Tuproq qattiq qismi kimyosi. Tuproq-kimyoviy jarayonlari - Geologiya - Referatlar

Tuproq qattiq qismi kimyosi. Tuproq-kimyoviy jarayonlari

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.7587890625 KB

Ko'chirib olish

Tuproq qattiq qismi kimyosi. Tuproq-kimyoviy jarayonlari Reja: Tuproqlarning element tarkibi  Tuproqlarning element tarkibi va potensiyal unumdorlik  Tuproqdagi elementlarning guruhlari va bazi xususiyatlari  Tuproqlarning kimyoviy tarkibi va rangi  Tuproq kimyoviy tarkibini tasvirlash yo’llari  Tuproq va litosferaning kimyoviy tarkibini o’zaro yaqinligi va farqi  Tuproq kesimi kimyoviy tarkibining o’zgarishi, tuproqda ishqoriy metallar  Tuproqda ishqoriy yer metallari

Tuproq hosil bo’lishi kimyoviy reaksiyalar va jarayonlarni ko’pchiligini birdaniga yoki ketma-ket sodir bo’lishi bilan bog’liq bo’lib bu sohada aniq va bir butun bu jarayonni to’la-to’kis xarakterlaydigan bir tizimli g’oya yo’q. Dastlabki eng yaqin tuproq-kimyoviy jarayonlar qatoriga quyidagilarni keltirish mumkin. 1.Tuproqning organik va mineral komponentlarini transformatsiya jarayoni. 2. Kimyoviy moddalar va elementlarning migratsiya jarayoni. 3. Tuproq profilini yoki alohida qatlamini shakllantiruvchi xususiy jarayonlar. Bu bo’linishlar nisbiy bo’lib har xil hodisalarni o’z ichiga oladi, jumladan, transformatsiya jarayoni o’z navbatida parchalanishga aloqador kimyoviy reaksiyalar, sintez, minerallarning nurashi, erish reaksiyalarini, oksidlanish- qaytarilish, organik moddalar mineralizatsiyasi, gumifikatsiyasi va boshqalarni qamrab oladi. Elementlar va moddalar migratsiyalari esa tuproqning ichida, ustida sodir bo’ladigan jarayon bo’lib, ellyuvial, akkumulyativ, illyuvial jarayonlarni o’z ichiga oladi. Alohida qatlam yoki profilni to’laligicha shakllantiruvchi individual jarayonlarga gillanish, lyossivajlar kabi jarayonlar kiradi. Bu jarayonlarning barchasi murakkab bo’lib kompleks xarakterga ega, ya’ni biri bilan ikkinchisi bog’liq bo’lib tuproqni kimyoviy xususiy xossalariga aloqadordir. Bu jarayonlarga poliximizm, geterogenlik, polidisperslik, organo-mineral o’zaro ta’sir, tuproq jarayonlari dinamikasi, vaqt va masofada bir xil emasligi, jarayonlarning holatini bir xil emasligi, termodinamik qaytmasligi va boshqalar kiradi. 1. Poliximizm-tuproq o’zida elementlarning katta qismini saqlaydi. Bu o’z navbatida xilma-xil moddalar hosil bo’lishiga olib keladi yoki moddalar tarkibida bo’ladi. Bir xil element bir necha birikmada bo’lishi mumkin, bir xil birikma esa bir necha xil kristallik panjara ko’rinishida bo’lishi mumkin. 2. Geterogenligi va polidispersligi.

Tuproq ko’p fazali tizim bo’lib, fazalar orasidagi yuza bir xil yoki bir tekis emas, ularning ustida sorbtsiya, desorbtsiya jarayonlari sodir bo’ladi. Sorbtsiya va desorbtsiya organik va mineral komponentlar uchun xarakterli. 3. Organik va mineral moddalarning o’zaro ta’siri tuproq uchun xarakterli xususiyat hisoblanadi. Buning natijasida tuproqda nafaqat sodda, balki murakkab kompleks tuzlar ham hosil bo’ladi. Tronsskiy bo’yicha organo-mineral komplekslardan adsorbtsion komplekslar shakllanadi. Adsorbtsion komplekslarga simplekslar deyiladi. 4. Tuproq jarayonlarining dinamikligi. Tabiiy tuproqlar uchun sutkalik mavsumiy, yillik, asriylik va boshqa dinamikalar xarakterli. O’zgarishlar tuproqda vaqt va masofada doimo bo’lib turadi. 5. Masofada bir xil emasligi. Bu tuproqdan ajratib bo’lmaydigan xususiyat bo’lib, boshlang’ich tuproq hosil qiluvchi omillarni bir xil emasligidan kelib chiqadi. Bu xilma-xillik tuproq hosil qiluvchi omillarning xossalari bilan birga o’zgarib boradi. 6. Termodinamik qaytmasligi va holatining bir xil emasligi. Tuproq ochiq termodinamik tizim bo’lib, u orqali doimiy ravishda energiya oqimi o’tib turadi, bu o’z navbatida muvozanat holatini saqlab turadi. Bu tuproqdagi kimyoviy jarayon kinetikasiga ta’sir qilib uni tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin. Tuproqdagi barcha jarayonlarni tushunish uchun uning element va birikmalar (moddalar) tarkibini bilish maqsadga muvofiq. Tuproqlarning element tarkibi Tuproqlar tarkibida D.I.Mendeleev davriy sistemasidagi elementlarning ko’pchiligi mavjud. Tuproqlar uchun uning birinchi va asosiy tavsifi ham element tarkibi bo’lib, bu o’z navbatida tuproqning genezisi va unumdorligini belgilaydi. Tuproqning ana shu element tarkibini bilmasdan chuqur tuproq-kimyoviy izlanishlarni o’tkazish mumkin emas. Tuproq tarkibidagi elementlar to’plami va ularning nisbatlari uning element tarkibini belgilaydi.

Tuproqshunoslikda ba’zi element tarkibi tushunchasi bilan yalpi kimyoviy analiz kabi tushunchalar aralashtirib yuboriladiki, bu to’g’ri emas. Sababi yalpi kimyoviy analizda elementlar birikmalar holida aniqlanadi va beriladi, qolaversa yalpi bu umumiy tushunchani beradi. Element tarkibi deganda alohida element, ya’ni ftor, kalsiy, kaliy kabilar tushuniladi. Tuproqlarning element tarkibi ko’pchilik vazifalarni hal qilishda qo’llaniladi. Tuproqlarni hosil bo’lish jarayonlarini baholashda element tarkibining ahamiyati katta. Odatda tuproqlarning element tarkibiga qarab ham uning genetik qatlamlarini ajratish mumkin. Masalan, chirindi-akkumulyativ qatlamda C,P,N larning miqdori, illyuvialda esa Fe, Al va boshqa elementlar ko’proq bo’ladi. Ellyuvial qatlamlarda kremniy miqdori ko’proq bo’lib boshqa elementlar kam yoki butunlay bo’lmasligi mumkin. Tuproqning element tarkibidan uni genetik qatlamini aniqlashda diagnostik belgi tariqasida foydalansa bo’ladi. Tuproq profilini genetik qatlamlaridagi elementlarning umumiy miqdorlari va sifati tuproq hosil bo’lish jarayonining yo’nalishini ko’rsatadi. Masalan, organik uglerod va yalpi temir yoki boshqa bir elementni tuproq profilidagi tarqalishini aniqlasak aynan shu tuproq uchun xos xususiyatni topa olamiz. Turli tuproqlar profilida gumus va temirning tarqalish qonuniyati jadvalda keltirilgan bo’lib unda qora va bo’z tuproqlar uchun gumusli chuqurligi ortgan sayin kamayishi asta-sekinlik bilan borishi, ustki qatlamlarda akkumulyatsiyalanishi kuzatiladi. Temir elementining taqsimlanishini ko’radigan bo’lsak, tuproqda uning miqdori profil bo’ylab deyarli bir xil taqsimlangan, ya’ni yuvilish yoki akkumulyatsiya kuzatilmaydi. Lekin qora tuproqlarda, och tusli tipchasiga ko’ra, to’q tusli guruhida temir ko’pligi yaqqol ko’rinib turadi. Bundan tashqari, temir moddasini tipik qora tuproqlarda nisbatan kam ekanligi, ammo taqsimlanish qonuniyati yuqoridagi bilan deyarli bir xilligi kuzatiladi. Temir va gumus ko’rsatkichlari, agar to’la element analizi bu hali tuproqda kechadigan reaksiyalar va jarayonlar

to’g’risidagi ma’lumotni tushuntira olmaydi. Bu xossalar moddalar transformatsiyasi bilan bog’liq. 2-jadval Bo’z va qora tuproqlarda gumus hamda temir elementining tarqalishi (%) Bo’z tuproqlar Qora tuproqlar Sug’oriladigan tipik To’q tusli Tipik Chuqurli k, sm Gumu s Fe 2 0 3 Chuqurli k, sm gumu s Fe 2 0 3 Chuqurli k, sm gumu s Fe 2 0 3 0-30 1,18 5,40 0-7 3,15 6,05 0-29 4,3 4,18 65-95 0,57 5,55 35-55 0,84 6,53 70-80 1,8 4,90 30-48 0,92 5,45 13-23 1,47 6,07 40-50 4,2 4,25 165-210 0.28 5,85 220-240 0,32 6,50 190-200 - 4,62 Tuproqlarning element tarkibi va potensiyal unumdorlik Organik uglerod va azotni yuqori darajadagi ko’rsatkichlari tuproqlarning unumdorligidan dalolat beradi. Buning aksincha xlor yoki oltingugurt, natriy kabi elementlarning ko’pligi ularni nisbatan unumsizligini bildiradi. Bular odatda o’simlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, o’simlik tuproqdagi mavjud elementlarni hamma vaqt ham olmaydi. Buning sabablaridan biri shu elementni qanday shaklda ekanligi. Tuproqlarning unumdorlik masalasiga diqqat bilan qaramoq kerak. Chunki unumsiz tuproq bo’lmaydi, u tog’ jinsi bo’ladi. Tuproqning asosiy xossalaridan biri ham uning unumdorligi. Tuproqda ayrim elementlarni (xlor, oltingugurt, natriy) ko’pligi aniq bir o’simlik turi uchun unumsiz bo’lishi mumkin, lekin buning aksincha, ba’zi boshqa o’simlik turlari uchun (sho’ra uchun) aynan shu tuproq unumdor bo’lishi mumkin. Demak tuproqni unumdor yoki unumsiz deyish nisbiy tushuncha bo’lib, bu o’sayotgan o’simlik turiga ham bog’liq bo’lib, ya’ni bir xil o’simliklar uchun unumdorligi yuqori bo’lgan tuproq, boshqalari uchun unumdorligi past yoki umuman ko’rinmasligi mumkin. Minerallarning kristallik panjarasiga kirgan elementlarni, organik moddalarni

