Tuproqlar kimyosi

Tuproqlar kimyosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB

Ko'chirib olish

TuproqlarTuproqlar kimyosikimyosi Reja: 1. Yer po`stining kimyoviy tarkibi . 2. Tuproq eritmasi va reaksiyasi . 3. Tuproqning suvli so`rimi . 4. Tuproqning organik qismi. 5. Tuproqning unumdorligi . 6. Ikkilamchi sho`rlanish. 7. Qo`shimchalar.

Tuproqlarning kimyoviy tarkibi nurash po`stining kimyoviy tarkibiga bog`liq. Nurash po`stining bu xususiyati turli hududlarda farqlanadi (3-mavzuga qarang ). Nurash po`stining tarkibi Yer po`stining (litosferaning) kimyoviy tarkibiga monand. Yer po`stining kimyoviy tarkibini ilk bor o`rgangan olim Frank Uiglsuort Klarkdir (1847-1931). U 1883-1924 yillarda AQSH geologiya qo`mitasida bosh kimyogar bo`lib ishlagan. 1988 yilda yer yuzasining turli joylardan olingan 880 ta tog` jinslari namunasini o`rganib, uning kimyoviy tarkibini aniqlaydi. Klark 1888 yilda yer po`stidagi 10 ta elementni aniqlagan bo`lsa, 1924 yilda G.Vashington bilan birga 50 ta elementni e'lon qiladi. A.Y.Fersman esa 1923 yilda Klark xizmatini hisobga olib, tabiiy tizimlardagi kimyoviy elementlarning o`rtacha miqdorini “ Klark ” deb atashni taklif qiladi . Yer po`stining kimyoviy tarkibi ( Klark bo`yicha, 1888 y .) Kislorod 46,28 Magniy 2,77 Kremniy 28,02 Kaliy 2,47 Alyuminiy 8,14 Natriy 2,43 Temir 5,58 Titan 0,33 Kalsiy 3,27 Fosfor 0,10 Tuproq eritmasi va reaksiyasi Tuproqdagi suv – tuproq eritmasi deyiladi. Sug`orish, yaxob berish va yog`in bo`lganda tuproq, ostiga maxsus idish – lizimetr qo`yib bu suv olinadi. Eritmada tuproq havosidagi gazlar So 2 , Q 2 , N 2 boshqalar ham bor. Anionlar:- -( NSO 3 )- - (NO 3 )- - (NO 2 )- - (PO 3 )- - Cl (SO 4 )- ; Kationlar: Sa ++ , Mg ++ , N ++ , K ++ , NH 4 ++, H ++ , Al 3 + ; Mikroelementlar: mis, rux, qo`rg`oshin, nikel, kobalt kabilar tuproq eritmasida mavjud bo`ladi. Bulardan tashqari suvda eriydigan organik kislotali birikmalar: fulvokislotalar, organik kislotalar, aminokislotalar, qand, spirt kabilar erigan bo`ladi. Sho`r tuproqlar eritmasida Na+, Mg++; Arid sharoitda Sa++;

Mo`tadil nam iqlimda N+; Ekvatorial, sub ekvtorial, subtropik nam iqlim sharoitida Fl2 +, Al3 + ionlar ko`p bo`ladi. Tuproq eritmasi reaksiyaga ega bo`lib, u kislotali va ishqoriy neytral muhitini hosil qiladi. Agar tuproq asoslarga to`yinmagan bo`lsa u kislotali muhitga ega bo`ladi. Tuproqning reaksiya muhiti suvli so`rim orqali aniqlanadi va u RN bilan belgilanadi: RN=7,0 dan past bo`lsa – ishqoriy muhit RN=7,0 bo`lsa neytral muhit RN=7,0 dan baland bo`lsa kislotali muhit Podzollashgan va qizil tuproqlarda RN= 4-6 Qora tuproqlarda – 5,8-7,5 Bo`z tuproqlarda – 7-8 Sho`r tuproqda – 10-11 Shimol tuproqlarida juda kam 3,5 Podzol tuproq – kuchli kislotali , buni ohak neytrallaydi Sho`rtoq tuproq esa – kuchli ishqoriy muhitga ega bo`lib buni gips neytral holga keltiradi. Madaniy o`simliklar uchun tuproq eritmasi RN 4-8 o`rtasida bo`lishi qulaydir. Suli uchun 5-6 Beda uchun 5,8 – 6,4 Nuhat uchun 5,5 – 6,4 Bugdoy uchun 6,6 – 7,8 Lavlagi uchun 7,0 – 7,5 G`o`za uchun 6,8 – 8,5 Tuproqning suvli so`rimi (vodnaya v ы tyajka). Tuproq tarkibi turli xil tez eriydigan tuzlar mavjud . Suvda eriydigan mineral tuzlarning umumiy foizi 0,3 dan yuqori bo`lsa bunday tuproqlar turli darajada sho`rlangan bo`ladi. Bularni aniqlash

