qaytariladi va organik birikmalar hosil qilishda qatnashdi. Oltingugurt o’simlik oqsilining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Vestarman ma’lumotlariga ko’ra, beda S ga juda sezgir o’simliklardan bo’lib, uning hosildorligi o’zining tarkibidagi (qo’riq massasiga nisbatan) S ni miqdori 0,250,20 % bo’lganda eng yuqori darajalarga yetadi. Tomas, Hendrik ma’lumotlariga ko’ra, organik moddalarni sintezida qatnashmagan S o’simlikda sulfatlar tariqasida to’planishi mumkin. Bularning ma’lumotlariga ko’ra organik oltingugurt o’simlik bargida 0,2-0,4 % gacha bo’lib, mineral formadagi miqdorlari esa har õil bo’lishi mumkin. Har õil o’simliklar tarkibida ularning hosildorlik darajasiga qarab oltingugurt miqdori, aynan shu o’simlikdagi fosfordan ham ko’p va oz bo’ladi. Demak, o’simlikdagi oltingugurtga bo’lgan ehtiyojdan ham ayrim hollarda ortadi. Bu kabi ma’lumotlarni quyidagi jadvaldan ko’rishimiz mumkin. 46-jadval. O’simliklarda oltingugurt va fosfor miqdori, kg/ga. O’simliklar Hosildorlik, ts/ga Yalpi Oltingugurt Fosfor Beda 90 26 21 Makkajo’õori 70 20 19 G’o’za 15 25 8 Kartoshka 200 28 12 Tamaki 15 3 4 Bug’doy 30 10 11 O’simliklarning azotga bo’lgan talabchanligi bu elementlarga, ya’ni S va P ga nisbatan 4-10 barobar yuqori. O’simlik tanasida S yetishmasa oqsillarning sintezi kamayadi. Bunga sabab aminokislota uchun S zaruriy komponent hisoblanadi. Bundan tashqari, S fermentlar tarkibiga kiradi. Fermentlarning yetishmasiligi o’z navbatida barcha

aminokislotlarning sintezini susaytiradi. Fermentlar biokatalizator rolini bajaradi. Shu boisdan bo’lsa kerak, S tuproqda yetishmagan taqdirda o’simliklar tanasida mineral azot ko’p to’planadi. Oltingugurt yetarli bo’lganda, beda va boshqa ozuqabop ekinlarni hosili oltingugurt yetishmagan holdagiga nisbatan 2-3 barobariga ko’payadi. Odatdagi hollarda S o’g’it tariqasida ishlatilmaydi. Aniqrog’i ishlatilmagan. Bunga sabab ko’pchilik o’g’itlar tarkibida S mavjud, ammoniy sulfatda 24%, superfosfatda 11%, kaliy sulfatda 18%. Bu o’g’itlar aslida NPK lar uchun qimmatli hisoblanadi. Yerga o’g’itlar solinganda ham S tuproqqa tushadi va uning yetishmasligi bartaraf etiladi. Mineral va organik birikmalardan ko’p miqdorda foydalanish hisobiga yuqori hosillar olinadi. Natijada bu maydonlarda keyinchalik S ning yetishmasligi kuzatilishi mumkin. Bunday hodisa ko’proq gumid o’lkalaridagi tuproqlar uchun õos. Bunday hollarda oltingugurtni yerga solish tavsiya etiladi. Yerga solingan S qanday shaklda bo’lsa ham ma’lum darajada o’zgarishlarga uchraydi. Bunga sabab oltingugurt mineralizatsiya, imobilizatsiya, oksidlanish qaytarish jarayonlarda qatnashadi. S ni mineralizatsiya deganda uni organik formadan mineral formaga, ya’ni sulfatlarga va H 2 S, SO 2 ga aylanishi tushuniladi. Mineralizatsiyada tuproqlarda mikroorganizmlar uchun optimal sharoitda yaõshi va tez o’tadi. Mineralizatsiya tezligi tuproq õossalari va undan foydalanish jarayondagi organik modda miqdoriga bog’liq. Mikroorganizmlar faoliyati natijasida S ni anorganik birikmalarining organik birikmalarga aylanishiga immobilizatsiya deyiladi. Immobilizatsiya jarayoni mobilizatsiya teskarisi demakdir. Bu jarayonda, ya’ni immobilizatsiyada tuproqdagi sulfatlar organik birikmalar tarkibiga kirib S li amminokilotalar shakliga yoki boshqa bir murakkab formaga o’tadi. S uchun oksidlanish va qaytarilish jarayoni juda muhim hisoblanadi. S ning tuproqda oksidlanishi va qaytarilishi kimyoviy, biokimyoviy jarayon hisoblanadi. Tuproqda S ning oksidlanish jarayoni ma’lum ketma-ketlikka bo’ysunadi. Hatto