va gumus tarkibidagi elementlarni o’simliklar o’zlashtira olmaydi. Lekin minerallar nurashi natijasida, gumus va boshqa organik moddalar mineralizatsiyaga uchraganidan keyin hosil bo’lgan mahsulotlardan o’simliklar o’zlariga kerak elementlarni olishi mumkin. Shunga qaramasdan elementlarning yalpi miqdori u tuproqdagi zahira bo’lib o’simliklarni ozuqa moddasi bilan potensial ta’minlab turishi mumkin. Bunda yagona shart shu moddani (chirindi, minerallar, tog’ jinslari) parchalanish davrlari hisoblanadi. Agar biz tipik qora tuproq uchun azot, fosfor va kaliyni potensial miqdorini (zahirasini) hisoblab chiqsak u holda faqat 0-20 sm li qatlamda bir gektar maydon uchun azotning zahirasi 6-11 tonnani tashkil qiladi. Bug’doy hosildorligi 20 ga / S bo’lsa, uning uchun azot miqdori 60-100 yilga yetadi degan xulosa kelib chiqadi. Xuddi shunday hollarni fosfor va kaliy uchun ham ko’rshimiz mumkin. Aynan shunga yaqin ma’lumotlar X.M.Abduqodirovning (1974) to’q tusli bo’z tuproqlar ustida olib borgan ishlarida ham, ya’ni 15 ga / s bug’doy olinganda NPK zahiralari 100 yil va undan ko’pga yetishi mumkin. Bo’z tuproqlarda gumus zahirasi 30-50, azot 3,1-4,7, fosfor 7-8,6, kaliy 180-200 t / ga ni tashkil qiladi. Ammo shuni e’tiborga olish kerakki, yalpi ko’rsatkichdagi ozuqa elementi yoki boshqa bir element hech qachon o’simlik tomonidan to’la-to’kis o’zlashtira olinmaydi va bu mumkin ham emas. Agar nazariy jihatdan bu ishni mumkin deydigan bo’lsak, u holda tuproq qandaydir moddalar, oksidlar va elementlar to’plamidan iborat bo’lib qolardi. Bundan kelib chiqadiki, haydaladigan yerlar ozuqa elementlariga foydalana olish muvozanatini saqlab turish kerak. Bu ishni amalga oshirishda kimyoviy analiz uslublarini tanlash va amalga oshirish katta ahamiyat kasb yetadi. 3-jadval Qora tuproqlarda NPK zahiralari Elementlar Zahira t.ga Yillik olib chiqish, kg.ga Potensial ta’minlanish kg.ga Azot 6-11 105 60-105 Fosfor 1,6-4,5 18 85-250 Kaliy 40-60 75 580-870

Azot 12-18 105 115-170 Fosfor 3,5-10,5 18 195-580 Kaliy 90-150 75 1200-2000 Tuproqning element analizi murakkab analitik ishlardan bo’lib, bu maxsus asbob va malaka talab qiladi. Bu analiz vaqtida elementlarning o’zaro ta’siri davridagi salbiy jarayonlarni hisobga olish zarur. Odatda tuproqda va uni granulometrik fraksiyalarida elementlar bir necha foiz oraliqlarda bo’ladi. Shuning uchun kimyoviy analizda konsentratsiyalash, cho’ktirish kabi usullar ko’p qo’llaniladi. Tuproqning element analizi undagi minerallarni identifikatsiyalash uchun ham qo’shimcha diagnostik belgi rolini o’ynaydi. Tuproqdagi elementlarning guruhlari va bazi xususiyatlari Shuni alohida qayd etish kerakki, tuproq amaliy jihatdan Mendeleev elementlar davriy sistemasidagi deyarli barcha elementlarni o’zida mujassamlantiradi. Tuproq o’zining element tarkibi va miqdorlari jihatidan o’zaro va landshaftni boshqa bloklaridan (4-5 jadval) farq qiladi. Tirik organizmlar asosan organogen elementlaridan tuzilgan ularning asosiy massasini C, Н , N, O, P, S tashkil qiladi, mineral komponentlar esa nisbatan oz miqdorda kiradi. Individual minerallar odatda bir necha elementdan iborat bo’ladi. Oksidlar ikkita, silikatlarga 5-11 gacha, tuzlar 2-5 elementlardan tashkil topadi. Odatda tuproq tarkibidagi barcha elementlar zaruriy hisoblanadi. Bu ko’rsatkich tuproqni birinchi farq qiluvchi xususiyatidir. Tuproqning ikkinchi xususiyati undagi uglerod va kremniy miqdorining yuqoriligi bo’lib bu o’z navbatida tuproq hosil bo’lishidagi o’simlik va tog’ jinsining rolini ko’rsatadi. Bunda uglerod asosan organik modda, ya’ni o’simlik va hayvonot dunyosi qoldig’idan tuproqda paydo bo’ladi. Kremniy tuproqni vujudga keltiruvchi asosiy poydevor elementi tuproqning uchinchi farq qiluvchi belgisi tuproq tarkibidagi elementlar juda oz miqdordan bir necha ko’p foizgacha bo’lishi mumkin.

Tuproqning kesma tuzilishidagi element tarkibida kuchli differensial organogen, elyuvial va karbonatli qatlamlarda bo’ladi. Gipsli, arzikli tuproqlarda gips va arzikli qatlam ma’lum chuqurlikda, bir tekisda bo’lsa, bunday tuproqlarning shu qatlamlari ustida qator elementlar akkumulyatsiyalanadi. Elementlarning miqdoriy ko’rsatkichlarini tebranish oralig’i xilma-xil bo’lishiga qaramasdan har bir element uchun aynan shu tuproqqa xos bo’lgan tipik konsentratsiyalari (Orlov, 1992) Si-26-44, Al-1-8, Fe-0,5-6, Ca-0,3-5, K-0,2-3, Na0,2-2, Mg-0,1-2, Ti-0,2-0,5, Mn-0,01-0,3, Co-0,5-4, N-0,05-0,2, P-0,02-0,1, S- 0,020,2, H-0,04-0,2 mavjud. Ko’pchilik hollarda tuproq tarkibidagi elementlar miqdori 0-50 sm yoki 1 metr qalinliklar uchun o’rta hisoblanadi. Tegishli ma’lumotlarni bir metr qalinlikdagi tuproqqa nisbatan hisoblash uslubiy jihatdan juda to’g’ri emas. Lekin taqriban o’rtacha ma’lumotlarni olish uchun ishlatish mumkin. Ayniqsa bu o’rtacha gilli, korbanatli, gumusli qatlamlar, alohidaalohida ajralib turadigan tuproqlarda katta xatoliklarga olib keladi. Elementlar miqdor va tarkib jihatdan tuproqni granulometrik tarkibiga ham bog’liq. Har xil granulometrik tarkibga ega bo’lgan tuproqlarda bu ko’rsatkichlar ham har xil bo’ladi. Masalan: kremniy miqdorlari yuqoridagi tuproqlar uchun 21,5-43,7%, alyuminiy miqdoriy ko’rsatkichining tebranishi esa 6,4-14%, temirniki esa 3-11,5% ni tashkil yetadi. Har qanday tuproqning element tarkibi tuproqni granulometrik tarkibi, genezisi hamda shu elementning xususiyatlariga va boshqalarga bog’liq. Masalan: yengil tuproqlarda kremniy miqdori ko’p bo’lib qolgan elementlar miqdori kamayadi, bunday tuproq massasining asosiy qismini Si0 2 tashkil qiladi. Anorganik uglerod miqdori esa yuvilmaydigan, karbonatli jinslar ustida paydo bo’lgan tuproqlarga (bo’z) xos. Oltingugurt miqdori ham anorganik uglerod kabi bo’ladi, ya’ni yuvilmaydi, gipsli tuproqlarda ko’pchilikni tashkil qiladi. Bu sohada qizil tuproqlar boshqalardan keskin farq qiladi, ya’ni unda kremniy miqdori keskin kamayadi, aksincha