uchun suvli so`rim tarkibi aniqlanadi. Kation va anionlar foizi milliekvivalent hisobiga aylantiriladi va qanday sho`rlanganligi va darajasi aniqlanadi. 1 mmli elakchadan o`tgan tuproq analitik tarozi yordamida 50 gramm o`lchab olinadi va uning ustiga 250 ml ( 5 marta ko`p) distillangan suv quyiladi. Idish 5 minut chayqatiladi . U burma filtr orqali ikkinchi kolbaga suziladi. Suzib olingan eritma suvli so`rim deyiladi. Undan qu yidagicha sifat analizi olinadi : 1. Ishqoriylikni aniqlash ; 2. Sulfat kislota tuzlarini aniqlash ; 3. Kalsiy va magniy kationlarini aniqlash ; 4. Quruq qoldiqni aniqlash. Tuproq tarkibidagi suvda eriydigan mineral va organik birikmalarning umumiy miqdori quruq qoldiqdir (% yoki gramm aniqlanadi ). Tuproqning organik qismi Tirik organizmlar va ularning qoldiqlari tuproqda chirindi paydo bo`lishida birlamchi manba bo`lib hisoblanadi. I.V.Tyurin, M.M.Kanonova va V.V. Ponomaryovalar bu borada, o`z tadqiqot ishlari natijalaridan kelib chiqib, tuproqning organik qismi – gumus kislotalari va mineral moddalarning organomineral kompleksidan iborat ekanligini aytadilar . Tuproqdagi organik moddalar 2 qismga: 1) O`simlik va hayvon qoldiqlari oqsil moddalar (proteinlar), yo g`, mum, oshlovchi moddalar bo`lib . Bular tuproq tarkibidagi organik moddalarning 15% ni tashkil qiladi. 2) Chirindi moddalar - tuproqdagi organik moddalarining 80-90% ni tashkil qiladi. Bularga: Fulvokislotalar – suvda eriydi, quruq holda qo`ng`ir – sarg`ish rangda bo`ladi. Gumin kislotalari – suvda erimaydi, qo`ngir va qora rangda bo`ladi. Gumin – birorta eritmada erimaydi. U tuproqning mineral qismi bilan birikkan bo`ladi.