havodagi kislorod ta’siridayoq S oksidlana boshlaydi, ya’ni u yerda sulfatlarni hosil qiladi. Bu jarayonni sõematik tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin. S o - SO 2 - S 2 O 3 - SO 3 - SO 4-2 Tuproq tarkibida erkin oltingugurtni uchratish mumkin bo’lib, bunday S vaqtincha, ya’ni oksidlanish-qaytarilish jarayonidagi oraliq mahsulot bo’ladi. Tabiatda sulfidlarning oksidlanishidan sulfatlar, sulfit kislota hosil bo’ladi. Bu jarayonlar temir kolchedani misolida quyidagicha kechadi. 2FeS 2 + 2H 2 O + 7O 2 → 2FeSO 4 + 2H 2 SO 4 Maõsus bakteriyalar yordamida hosil bo’lgan FeSO 4 osongina Fe 2 (SO 4 ) 3 ga aylanadi. 4FeSO 4 + O 2 + 2H 2 SO 4 → Fe 2 (SO 4 ) 3 + 2H 2 SO 4 Ko’p hollarda ko’mir va boshqa foydali qazilma boyliklarini ishlab chiqarishda temir kolchedani tuproqda to’planadi. Uning oksidlanishi natijasida sulfat kislota hosil bo’ladi. Shuning uchun ham piritli chiqindilar, qazilma boyliklar chiqindilari aralashgan tuproqlarni maydalashtirish qiyin kechadi. Bunday yerlar, ya’ni piritga boy bo’lgan maydonlar ko’mir qazib olinadigan, temir olinadigan qazilma konlar atrofida minglab gektar maydonni tashkil qiladi. Bunday maydonni madaniylashtirishda tekislash va boshqa ishlar bilan birga ularga õimmeliorantlar, ayniqsa CaSO 3 solish zaruriyati tug’ildi. Himmelioratsiyada hosil bo’lgan sulfat kislota CaCO 3 bilan neytrallanadi. Bu jarayon oddiy kechadi, ya’ni CaCO 3 + H 2 SO 4 → CaSO 4 + H 2 O + CO 2 Hosil bo’lgan tuz gips tariqasida (CaSO 4 *2H 2 O) cho’kib qoladi, CO 2 - esa o’simlik uchun zarur birikma bo’lib, uni o’simlik olishi mumkin yoki atmosferaga chiqib ketadi. Bu borada shuni ham unutmaslik kerakki, sulfatlar anaerob sharoitda turg’un emas, ayniqsa anaerob holatda, organik modda yetarli bo’lsa, ular tezda sulfidlar, hatto erkin S gacha qaytarilishi mumkin.

Anaerob bakteriyalar bu jarayonda ishqorlarni ham hosil qiladi. Bu jarayon sõematik tarzda quyidagicha boradi. Na 2 SO 4 – Fe(OH) 2 –H 2 S – FeS – 2NaOH – 5H 2 O Bu reaktsiyada qatnashayotgan vodorod organik moddalardan olinadi. Qiziqarlisi bu jarayonda hosil bo’lgan ishqordan esa tezda soda hosil bo’ladi. NaOH + CO 2 → NaHCO 3 Bu jarayonlar orqali sodali sho’r tuproqlar va sho’rtoblar hosil bo’lishi mumkin. Anaerob sharoitdagi illarda sulfatlardan qator yangi-yangi birikmalar, hatto fiziologik aktiv moddalar, davolovchi loyqalar ham hosil bo’lishi mumkin. Bu zanjir murakkab bo’lib, oltingugurtning tabiatda aylanishi va sikllariga bog’liq. Bu jarayon maõsus tizimga ega bo’lib, uni soddalashtirgan ko’rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin. Oltingugurtning harakat zanjiri sõemasi Atmosferaga qaytarilgan birikmalar Sulfidlar Sulfatlar O’simlik Hayvonot olami Inson Mikroorganizmlar Tuproq T uproq Er osti va usti suvlari Inson T uproq Tuproq

Takrorlash uchun savollar 1. Tupr о qlardagi az о tning о rganik va mineral shakllari va ularning unumd о rlikka ta’siri. 2. Sug’ о riladigan tupr о qlarda harakatchan va yalpi f о sf о r miqd о ri hamda ularning unumd о rlikka ta’siri 3. Tupr о qlarda harakatchan va yalpi kaliy hamda tupr о q unumd о rligi. 4. Tupr о qdagi о ltingugurt shakllari va tupr о q unumd о rligi. 5. Tupr о qdagi az о t, f о sf о r, kaliy miqd о rlarini b о shqarish yo’llari. 6. Tupr о qdagi f о sf о rning retr о gradatsiyasi. Mustaqil ta’lim mavzulari va topshiriqlari 1. O’zbekist о nning sug’ о riladigan tupr о qlarida az о t f о sf о r kaliy. 2. Tupr о qdagi az о t, f о sf о r, kaliy zaxiralari va ahamiyati. 3. Tupr о qdagi f о sf о rning retr о gradatsiyasini о ldini о lish ch о ra tadbirlari. 4. Sug’ о riladigan tupr о qlarda f о sf о rning Chirik о v bo’yicha shakillariga tavsif.

Adabiyotlar: 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Доброволский В.В. География почв. Москва. «Просвещениэ», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Почвы пустынной зоны Узбекистана. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Панков М.А. Почвоведениэ. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

O'xshashlar

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Beshinchi guruxning p-elementlari. Azot va uning birikmalari

Yerlarni muhofaza qilish bо‘yicha davlat nazoratini amalga oshirish

Tuproq qattiq qismi kimyosi. Tuproq-kimyoviy jarayonlari

Tuproqlar kimyosi