alyuminiyli va temirli moddalar ko’payadi. Tuproq bilan ona jinslarni solishtiradigan bo’lsak tuproq gumus va u bilan birga akkumulyatsiyalanadigan C, Н , N, O, P, S bioelementlarga boy. Mineral elementlar Fe, Al, Ca, Mg, K, Na va boshqa tirik mavjudotdagi nasldan naslga o’tish kabi ona jinsdan tuproqqa o’tgan, shuning uchun ularni tuproqdagi miqdori bilan ona jinsdagi miqdorlari orasida farq kam. Tuproqdagi CaCO 3 , CaSO 4 , MgSO 4 , NaCl, NaHCO 3 kabi oddiy tuzlar maxsus qatlamlarda to’planadi va yuviladigan suv tartibotiga ega tuproqlarda yuvilib kyetadi. Odatda bularning tuproqdagi o’rni shu tuproqning suv tartiboti bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Tuproq hosil qilish jarayonida elementlar va moddalarning differensiyasi faqat vertikal, ya’ni genetik qatlamlardagina bo’lmasdan gorizontal yo’nalishlarda ham sodir bo’ladi. Karbonat, gips va gilli qatlamlarda, tuzlar va oksidlarning to’planishi darhol seziladi. Masalan, dasht zonasining tuproqlaridagi karbonatdan konkretsiyasi 60- 80% CaSO 4 dan iborat bo’lib Si miqdori 7-14%, Al esa 1-3% Fe, qolgan elementlar bir foiz, ya’ni Na, K, S, P lar juda oz miqdorni tashkil qiladi. Sohillardagi tuproqlarda uchraydigan temir-marganets konkretsiyalarida temir 7- 25%, marganets 0,6-9% gacha bo’ladi. 4-jadval Har xil tuproqlarning 1 metr qalinligida elementlarning o’rtacha miqdorlari %, (Kudrin, 1963). Tuproq lar O H C N P S Si Al Fe Ti M n Ca M g K Na CO 2 Tundra 47, 86 0,2 5 3,4 9 yo’ q 0,1 25 0,1 05 - 29, 70 6,6 5 3,5 8 0,2 4 0,2 9 2,1 4 0,9 0 2,0 7 1,8 8 Podzol: 50, 0,0 0,6 yo’ 0,0 0,0 0,0 39, 4,3 1,1 - - 0,5 0,7 1,8 0,9Gumus

qumoq Qumli Gilli Qora karbon at- sizlang an 66 5 7 q 66 22 20 57 1 6 8 0 1 0 57, 20 0,0 4 0,6 4 yo’ q 0,0 60 0,0 22 0,0 26 43, 77 1,7 2 0,5 5 - 0,0 6 0,2 8 0,0 9 0,3 3 0,1 6 49, 10 0,0 8 1,1 2 yo’ q - 0,1 05 0,0 56 33, 85 6,9 8 3,1 1 - 0,2 0 0,8 0 0,6 0 2,5 0 1,4 3 49, 9 0,1 7 2,3 6 0,1 0 - 0,0 61 0,0 18 31, 94 6,8 4 3,7 9 0,5 2 0,0 8 1,2 2 0,8 2 1,3 8 0,6 8 Tipik 48, 0 0,2 2 3,0 9 0,3 0 - 0,1 00 0,1 36 31, 94 7,0 9 3,7 1 0,3 6 0,1 6 2,0 0,9 7 1,7 1 0,8 3 Oddiy 49, 3 0,1 5 2,0 5 0,4 8 - 0,0 70 0,1 68 31, 28 6,8 8 3,6 9 0,4 7 0,0 5 2,4 7 1,0 1,3 2 0,5 7 Janubiy 49, 4 0,1 1 1,5 0 0,6 7 - 0,0 64 0,2 20 31, 32 6,4 0 3,0 4 0,5 0 0,0 2 4,2 0 1,1 9 0,9 7 0,4 4 Kavkaz oldi 48, 8 0,1 2 1,6 2 0,2 5 - 0,0 48 0,1 72 31, 29 8,1 4 3,5 0 - 0,0 5 2,1 0 0,9 5 1,7 5 1,1 9 Azov bo’yi 49, 6 0,1 0 1,3 7 0,5 9 - 0,0 52 0,0 48 31, 80 6,6 5 2,9 4 - 0,3 1 3,1 0 0,8 8 1,5 3 0,9 4 Kashta n 48, 85 0,0 8 1,1 5 0,8 6 0,1 15 0,0 67 0,1 94 29, 90 6,5 3 3,6 4 0,5 1 0,1 8 3,7 0 1,0 9 1,5 8 1,0 6 Jigar rang 49, 04 0,1 6 2,1 7 0,8 6 - - 0,1 00 30, 00 6,4 9 3,7 8 0,3 2 0,0 9 3,2 6 0,8 0 1,6 7 1,0 5 Qo’ng’ ir (o’rmo n zor) 47, 93 0,1 1 1,5 9 0,2 5 0,1 50 0,0 62 0,1 50 28, 89 8,2 3 5,7 7 0,3 8 0,1 7 1,9 8 1,0 8 1,4 1 1,0 9 Qizil 48, 32 0,1 3 1,8 1 yo’ q 0,1 10 0,0 79 - 21, 50 14, 15 11, 50 - 0,1 8 2,3 4 0,9 3 0,2 3 0,0 8 Bo’z 50, 0 0,0 4 0,5 0 1,2 4 0,0 70 0,0 74 0,0 80 25, 50 7,2 1 3,8 9 - 0,2 0 5,0 4 1,4 4 1,8 0 1,1 6 Ona jinslar 51, 03 0,5 0 yo’ q 0,4 0 - 0,0 4 0,0 3 33, 00 6,2 5 3,3 0 - 0,1 0 2,0 5 0,9 1 1,9 1 1,0 0

Konkretsiyalarda ko’pincha lantanoidlar, mikro va ultro mikroelementlar to’planadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, sho’rlangan tuproqlarda, sho’rxoklarda elementlar assotsiatsiyasi va tarkibi, tarqalish qonuniyatlari sho’r bo’lmagan tuproqlardan farq qiladi. Buni biz o’tloqi saz sho’rhoklari misolida ko’rshimiz mumkin. 5-jadval O’tloqi saz sho’rxoklarning kimyoviy tarkibi, % Chuqurli k, sm Quru q koldi q Сa Mg Na Cl S Au 10-7 Mo 10- 4 Cd 10- 3 La 10- 3 S m 10 -3 Sr 1-3 4,26 0,2 4 0,6 2 0,2 8 1,6 3 0,5 7 0,08 0 3,5 0 6,8 20, 6 8, 5 0,07 6 3-30 2,63 0,2 5 0,2 5 0,3 0 0,3 6 0,5 7 0,07 0 3,3 0 6,2 18, 8 6, 7 0,05 7 30-49 2,16 0,2 3 0,1 5 0,2 0 0,1 1 0,5 7 0,06 0 2,8 0 6,1 8,9 6, 7 0,08 7 49-92 1,76 0,2 6 0,1 4 0,1 5 0,2 2 0,3 7 0,70 2,9 0 6,1 20, 1 5, 5 0,07 1 92-130 3,13 0.3 1 0,4 4 0,5 7 0,2 1 0,5 7 0,01 0 2,8 0 0,9 15, 5 5, 5 0,07 9 130-150 2,39 0,2 5 0,1 5 0,7 8 1,1 6 0,5 7 0,06 0 2,8 0 0,8 14, 2 6, 5 0,05 7 200-250 2,97 0,2 3 0,3 6 0,5 0 0,6 2 0,5 7 0,00 8 1,9 0 1,2 0 10, 1 7, 7 0,06 2 370-390 2,41 0,2 8 0,3 0 0,3 6 0,8 8 0,2 7 0,00 5 2,1 0 4,8 9,,8 7, 0 0,05 7 Albatta analiz natijasida keltirilgan ma’lumotlar to’liq emas, balki uni boshqa elementlar bilan ham to’ldirishi mumkin. Tuproqlar tarkibidagi elementlar

assotsiatsiyalari ularning, ya’ni tuproqlarning tipi, tipchasi, ko’rinishi va boshqalarga bog’liq. Tuproq tarkibidagi elementlar miqdorini Orlov quyidagi guruhlarga bo’ladi. 1. Kremniy va kisloroddan iborat bo’lib, birgalikda ular tuproqni 80-90% gacha miqdorini tashkil qilishlari mumkin, ya’ni tuproq massasini bir necha foizdan 90% gachasi Si0 2 dan iborat bo’lishi mumkin. Bu guruhga kremniyli birikmalar guruhi deb nom berish mumkin. 2. Alyuminiy, temir, kalsiy, natriy, uglerod guruhi bo’lib, bular 0,1% dan boshlab bir necha foyizgacha bo’lishi mumkin. 3. Titan, marganets, azot, fosfor, oltingugurt, vodorod guruhi bo’lib, bular makroelementlardan mikroelementlarga o’tuvchi guruhni tashkil qiladi. Mikro va ultromikroelementlar guruhi bo’lib, bular 10 -3 -10 -1 % miqdorda bo’ladi. Bularga Ba, Sr, B, Rb, Cu, V, Cr, Ni, Co, Li, Mo, Cs, Se va boshqalar kiradi. Bu bo’linish nisbiy bo’lib, bunda birinchi va ikkinchi guruh elementlariga tipik makroelementlar deyiladi. Nisbiyligining isboti tariqasida temir bilan magniyni keltirishimiz mumkin. Bular tuproqda tipik makroelement, lekin o’simlik tarkibidagi xlorofilda (Mg) qon tarkibidagi gemoglobinda (Fe) mikroelement va boshqa shunga o’xshash misollar keltirish mumkin. Yechimiga qarab boshqa tasnifdan ham foydalanish mumkin. Masalan: V.M.Goldshmidt (1924) tasnifi. Bu tasnifga ko’ra barcha elementlar 4 guruhga birlashadi. 1. Litofil elementlar. Bularga Si, Ti, S, P, F, Cl, Al, Se, Na, K, Ca, Mg va boshqa, jami 51 element kiradi. Bular biosferada oksidlarni, gidroksidlarni, kislorodli kislotalar tuzlarini hosil qiladi. 2. Xalkofil elementlar. Cu, Zn, Pb, Ag, Cd, Mn, Fe va boshqalar bo’lib, bular oltingugurt bilan ko’proq birikmalar hosil qiladi. 3. Siderefillyer. Bular Fe, Co, P, C, Pt, Au, Sn, Mo bo’lib, temir bilan qotishmalar hosil qiladi.