Chirindi (gumus) tuproqni kul va azotga boyitadi. U qanchalik tuproq tarkibida ko`p bo`lsa, mikroorganizmlar shunchalik ko`p yashaydi va ozuqa elementlari ko`p to`planadi. Tuproqdagi gumus miqdori: O`tloq qora tuproqlarda – 600-1000 t/ga, keng bargli o`rmon tuproqlarida 300 t/ ga , taygada 100 tga , tundrada 70 t/ga atrofida bo`ladi. O`simlik to`shagi tundra va taygada 40-50 t/ga, keng bargli o`rmonlarda kamayadi 40-50 t/ga, ekvatorial o`rmonlarda 2 t/ga, dashtlarda yer ustidagi o`lik to`shak 4-10 t/ga ga teng. Arid zona o`simliklari kimyoviy elementlarni gumid zona o`simliklariga nisbatan ko`proq qabul qiladi. Biologik metabolizmda biogen elementlar N, K, Ca, Si, so`ng P, Mg, Fe, Al ishtirok etadi. Tundra o`simliklari: N, Sa, K Taygada N, Sa, K Keng bargli o`rmonlar Ca, N, K Dasht o`simliklari Si, N, K, Ca Cho`l zonasida Ca, K, N, Mg Tropik, ekvatorial o`rmonlarda Si, Fe, Al ko`p yutiladi. Tuproqlarning unumdorligi. O`simliklarni uzluksiz ozuqa moddalar va suv bilan ta'minlash imkoniyati tuproqlarning unumdorligi deyiladi. Tog` jinslarni mutloq unumdorsiz deb hisoblash ham noto`gri. Masalan, qoyalarda to`ng`ich ( pioner ) o`simliklar – mox va lishayniklar o`sadi. Yoki qumlarda psammofitlar yetakchi . Bunday jinslar cheklangan unumdorlikka ega. Unumdorlik tuproqdagi fizik, kimyoviy va biologik jarayonlarning oqibatidir. U bitta, ikkita omilga bog`liq emas. Tog` jinslari maydalanib ozuqa moddalarni ushlanib qolishiga imkon yaratadi. Bu esa o`z navbatida mikroorganizmlarning kirib kelishiga imkon beradi . Natijada «tuproq-organizmlar» o`rtasida modda va energiyaning kichik biologik aylanma

halqasi hosil bo`ladi. O`simlik tomirlari tuproqdagi kul (zol) moddalarni yuqoriga ko`taradi. Pirovard natijada biologik aylanma harakat tuproqda unumdorlikning hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Demak o`simliklar evolyutsiyasi tufayli unumdorlik orta boradi. O`simliklar uchun ozuqa moddalardan tashqari nam va havo ham muhim omillardan hisoblanadi . Shu bilan birga strukturali tuproqlarda unumdorlik yuqori bo`ladi. Unumdorlik tabiiy va sun'iy bo`ladi. Dehqon unumdorlikni oshirish uchun agromeliorativ tadbirlarni olib boradi va buning natijasida “ dehqon kimyosi ” degan tushuncha hosil bo`ladi . Dehqon texnikasi, ularning soni, sifati tuproq unumdorligiga katta ta'sir qiladi. Bu o`z navbatida mehnatning oqibatidir. Demak , unumdorlik kimyoviy, fizik, biologik va antropogen jarayonlarning uyg`unligi oqibatidir. Unumdorlik tuproqdagi ozuqa moddalarining o`zlashtirilish darajasiga qarab: imkoniy va samarali unumdorlikka bo`linadi. Imkoniy unumdorlik bu ozuqalarning yalpi yig`indisidir. Bir kimyoviy tarkibdagi tuproqlar turlicha hosil berishi mumkin. Bu dehqon kimyosi va texnikasiga bog`liq. Demak , iqtisodiy bahosi ham har xil bo`ladi. Tuproqdagi ozuqa moddalar «tuproq boyligi» hisoblanadi . O`rta Osiyodagi tipik bo`z, botqoq – o`tloq tuproqlar eng unumdor, och bo`z, taqirlar esa kam unumdor tuproqlardir . Tuproq unumdorligi , boshqacha qilib aytganda , ishlab chiqarish vositasidir . Qora tuproq – juda unumdor. Qora tuproqdagi azot, fosfor bugdoydan olinadigan o`rtacha hosilni 250 yilgacha ta'minlaydi, kaliy zaxirasi esa 3000 yilgacha yetadi. O`simlik tuproqdagi azot ammoniyli va nitratli birikmalarni o`zlashtira oladi. Tuproqdagi namlik muhim ahamiyatga ega. Bir tonna bugdoy hosili yetilguncha 500 t, bir tonna sholi hosili uchun 1000 t suv sarf bo`ladi. Tuproqda ortiqcha nam bo`lsa, kislorod kamayadi, karbonat angidridi ortadi. Aerob bakteriyalar o`rnini anaerob bakteriyalar egallaydi. Natijada ildiz