4. Atmofillyer. N, H, C, O, He, No, Ar, Kr, Xe, Cl, Br, J bo’lib, yer atmosferasining asosiy qismini tashkil qiladi. Goldshmidt tasnifi geokimyoviy bo’lib, undan tuproq kimyosida foydalanish nisbatan qiyin. Tuproqshunoslik va tuproq kimyosi uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan tasnif A.I.Perelman tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, bunda elementlar ikkiga faol va sust (passiv) guruhga bo’linadi. 1. Havo migrantlari. 2. Suv migrantlari. Havo migrantlari o’z navbatida ikkiga faol va sust havo migrantlariga bo’linadi. Faol migrantlar biosferada kimyoviy birikmalar hosil qila oladi (O,H,C,N,J). Suv migrantlari bir necha guruhchalarga bo’linadi. Bunda ularning oksidlanish - qaytarilishdagi ishtiroki, harakatchanligi, vodorod sulfid ishtirokidagi harakatchanligi va boshqalar nazarda tutiladi. 1. Harakatchan va juda harakatchan elementlar-Cl, Br, S, Ca, Na, Mg, Sr, Ra, F, B. 2. Kuchsiz harakatlanuvchi kationlar va anionlar - K, Ba, Rb, Li, Ra, F, B. 3. Qaytariluvchi, gilli muhitda harakatchan elementlar- Fe, Mn, Co. 4. Qaytariluvchi, vodorod sulfidli muhitda inert, gilli, oksidlovchi muhitda harakatchan va kuchsiz harakatchan-Zn, Cu, Ni, Rb, Cd 5. Kam harakatchan, ko’pchilik tabiiy hollarda-Al, Ti, Cr, Bi, V va lantanoidlar. Perelman bu elementlarning biofilligiga qarab ularning maxsus qatorini tuzdi. Bu qatorda maksimal biofillikka C, yuqoriga, N, H o’rtachaga O, Cl, S, P, B, Br va boshqalar quyi (past) Fe, Al lar to’g’ri keladi. Bu xususiyat o’simliklarning biologik singdirish koeffitsentini aniqlashda, uni hisoblashda qo’l keladi. Bu bo’linishlar ham nisbiy bo’lib, ular tuproq kimyosi, tuproq-genetik xususiyatlari, ularni o’rganishni chuqurlashtirish uchun yanada mukammalashtirishga muhtoj. Masalan tuproq kesmasida elementlarning migratsiya qobiliyati, migratsiya jarayoni, mexanizimi va boshqalar turli tuproq sharoitida o’rganilishga muhtoj

bo’lgan muammolardan hisoblanadi. Bu o’rinda pedomorf elementlar guruhiga alohida e’tibor berilishi lozim. Ular tuproq profilining asosini tashkil qiladi. Tuproqlarning kimyoviy tarkibi va rangi Tuproq rangiga ta’sir etuvchi pedomorf elementlardan C, Fe, Mn, Ca, K lar bilan bir qatorda Si tuproqning asosiy massasini tashkil qilib, unga oqish rang beradi. Barcha dala kuzatishlari tuproqning ustki qatlami va genetik qatlamlarining rangiga tayanadi. S.I.Tyuremnov qora, qizil va oq ranglardan, ularning nisbatlaridan foydalanib 1927 yilda tuproq rangini xarakterlovchi maxsus gipotezani yaratdi. Orlov fikricha, tuproq va uni qatlamlariga rang beruvchi moddalarni tuproq pigmentlari deyish mumkin. Tuproqlarning asosiy pigmentlariga uglerod birikmalari, temir, marganest, kremniy va qisman oltingugurt kiradi. Tuproq pigmentlari ichida uglerod birikmalari qiziqarli bo’lib ular tuproqqa ikki xil rang beradi. Birinchidan uglerodli mineral birikmalar, ayniqsa karbonatlar oq rangli bo’lib, tuproqqa singigan yoki boshqa hollarda, oq donachalar, oq dog’lar holida tuproqqa oqish rang beradi yoki tuproq rangining oqarishiga sabab bo’ladi. Karbonatli bo’z tuproqlar misolida buni kuzatish mumkin. Organik uglerod tuproqni sariq, sarg’ish, qo’ng’ir, qora rangini tashkil qiladi. Bunga misol tariqasida qora tuproqni olishimiz mumkin. Unda organik uglerod 5% va undan ko’p bo’ladi, tuproqqa qora rang beradi. Gilli va orshteyn qatlamlarida bir tekisda tarqalmagan qora ranglarni esa pirolyuzit, ya’ni MnO 2 belgilaydi. Shuni alohida farq qilish kerakki qora yoki deyarli qora rangni tuproqda yoxud uning yangi yaralmalarida sulfidlar ham vujudga keltira oladi. Ular qaytaruvchi sharoitda ko’p uchraydi. Eng ko’p tarqalgan xilma-xil, sariq, qizil, qo’ng’ir, yashil, deyarli qora ranglarni temir va uning birikmalari ham belgilay oladi. Deyarli barcha tuproq hosil qiluvchi g’ovak jinslar u yoki bu darajada temir

birikmalari bilan bo’yalgan. Bu asosiy rang tuproqda saqlanadi. Ammo temir, uning birikmalarini qayta taqsimlanishi hisobiga bir joyda to’qroq boshqa bir joyda ochroq bo’lishi mumkin. Odatda kapillyar chiziq qayma ustida temirli rang yaqqol ajralib turadi. Tuproq rangini aniqlashda qulay usullardan biri tuproqning nur qaytarish qobiliyati hisoblanadi. Tuproq rangini harakterlash uchun oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lmagan elektromagnit to’lqinlardan, ularning to’lqin uzunliklari diapazoni 400 dan 750 nm oralig’idan foydalaniladi. Tuproqqa tushgan nur u, ya’ni tuproq ideal tekis emasligi uchun hamma tomonga har xil qaytariladi, nurning bunday qaytarilishi ko’zgudan qaytganiga nisbatan farqli bo’lgani uchun diffuziya deyiladi. Buni qaytarish va yoritilganlik koeffitsentlari orqali aniqlash mumkin. Qaytarish (ya’ni nur qaytarish) koeffitsienti- r bo’ladi. bunda: f -tuproq yuzasidan hamma tomonga qaytarilgan nur, f 1 -tushayotgan nur oqimi. Yoritilganlik koeffitsienti, aniq, faqat bir yo’nalishda qaytarilgan nur oqimining tushayotgan oqimga nisbati bilan o’rganadigan kattalik. Odatda r grafik ko’rinishida bo’ladi. Shuning uchun ham unga qaytarish spektri deyiladi. Bunga tuproq uchun 400-750 nm oralig’ida o’lchanadi. Masalan 650 nm o’lchansa u holda r 650 uchun grafik holda ko’rsatiladi. Tuproq uchun spektr chizig’i sekin ko’tariladigan bo’lib, ko’k 400 nm dan 750 nm oralig’idagi elektromagnit to’lqinda ko’proq gumusakkumlyativ qatlamga to’g’ri keladi. Bunga r -8-15% ga teng. Odatda tuproqni nur qaytarish qobiliyati bilan uning gumus miqdori oralig’idagi bog’lanish eksponensial tenglama bilan aniqlanadi.

ra -eng ko’p organik moddaga to’g’ri keladigan minimal nur qaytarish koeffitsenti, N va R doimiy ko’rsatkichlar. r- o’zgaruvchan bo’lib tuproqdagi gumus tarkibiga, tuproqning ifloslanishiga, undagi tuzlar miqdoriga bog’liq bo’ladi. r750 = r 0 + n , -kh (uv) bo’ladi, bunda uv- neft tarkibidagi uglevodorodlar miqdori. Karbonatli tuproqlar uchun esa r750 = r 0 + k CaCO 3 bo’ladi, CaCO 3 miqdori foizlarda keltiriladi. Gips va boshqa tuzlar uchun esa shunga o’xshash formulalardan foydalanish mumkin. Turli tuproqlarda nurning qaytarish koeffitsenti, spektri har xil bo’lishi quyidagi jadvalda berilgan. 6-jadval Tuproqlarning nur qaytarish koeffitsenti Tuproq O’rtacha integral nur qaytarish (r) O’rtacha havo Tebranish chegaralari Tundra 9,3 0,31 6,9-11,7 Torf 7,9 0,78 10,5-23,3 Tipik qora 6,2 0,25 6,4-10,0 Oddiy qora 7,9 0,18 6,4-9,4 Kavkaz oldi 11,6 0,32 6,9-14,3 Kashtan 13,2 0,21 11,6-14,8 Och kashtan 21,8 0,32 19,3-24,3 Bo’z tuproq 27,7 0,28 25,7-29,7 Qizil 18,6 0,17 17,4-19,8 Sariq 16,6 0,45 13,4-19,8 Tuproq kimyoviy tarkibini tasvirlash yo’llari Eng qulay va ko’p tarqalgan hisoblash hamda ko’rsatish yo’llaridan biri bu yalpi analiz natijalarini oksid formalarida va foizlarda berish hisoblanadi. Odatda tuproqni to’la yalpi analizida quyidagi oksidlar aniqlanib hisoblanadi. Bularga SiO 2 , Al 2 O 3 , SiO 2 , Na 2 O, K 2 O, MnO, CaO, MgO, P 2 O 5 va boshqalar kiradi. Bu usulning qulay tomoni unda analiz natijalari tez va oson tekshiriladi. Bunda barcha oksidlarning summasi 100% ga yaqin kelishi kerak, xatolik esa 1-5%

bo’lishi talab etiladi. Bu tekshirish nisbatan shartli, chunki hamma tuproqlarda, hamma vaqt ham, metallar kislorod bilan yuqori valentli formada birikmaydi. Ba’zi holatlarda esa metallar sulfidlar holida bo’lishi mumkin. Bunday metallarga temir, marganetsni kiritish mumkin. Shularga qaramasdan bu usul qulay bo’lganligi uchun ko’pchilik tuproqlarga qo’llasa bo’ladi. Lekin oksidlar shaklida va foizlarda berilganda qator kamchiliklarga yo’l qo’yiladi. Bunda ko’rsatilgan oksidlar real shu formada bo’lmaydi. Faqatgina Si, Ti, Fe, Al larning bir qismigina ko’rsatilgan oksid formasida bo’ladi. Qolgan oksidlar tuproqda erkin holatda saqlanmay boshqa birikmalar holida bo’ladi. Chunki ular nisbatan faol oksidlar sanaladi. Oksid shakllari tuproqdagi elementlar nisbatlarining haqiqiy holatini ko’rsatadi, chunki oksidda kislorod bilan metalning yoki metal bo’lmaganlarni atom miqdorlari bir xil emas. Masalan: SO 3 da oltingugurt miqdori 40%, K 2 O da kaliy 83%. Misol uchun tuproqda 1,5% K 2 O va 0,3% SO 3 aniqlangan bo’lsa, unda SO 3 , K 2 O ga nisbatan besh baravar ko’p. Agar elementlarga hisoblansa kaliy 1,25%, S esa 0,12% bo’ladi. Bunda K miqdori oltingugurtga nisbatan 10 barobar ko’p bo’ladi. Demak, tuproq tarkibidagi oksidlar undagi elementlar to’g’risida to’la to’kis ma’lumot bera olmaydi. Nafaqat elementlar, balki ularning nisbatlari to’g’risida ham aniq ma’lumot bera olmaydi. Ko’pchilik hollarda foiz miqdorida berilgan elementlarning ko’rsatkichlari ham to’g’ri xulosalarga olib kelmaydi. Bunga sabab tuproq tarkibida sodir bo’ladigan kimyoviy jarayonlarga atomlar, ionlar, malekulalar, birikmalar qatnashadi. Bu sohada shuni alohida esda tutish kerakki, har bir hisob kitobning maqsadi bo’ladi, ya’ni aniq va ravshan maqsad uchun, aynan bir xil hisoblash yo’li bilan keladi. Masalan, foizlarda yo atomlarda yoki bo’lmasa mol / kg larda, mollar nisbatida va boshqalar tanlanishi mumkin. Shulardan ba’zi birlarini ko’rib chiqamiz. Masalan tipik bo’z tuproqni haydov qatlamida 9,2% Al 2 O 3 , 3,7% Fe 2 O mavjud. Agar biz buni elementlarga qayta hisoblasak, u holda 4,9% Al va 2,6% Fe

bo’ladi. Lekin bularning atom massalari keskin farq qiladi, ya’ni Al atom og’irligi 26,98, temirniki esa 55,85 demak 100 g tuproqda 0,18 mol Al va 0,047 mol Fe mavjud. Agar ma’lumotlar mol / kg da berilishi kerak bo’lsa, unda to’g’ridan to’g’ri quyidagi formuladan foydalanish maqsadga muvofiq. X mol / kg = (% * 10) : AM bunda X- elementning mol / kg miqdori %-esa shu elementning foiz miqdori 10-koeffitsenti AM- atom massasi Aniq maydonda ga / t ko’rsatish uchun esa oddiy A = 1000 · N · V · X formuladan foydalaniladi. Bunda: A-elementning ga / t yoki ga / kg miqdori, Naniqlanishi kerak bo’lgan qatlam qalinligi sm. V- tuproqning hajm massasi, Xelementning foiz miqdori. Elementlarning molekula yoki atomlarini, ayniqsa ba’zi juft elementlar yoki oksidlarning nisbatlarini hisoblash ham tuproqshunoslikda qo’l keladi, ilmiy tadqiqot ishlarida kerak bo’ladi. Masalan quyidagilarning nisbatlari ko’p aniqlanadi: C:N, C:N, C:O, SiO 2 :Al 2 O 3 , SiO 2 :Fe 2 O 3 , Al 2 O 3 :Fe 2 O 3 . Bunda C:N, nisbatan gumusni azotga boyishini ko’rsatadi. Bularning mol nisbatlarini hisoblash uchun analizda topilgan element miqdori (%) shu element atom og’irligicha bo’lish kerak. Unda C:H nisbat uchun quyidagi formula hosil bo’ladi va boshqalarni ham shu tariqa ifodalash mumkin. C : H = C % ∙ 1 12 ∙ H % Bu ko’rsatkichlarni butun tuproq, yoki biror tuproq qatlami, fraksiyasi uchun hisoblash mumkin. Hisoblashlarni qulay qilish uchun Orlov koeffitsientlarini

keltiramiz. Bu 7-jadvalda keltirilgan bo’lib undan foydalanish qulay. Hozirgi kunda ham shundan foydalaniladi. 7-jadval Hisoblash uchun zaruriy koeffitsentlar Oksid Elementlar Koeffitsient Nisbat Elementlar nisbati Koeffitsient SiO 2 Si 0,468 SiO 2 : Al 2 O 3 Si : Al 0,88 Al 2 O 3 Al 0,529 SiO 2 : Fe 2 O 3 Si : Fe 0,67 Fe 2 0 Fe 0,699 SiO 2 : CaO Si : Ca 0,65 MnO Mn 0,774 SiO 2 : MgO Si : Mg 0,77 CaO Ca 0,715 SiO 2 : K 2 O Si : K 0,56 MgO Mg 0,603 SiO 2 : Na 2 O Si : Na 0,63 SO 3 S 0,400 P2O5 P 0,436 K 2 O K 0,830 Na 2 O Na 0,742 Bulardan tashqari, har xil grafiklarda, doiralarda va boshqa shakllarda berilgan ma’lumotlarni xoh u atom holida, xoh molekula holida, foizda bo’lishini ko’rsatish mumkin. Tuproq va litosferaning kimyoviy tarkibini o’zaro yaqinligi va farqi Tuproq litosferaning eng ustki va nurash qobig’ida joylashgan. Shuning uchun litosferaning kimyoviy tarkibi nasldan naslga o’tgani kabi, ma’lum qismi tuproqqa o’tadi. Lekin tirik organizm ta’sirini boshdan kechirgan tuproq litosferadan keskin farq qiladi. A.P. Vinogradov ma’lumotlariga ko’ra, litosfera va tuproqning deyarli yarmini 47-49% kislorod tashkil qiladi.

Kisloroddan keyingi o’rinni kremniy egallaydi. Keyingi o’rinda taxminan 1 / 10 qismini Al va undan ham kamrog’ini Fe egallaydi. Atigi bir necha foizni Ca, Mg, Na, K tashkil qiladi. Qolgan elementlar (ugleroddan boshqalar) bir foizdan ham kam miqdorga ega. Tabiiy tirik tuproqda bu elementlardan tashqari, organik modda, suv va gazlar mavjud. Tog’ jinsi, ya’ni litosfera bilan tuproqning keskin farqlaridan yana biri, tuproqda tog’ jinsiga nisbatan organik uglerod, azot 10-20 barobar ko’p bo’ladi. Bu esa biogen omilning ta’siridir. Agar tuproqni kimyoviy elementlarning to’plami, tizimi deb qarasak, u holda tuproq to’laligicha O 2 va Si dan iborat minerallardan tashkil topgan bo’lib, unda ba’zi hollarda boshqa elementlar uchraydi. Tuproqning asosiy massasi mineral massa bo’lganligi uchun ham uning kimyoviy tarkibi minerallarning tarkibiy qismiga yaqin keladi. Bu borada asosiy qismini yirik fraksiya kvars va dala shpatlari, nozik dispers fraksiyani esa gilli alyumosilikatlar tashkil qiladi. Shuning uchun ham tuproqning yalpi kimyoviy analizi tarkibida asosiy moddalar O 2 va Si, ozroq Al, juda oz miqdorda Fe, Ti, Ca, Mg, Na, K va mikroelementlar tashkil qiladi. Kremniyning asosiy qismi bo’lakli birlamchi minerallardan tashkil topgan 0,25 mm dan katta bo’lgan fraksiyaga to’g’ri keladi. Bundan mayda fraksiyalarda dala shpatlari, temirli, alyuminiyli minerallarning miqdori ortadi. Illi fraksiyada gelli minerallar ko’p tarqalgan. Odatda bir qoidani aytish mumkin, u ham bo’lsa fraksiyalarning o’lchami 10,25; 0,25-0,1; 0,1-0,01; 0,01-0,001:  0,001 kaìaéèá áoðèøè áèëaí áèðãa, SiO 2 ìèqdori kamayib, Al 2 O 3 , Fe 2 O 3 , MgO, K 2 O larning miqdorlari esa ortib boradi. Tuproq kesimi kimyoviy tarkibining o’zgarishi, tuproqda ishqoriy metallar Bir xil tarkibli tuproq hosil qiluvchi jins ustida hosil bo’lgan tuproq genetik gorizontlarining kimyoviy tarkibi har xil bo’ladi. Tuproq qatlamlarida keskin o’zgarish odatda elyuvial, illyuvial qatlamlarga ega bo’lgan tuproqlarda keskin ko’rinadi. Bunda elyuvial qatlamda Fe, Al oksidlarning miqdori nisbatan kamayib