rivojlanmaydi. Tuproqda 8-12 % kislorod bo`lganda ildizga salbiy ta'sir qiladi. 5% dan kamayganda esa ildiz o`ladi. Tuproqlarning sho`rlanish darajasiga ko`ra tabaqalanishi (Pankov, 1970) № Sho`rlanish darajasi Q atti q qoldiq, % Xlor, % 1 Sh o` rlanmagan < 0.3 < 0.01 2 Kam sho`rlangan 0.3–1.0 0.3 < 0.01 0.01 – 0.04 3 O` rtacha sh o` rlangan 1–2 0.3 – 1.0 0.01 – 0.04 0.04 – 0.10 4 Kuchli sh o` rlangan 2–3 1–2 0.04 – 0.1 0.1 – 0.3 5 S h o` rxok > 3 > 0.3 Tuproq unumdorligi uchun muhim, omillardan yana biri – issiqlik bo`lib, hisoblanadi. Harorat har 100 0 oshganda kimyoviy jarayon 2-3 marta ortadi. Harorat 00 dan past bo`lsa biologik jarayonlar to`xtaydi. Unumdorlikka ba'zi tuzlar – xlor, sulfatlar va soda kabilar salbiy ta'sir qiladi . Unumdorlikni oshirishda agromeliorativ tadbirlar zarur. Ikkilamchi sho`rlanish . Ikkilamchi sho`ralanish qurg`oqchil iqlimli rayonlarga xos jarayondir . Bunda kapillyar naylar orqali tuproqda tez eriydigan tuzlarning yer betiga chiqishi sodir bo`ladi. Agar haydalma qatlamda tuz 1 %dan ortsa, hosildorlik 1/3 marta kamayadi, tuz 2-3% ortganda esa o`simlik halok bo`ladi hisoblarga ko`ra, yer yuzida har yili 7 mln.ga haydaladigan yerlar nobud bo`lmoqda. 1 kishiga o`rtacha 0,3 ga haydaladigan yer bo`lishi kerak. (Hozir Yer yuzida 1,45 mlrd ga yer madaniylashtirilgan ).

Hosilni muhofaza qilish. Dunyoda madaniylashgan yerlarning 20% hosili o`simliklar kasalligi va zararkunandalaridan nobud bo`ladi. (Osn.konst.geogr. 1986, 133 b.) 2003 yilda Farg`ona vodiysida paxta kasallanganligi tufayli hosildorlik 50% kamayib ketgan . Tuproqlar kimyosi NaCl – osh tuzi Na 2 SO 4 – natriy sulfat Na 2 CO 3 – kir soda (soda) NaHCO 3 – nordon soda (choy sodasi) MgCl 2 – magniy xlorid MgSO 4 – taxir to`z (nordon) MgCO 3 – magniy karbonat CaCl 2 – kalsiy xlorid CaCO 3 – oxak (kalsiy karbonat) CaSO 4 ·2H 2 O – (gips) CaSO 4 – angidrid Na 2 SO 4 ·CaSO 4 – glauberit KCl – silvin Na 2 SO 4 · 10 H 2 O - mirabilit 4. Glazovskaya M.A. (1988) sobik ittifok hududida 4 ta landshaft geoximik ( LG ) mintaqani ajratadi. Bular tundra, o`rmon, dasht, cho`l mintaqalari. Cho`l mintaqasini 2 ta LG oblastga: tekislik va tog` oblastini ajratadi. PS-2 rakami bilan Turon cho`l – qum oblasti deb nomlaydi va kalsito – galomorfniy deb qayd qiladi. Galogenez - bu landshaft – geokimyoviy jarayon bo`lib, suvga tez eruvchi tuzlarning landshaftlarda to`planishidir. (59-bet.)

Adabiyotlar: 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str.

O'xshashlar

Tuproqlar klassifikatsiyasi

Bo`z tuproqlar poyasi (kamari)ning tuproqlari

Tuproqshunoslik tuproqlar geografiya fani uning o`rganish ob'yekti va predmeti boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Tuproqlarning zonal tiplari va ularning xususiyatlari

Tuproq hosil qiluvchi omillar va ularning ahamiyati