SiO 2 miqdoriniki esa ortadi. Illyuvial qatlamda esa buni aksi sodir bo’ladi, ya’ni Fe va Al oksidlari ko’payadi. Shuning hisobiga kvars kamayadi. Podzol qatlamining hosil bo’lish jarayonida nordon muhitdagi kislotalar ta’sirida Fe va Al birikmalari illyuvial qatlamda to’planishi yoki butunlay yuvilib ketishi ham mumkin, ya’ni tuproq profilidan chiqib ketish hollari ham kuzatiladi. Ilsizlanish (illimerizatsiya, portlyuvatsiya), ya’ni nozik zarrachalarni illyuvial qatlamga ularning tarkibini buzmasdan to’planishida ham, podzollanish jarayoniga o’xshash Fe, Al oksidlari elyuvial gorizonda keskin kamayadi. Sho’rtoblanishda ham shu hodisa yuz beradi. Tuproq profilidagi minerallarning, tuproqning umumiy kimyoviy analizi hamma vaqt ham tuproqda sodir bo’layotgan jarayonni to’la tushuntira olmaydi. Masalan, podzollanish bilan illemirizatsiyada minerallar illyuvial gorizontda to’planishi mumkin, aslida esa bu jarayonlar o’zaro keskin farq qiladi. Bu farq tuproqning elementlar tarkibiga bog’liq bo’ladi. Tuproqni qator xossalariga boshqa elementlar qatorida ishqoriy va ishqoriy yer metallari ham ijobiy hamda salbiy ta’sir ko’rsata oladi. Bu metallar tuproq kationi holida mavjud. Bu kationlarni tuproqqa ko’rsatadigan ta’siri o’zlarining ion radiusi, zaryadi gidrotatsiya darajasi va boshqa xossalariga hamda tuproqning kimyoviy tarkibiga bog’liq bo’ladi. Bu elementlarning migratsiya qobiliyati ularning energetik konstantasiga bog’liq bo’lib, kam valentli, kichik valentli kationlar uchun EK = W:2R bo’ladi. Bunda W-ion valenti R-ion radiusi Agar shu nuqtayi nazardan qarab chiqadigan bo’lsa, elementni ion radiusi qancha katta bo’lsa, uni energetik konstantatsi shuncha kichik va aksincha bo’ladi. Bu ko’rsatkich to’g’ridan to’g’ri, uni migratsiya qobiliyatiga ta’sir qiladi. Bizga ma’lumki, ishqoriy va ishqoriy yer metallari D.I.Mendeleevning elementlar davriy sistemasida I âa II-guruhlarda joylashgan. Ularning tuproqdagi va litosferadagi o’rtacha miqdorlari hamda ba’zi xususiyatlari jadvalda ko’rsatilgan.

8-jadval Ishqoriy va ishqoriy er metallarining miqdorlari va ion radiusi Elementl ar Ion radiu si nm Miqdori, % Elementl ar Ion radiu si Miqdori, % litosfera da tuproqd a litosfera da tuproqd a Li 0,069 0,02 0,003 Be 0,030 6 * 10 -4 6 * 10 -4 Na 0,098 2,0 0,63 Mg 0,074 2,1 0,63 K 0,133 1,1 1,38 Ca 0,104 2,6 1,37 Rb 0,149 4,4 * 10 -3 n * 10 -3 Sr 0,120 0,05 0,05 Cs 0,165 1,4 * 10 -4 6 * 10 -4 Ba 0,149 0,10 0,06 Ra 0,144 - 8 * 10 -7 Bu jadval va adabiyotlar ma’lumotidan bizga ma’lumki, Na, K, Ca, Mg lar makroelementlar, qolganlari esa mikro va ultramikroelementlar qatoridan joy oladi. Ishqoriy metallar. Bu elementlarga litiy, natriy, kaliy, rubidiy, seziylar kiradi. Buning ishqoriy metallar deyilishiga sabab, oksidlari suv bilan reaksiyaga kirishib ishqorlarni hosil qiladi, u kaliy misolida quyidagicha sodir bo’ladi: K 2 O + H 2 O → 2KOH; Bu kationlar uchun o’zlarining tashqi qobig’ida yagona elektronni berish xususiyati xarakterli bo’lib, shuning hisobiga ular doimiy bir valentlidirlar. Bu elementlar elektron qabul qilmaydi. Ularni tashqi elektron qobig’ida S elektron mavjud. Bu elementlar erkin metal va oksid shaklida biosferada turmaydi. Sababi ular faol bo’lib, tezda N 2 O va CO 2 bilan reaksiyaga kirishib, natijada karbonatlarni yoki ishqorni hosil qiladi. Tuproq tarkibidagi miqdoriga qarab uning xususiyatiga real ta’sirni faqat K va Na ko’rsata oladi, aniqrog’i, shularning ta’siri aniqlangan. Bu guruhdagi boshqa elementlarning tuproq xususiyatiga ta’siri yetarli o’rganilmagan. Shu boisdan bo’lsa kerak, bular tuproqqa katta ta’sir ko’rsatmaydi degan aksioma mavjud. Kaliy va natriy tuproq tarkibidagi bir necha guruh birikmalariga kiradi. Masalan nordon va asosiy dala shpatlari, slyudalar tarkibiga, singdirish kompleksiga kiradi. Bulardan tashqari, sho’r tuproqlarda ularni har xil tuzlari to’planadi. Ishqoriy metallarning bir necha guruhlarga bo’linishi o’rganilgan bo’lib, ularning eng ko’p ishlatiladigan tasnifi bu suvda eriydigan birikmalari, almashinuvchi kationlari,

potensial harakatchan formalari, kristall panjara tarkibidagi kationlarga bo’linishi hisoblanadi. Bundan tashqari, N.I.Gorbunov tomonidan ham maxsus tasnif ishlangan bo’lib, elementning yalpi miqdorini umumiy zaxira (rezerv) deb, bu miqdor ichiga bevosita potensial, yaqin zaxiralarni kiritishni tavsif qiladi. Suvda eriydigan tuzlar kationlari va singdirish kompleksidagi almashinuvchi kationlar bevosita rezerv , tuproqni il zarrachalari tarkibidagi kationlar yaqin rezerv , 0,001 mm dan katta bo ’ lgan zarrachalar tarkibidagi nordon plagioklazlardagi , kaliyli dala shpatlaridagi kationlar potensial rezerv hisoblanadi . Tuproqdagi ishqoriy metallarning umumiy zahirasi uning granulometrik va minerologik tarkibiga bog’liqdir. Yengil tuproqlarda zaxiraning hamma shakllari miqdori og’ir tuproqlarnikiga nisbatan ham kam. Ayniqsa yengil tuproqni 0,001 mm dan katta fraksiyasi qumdan iborat bo’lsa, bu farq yanada keskinlashadi. 9-jadval Tuproqlar Chuqurlik, sm Zahi ra Potentsial Yaqin Bevosita Umumi y Kaliy Chimli podzol 0-10 1408 236 7 1651 29-37 1324 295 7 1626 100-110 939 520 10 1469 Tipik qora tuproq 0-10 1082 622 14 1718 70-80 950 671 15 1636 270 934 739 12 1685 Natriy Ustunli sho’rtob 1-3 361 129 6 496 15-30 343 199 316 858 60-75 465 119 74 658 200 422 161 75 658 Sulfat- sodali sho’rtob 0-2 1002 94 7 1103 2-20 904 145 195 1244 30-40 1276 169 228 1673 34-70 808 147 273 1228

Ba’zi tuproqlardagi kaliy va natriy zaxiralari, mg / 100 g tuproqqa nisbatan (Gorbunov 1978) Bu farqni Farg’ona viloyatida tarqalgan yengil va og’ir mexanik tarkibli, eskidan sug’oriladigan o’tloqi saz tuproqlarda ko’rish mumkin. 10-jadval Eskidan sug’oriladigan o’tloqi saz tuproqlarda kaliy formalarining miqdoriy o’zgarishi Kesm a raqam i Chuqurlik, sm Yalpi, % mg / 100 g tuproqd Fizik loyqa, % Almashinm aydigan Almashi- nadigan Suvda eruvchi 1 0-32 2,25 65,0 80,0 40,0 60,44 32-50 2,20 38,0 78,0 42,0 48,10 50-70 1,80 28,0 60,0 31,0 40,97 5 0-36 1,60 63,0 10,0 4,0 29,38 36-48 1,80 78,0 11,0 2,50 28,76 48-68 1,50 53,0 8,0 2,70 28,00 Tuproq tarkibidagi kaliyning miqdori shu tuproq paydo bo’lishida qatnashgan va ishtirok etayotgan minerallarning tarkibi va miqdoriga ham bog’liq. Kaolinitli gillarda hosil bo’lgan tuproqlarda rezerv smektitli minerallarga ega bo’lgan jismlar ustida hosil bo’lgan tuproqlarga nisbatan kam bo’ladi. Yaqin rezerv odatda singdirilgan kationlar va singdirish sig’imiga bog’liq bo’ladi. Kaliy va natriyning bevosita rezervi sho’r tuproqlarda ko’p bo’ladi. Kaliy va natriyning tuproqdagi zahiralari shu tuproqni vujudga keltiruvchi minerallarga bog’liq bo’lib, ularning ba’zilarining kimyoviy tarkibi jadvalda keltirilgan. 11-jadval Kaliy va natriyli minerallar Minerallar Formula Miqdor, % Natriy Kaliy

Ortoklaz K [ AlSi 3 O 8 ] - 14 Albit Na [ AlSi 3 O 8 ] 9 - Feldshpatitlar WAlSiO 4 + KAlSiO 4 - Nifelin pCaAlSiO 4 + NaSi 3 O 8 16 - Leytsit KAlSi 2 O 6 , NaSi 2 O 6 ∙ H 2 O 10 25 Biotit K(Mg, Fe) 3 [ AlSi 3 O 1a ] (OH,F) 2 - 6 Muskovit KAl 2 [ AlSi 3 O 1a ] (OH) 2 - 9,2 Flogopit KMg 3 [ AlSi 3 O 1a ] (OH, F) 2 - 8,6 Gidromuskovit KAl 2 [ (Si,Al) 4 O 1a ] (OH) 2 ∙ nH 2 O - 5,4 Tenardit Na 2 SO 4 32 - Mirabilit Na 2 S0 4 ∙ 10H 2 O 14 - Glauberit Na 2 Ca(SO 4 ) 2 16 - Poligalit K 2 MgCa(SO 4 ) 4 ∙ 2H 2 O - 13,9 Bura Na 2 B 4 O 7 ∙ 10H 2 O 12 - Natriyli selitra NaNO 3 27 - Kaliyli selitra KNO 3 - 38,6 Galit NaCl 39 - Karnolit MgCl 2 ∙ KCl ∙ 6H 2 O - 14 Kaliy bilan natriy davriy sistemada yonma-yon turishiga qaramasdan, ularning geokimyoviy xossalari bir-biridan farq qiladi. Bu farq elementlarning kimyoviy xususiyatlariga, jumladan ion radiuslariga va gidrotatsiya jarayonini belgilaydigan gidratlanish darajasiga bog’liq. Suyultirilgan eritmalarda natriy ioniga 9-11 molekula, K ga esa 5-6 molekula gidratli suv to’g’ri keladi. Buning natijasida natriy ionining radiusi K ga nisbatan kichikligiga qaramasdan, gidratlangan ion radiusi 0,79 nm ga yetadi, kaliyniki esa 0,532 nm bo’ladi. Natriy dala shpatlarining tarkibida bo’ladi. Kaliyni slyudalarda ko’pligi ularning kristall kimyoviy xossalaridan kelib chiqadi. Kaliy va natriyning bu xususiyatlari ularning tuproq fraksiyalaridagi miqdorlarida o’z aksini topgan. 12-jadval Mexanik fraksiyalarda K va Na % Fraksiyalar nomi A -qatlam C -qatlam Na K Na K Sho’rxok tuproqlarda  0,001 0,29 2,02 0,31 2,20

0,001-0,005 1,20 1,98 1,44 1,96 0,005-0,01 1,34 1,40 1,28 1,37 0,01-0,05 1,16 1,33 0,88 1,05 0,05-0,25 0,24 0,60 0,44 0,50 0,25-0,5 0,09 0,14 0,04 0,07 Tuproqda 0,74 1,46 0,84 1,24 12-jadval ma’lumotlariga ko’ra, zarrachalarning o’lchami ortgan sari, bu elementlarning miqdori kamayib boradi. Har ikkala element ham qum fraksiyasida tuproqqa nisbatan keskin 10-20 marta kamaygan. Il fraksiyalarida esa bularning miqdori keskin ortadi. Yana shuni aytish joizki, natriy miqdori sho’rtob tuproqlarda va sho’r tuproqlarda kaliydan ko’p tarqalgan. Almashinuvchi kaliy tuproqlarda bir tekisda tarqalgan bo’lsa, buni natriy uchun aytish qiyin. Bunga sabablardan biri slyudalar kaliyni natriyga nisbatan mustahkam ushlab turadi. Kaliy va natriyning oson eriydigan tuzlari sho’r yerlarda va arid mintaqalardagi cho’kmalarda ko’p miqdorda to’planishi mumkin. Ammo shunday joylarda ham tuproq va landshaftlarning geokimyoviy xususiyatlaridan kelib chiqib, natriy kaliyga nisbatan ko’proq to’planadi. Kaliy va natriy atomlar massasining farqi natriy foydasiga deyarli 2 barobar ortiq, ya’ni kaliy atom massasi 39, natriyniki esa 23. Demak, agar biz ularni landshaftlardagi tuproqlarda tarqalganlik miqdorini foizlarda yoki boshqa birliklarda emas, balki atomlar soni bilan bersak, u holda natriy miqdori yana ham ortadi. Tuproqda ishqoriy yer metallari Kalsiy, magniy elementlarining birikmalari kaliy va natriy birikmalariga nisbatan bir muncha ko’proq tarqalgan. Bular turg’un silikatlardan tashqari karbonatlar, sulfatlar tarkibiga tuproq singdirish kompleksiga kiradi. Shu boisdan bu elementlar faqat arid ishqoriy yer metallariga zona tuproqlaridagina emas, dashtda, ba’zan esa taygada kam uchraydi. Ishqoriy yer metallari dala shpatlari, feldshpatitlar, silikatlar tarkibiga kiradi. Ulardan magniy slyudasimon minerallar (talk), xloritlar tarkibida ko’proq uchraydi.

Ishqoriy yer metallariga ega bo’lgan minerallar tarkibi 13-jadvalda ko’rsatilgan. Jadvalda murakkab minerallar qatorida oddiy, lekin geokimyoviy nuqtayi nazardan muhim ahamiyatga ega bo’lgan karbonatlar, sulfatlar, fosfatlar, xloritlar, ftoridlar ham keltirilgan. 13-jadval Ishqoriy yer metallariga ega bo’lgan minerallar Minerallar Formulasi Miqdori Ca Mg Ba Anortit CaAl 2 Si 2 O 8 14,4 - - Selzian BaAl 2 Si 2 O 8 - - 36,5 Nefelit NaAlSiO 4 + nKAlSiO 4 + pCaAlSiO 4 + NaAlSiO 4 - - - Enstatit MgSiO 3 - 24 - Diopsid CaMgSi 2 O 6 18,5 11,1 - Rodonit CaMn(SiO 3 ) 6 5,2 - - Vollastonit CaSiO 3 34,5 - - Tremolit Ca 2 Mg 5 (Si 4 O 11 ) 2 (OH) 2 9,9 14,8 - Forsterit Mg 2 SiO 3 - 34,3 - Olivin (Mg,Fe)SiO 4 14- 15 Pirop Mg 2 Al 2 (SiO 4 ) 2 - 17,9 - Grossulyar Ca 3 Al 2 (SiO 3 ) 2 26,7 - - Talk KMg 3 (SiO 3 ) 4 - 23,8 - Biotit K(Mg, Fe) 3 [ AlSi 3 O 1a ] (OH,F) 2 - - - Xrizotil K 4 Mg 3 SiO 9 - 26,1 - Vermikulit (Ca,Mg)(Mg,Fe) 3 (Si,Al) 4 O 18 (OH) 2 ∙ 4H 2 O - - - Montmorilloni t Mg 3 (Al,Fe) 2 (Si 4 O 1a )(OH) 2 ∙ 4H 2 O - - - Kaltsit CaCO 3 40 - - Dolomit MgCa(CO 3 ) 2 - - - Ankerit Ca(Mg,Fe) (CO 3 ) 2 - - - Temirdolomit CaFe(CO 3 ) 2 - - - Magnezit MgCO 3 - 28,6 - Barit BaSO 4 - - 58,4 Selestin SrSO 4 - - - Angidrit CaSO 4 29,4 - - Gips CaSO 4 ∙ 2H 2 0 23,3 - - Glauberit Na 2 Ca(CO 3 ) 4 14,4 - - Poligalit K 2 MgCa 2 (CO 3 ) 4 ∙ 2H 2 0 13,3 4,0 -

Epsomit MgS0 4 ∙ 4H 2 O - 9,8 - Kizerit MgS0 4 ∙ H 2 O - 17,4 - Gidroboratit MgCaBsO 11 ∙ 6H 2 O 13,1 7,8 - Boratsit MgClB 7 O 13 - 20,9 - Apatit Ca 5 (F,Cl,OH)(PO 4 ) 3 38- 40 - - Karnalit MgCl 2 KCl ∙ 6H 2 O - 8,7 - Flyuorit CaF 2 67,7 - - Brusit Mg(OH) 2 - 41,4 Tuproqdagi kalsiy tuzlarining aksariyatini eruvchanligi past yoki yomon, lekin tuproq tarkibidagi boshqa tuzlar ta’sirida gips va boshqa shunga o’xshagan tuzlarning eruvchanligi o’zgaradi. Masalan, natriy xloridning konsentratsiyasi o’zgarishi munosabati bilan, gips eruvchanligi o’zgarishining Shterina (1949) ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkin. 14-jadval Osh tuzi konsentratsiyasi bilan gips eruvchanligi dinamikasining bog’liqligi g / l. NaCl CaSO 4 ∙ 2H 2 O NaCl CaSO 4 ∙ 2H 2 O 217,23 5,816 86,10 6,865 283,50 6,102 50,04 6,003 331,51 6,654 19,81 4,312 180,75 7,056 14,87 3,850 152,13 7,230 10,07 3,405 138,76 7,236 4,97 2,899 119,87 7,216 2,49 2,438 0,00 2,083 - - Jadvaldan ko’rinib turibdiki, NaCl ning eritmadagi miqdori ortishi bilan gipsning eruvchanligi oshadi. Bu hodisani quyidagicha tushuntirish mumkin , ya ’ ni : 2 NaCl + CaSO 4 → CaCl 2 + NaSO 4 Bu reaksiyadan ko ’ rinib turibdiki , Ca miqdori CaCl 2 hosil qilish uchun sarf bo ’ ladi . Lekin agar bu hodisani sho ’ r , sho ’ rtob tuproqlarda , ayniqsa , ularning yuvish jarayonida nazarda tutsak , u holda Ca ni , ba ’ zan Na ning bir qismi tuproqning singdiruvchi kompleksi tarkibiga kiradi , ya ’ ni SK ga kirish uchun sarf bo ’ ladi .

Hayotda natriyli tuzlarni tuproqdagi yoki eritmadagi , tuproq eritmasidagi miqdorlari faqat gipsning eruvchanligiga emas , balki karbonatlarning ham eruvchanligiga ta ’ sir ko ’ rsatadi . Uni quyidagi ma ’ lumotlardan ko ’ rish mumkin . 15- jadval Har xil tuzlar ishtirokida Ca , Mg karbonatlarning eruvchanlik dinamikasi Temperatura, o C Eritmada, g / l Qattiq fazada Muallif 1 2 3 4 23 NaCl MgCO 3 MgCO 3 331,4 0,293 - 272,9 0,393 - 231,1 0,460 - 147,4 0,544 - F.Cameron 106,3 0,585 - A.Seidell (1903) 59,5 0,527 - 28,0 0,418 - 0,0 0,176 - 2,93 0,1210 MgCO 3 ∙ H 2 O F.Gothe (1915 1,17 0,1344 - 0,585 0,1283 - 0,0 0,0944 - 23 Na 2 SO 4 MgCO 3 MgCO 3 315,10 1,388 - 264,60 1,338 - 191,90 1,280 - 160,80 1,230 - 95,68 1,020 - 54,76 0,826 - 25,12 0,586 - 0,0 0,216 - 4,03 0,1507 - 1,16 0,1620 - F.Cathe (1915) 0,805 0,1450 - 0,0 0,0944 - 15 NaCl MgCO 3 MgCO 3 20,00 0,0713 - 10,00 0,0563 - H.Cantoni 5,85 0,0496 - G.Gogullia (1915) 23 305,00 0,119 CaCO 3

220,40 0,115 - 166,80 0,106 - 114,80 0,108 - F.Cameron 92,50 0,094 - M.Bell 51,80 0,086 - W.Robiuson (1902) 16,00 0,076 - 25 Na 2 SO 4 CaCO 3 CaCO 3 239,0 0,360 - 210,20 0,343 - 193,80 0,346 - F.Cameron 145,50 0,322 - M.Bell 126,20 0,313 - W.Robiusn (1907) 49,0 0,262 - 16,50 0,180 - 9,70 0,150 - Bu jarayon odatda quyidagicha borishi mumkin: MgCO 3 + 2NaCl → MgCl 2 + Na 2 CO 3 MgCO 3 + Na 2 SO 4 → MgSO 4 + Na 2 CO 3 Reaksiyalardan ko’rinib turibdiki, natijada normal soda hosil bo’ladi. Demak, korbonatli sho’r yerlarni yuvishda tuproqda, sizot suvda sodaning paydo bo’lishini nazorat qilish lozim. Bunda soda miqdori tuproqning sho’rlanishida qatnashgan natriyli tuzlar qancha ko’p bo’lsa, soda ham shuncha ko’p hosil bo’ladi. Natriyli tuzlar bilan CaCO 3 orasidagi bog’lanish ham xuddi MgCO 3 dagi kabi bo’ladi. Ya’ni: CaCO 3 + 2NaCl → CaCl 2 + Na 2 CO 3 CaCO 3 + Na 2 SO 4 → CaSO 4 + Na 2 CO 3 Biz yuqorida karbonatlarning eruvchanligi har xil tuzlar konsentratsiyasiga bog’liqligini ko’rib chiqdik. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, yuqoridagi mualliflar karbonatlar va gipsning eruvchanligini o’rganishda korbonat angidrid (CO 2 ) ishtirokisiz muhitda ish olib borgan. Aslida esa CO 2 , ayniqsa, korbonatlarning eruvchanligiga keskin ta’sir ko’rsatadi. Bu masala Gedroyts tomonidan o’rganilgan bo’lib, u quyidagicha ko’rinishga ega.

16-jadval Kaltsit va magnezitning suv temperaturasi 25°C bo’lganda har xil miqdordagi CO 2 ishtirokidagi eruvchanligi CO 2 ni potensial bosimi, ATM 1000 ml, suvdagi mg / mol miqdorlari Ca Mg 0,00031 0,52 10,13 0,00033 0,76 16,24 0,00344 1,17 22,10 0,00690 1,51 25,07 0,04320 2,87 45,01 0,11160 4,03 62,66 0,96840 8,91 213,50 Bu o’zgarishlarga asosiy sabab, tuproq sharoitida, tuproq suvida CO 2 erib, ya’ni N 2 O + CO 2 → N 2 CO 3 korbanat kislotani hosil qiladi. Hosil bo’lgan kuchsiz kislota korbonatlarning eruvchanligiga ta’sir ko’rsatadi. Porsial bosim 0,00031 dan 0,96840 ga yetganda, CaCO 3 ni eruvchanligi 3123 marotoba oshadi. Bu jarayon ham quyidagicha boradi: H 2 O + CO 2 → H 2 CO 3 CaCO 3 + H 2 CO 3 → Ca(HCO 3 ) 2 MgCO 3 + H 2 CO 3 → Mg(HCO 3 ) 2 Hosil bo’lgan gidrokarbonatlar sharoitga qarab har xil kimyoviy reaksiyalarga kirishadi yoki o’zlaridan gazni desorbtsiya qiladi. Natijada tuproqda ishqoriylik paydo bo’ladi. Bu jarayonni quyidagicha tasvir qilish mumkin: Ca(HCO 3 ) 2 = Ca(OH) 2 + CO 2 Mg(HCO 3 ) 2 = Mg(OH) 2 + CO 2 Bu jarayonda tuproq tarkibidagi elementlar migratsiyasida va har xil tuzlarni hosil bolishida sodir boladi. Tuproq profilida karbonitlar va gipsning taqsimoti nisbatan sodda qonuniyatga, yani ularning eruvchanligiga bo’ysunadi. Bu ko’rsatkich har xil tuproqlarda turlicha namoyon bo’ladi. Bunga sabab tuproq tarkibida eruvchanlikka ta’sir etuvchi komponentlarning xilma-xilligi va juda ozligi, tuproq

temperaturasi, sug’oriladigan suv tarkibi va boshqalar ham eruvchanlikka ta’sir ko’rsatadi. Misol uchun, Farg’ona vodiysida tarqalgan arzik-sho’rxokli o’tloqi, o’tloqi saz, bo’z-qo’ng’ir tuproqlardagi gips va karbonatlar taqsimotini G’. Yuldashev, V.Isakov o’rganishgan. Bu borada yana shuni alohida ta’kidlash kerakki, tuproq profilidagi karbonatlar tarkibi va miqdori ma’lum darajada joyning iqlimi va tuproqning granulometrik tarkibiga bog’liq. Odatda shimoldan janubga tomon karbonatlar va sulfatlarning akkumulyatsiya jarayonini o’rganadigan bo’lsak, biz arid iqlim o’lkalariga xos tuproqlarda bu tuzlar akkumulyatsiyasini jadvaldagiga o’xshash ko’rishimiz mumkin. Boshqa hollarda to’plansa bunda u holatni introzonal nuqtayi nazardan qarash mumkin. Ishqoriy yer metallarini muhim tuproq kimyoviy xossalaridan, funksiyalaridan biri tuproq singdiruvchi kompleksi tarkibiga kirishi, almashinishda qatnashishi, tuproq eritmasidagi roli hisoblanadi. Ishqoriy yer metallari tuproq eritmasini shakllantirishda albatta qatnashadi va eritmaning xususiyatlariga ta’sir ko’rsatadi. 17-jadval Markaziy Farg’onaning sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarida kalsiy va magniylarning sulfatli va karbonatli tuzlari, % (Isakov V.Yu., 1991) Qatlam, sm CaSO 4 Ca,Mg (CO 3 ) 2 MgCO 3 Jami CaSO 4 MgSO 4 Umumiy 0-33 8,36 4,25 yo’q 12,81 4,03 yo’q 18,66 38-83 18,24 5,07 - 23,31 53,68 - 76,99 83-110 21,48 8,10 izlar 29,53 32,07 - 66,55 110-134 14,97 7,14 1,11 23,22 42,46 - 65,66 134-165 15,18 7,57 1,58 24,38 28,73 - 53,06 165-180 13,31 4,10 2,20 19,65 60,19 - 79,84 18-jadval

Bo’z-qo’ng’ir tuproqlarda gips va karbonatlar tarkibi, % Chuqurlik, sm Ca(HCO 3 ) 2 CaCO 3 MgCO 3 CaSO 4 ∙ 2H 2 O MgCO 4 ∙ 7H 2 O Qo’riq erlar 0-1,5 0,045 2,73 1,39 4,34 0,89 1,5-16 0,060 14,42 2,48 5,12 1,54 16-25 0,053 11,55 2,93 41,60 10,74 25-48 0,033 9,27 3,94 48,41 11,70 48-120 0,032 12,83 3,55 42,71 2,18 Yangi o’zlashtirilgan erlar 0-20 0,046 19,99 1,03 1,46 0,18 20-32 0,050 12,26 2,23 3,77 0,21 32-56 0,036 9,77 1,95 12,99 2,13 56-70 0,040 8,23 4,38 24,55 4,15 Yangidan sug’oriladigan erlar 0-35 0,039 12,66 0,85 2,13 0,51 35-48 0,022 9,27 1.65 10,43 1,50 48-82 0,036 12,44 1,97 19,87 1,51 82-104 0,038 8,12 4,96 26,27 1,78

Takrorlash uchun savollar 1. Asosiy tuproq kimyoviy jarayonlarini ayting. 2. Tuproqni kimyoviy xususiyatlarini belgilovchi jarayonlarni tavsiflang. 3. Tuproqni element tarkibi nima? 4. Element tarkib bilan yalpi kimyoviy tahlilning farqi nimalarda nomoyon bo’ladi. 5. Tuproqni element tarkibi bilan genetik qatlamlari o’rtasida qanday bog’lanishlar bor? 6. Tuproqni potentsial unumdorligi bilan element tarkibi o’rtasidagi bog’lanishlar. 7. D.S.Orlov bo’yicha tuproqdagi elementlarning guruhlanishi. 8. Goldshmidt bo’yicha elementlarni guruhlanishi. 9. Havo va suv migrantlariga tavcif. 10. Pedomorf elementlar va tuproq rangi. 11. Tuproqni nur qaytarish xususiyati formulasini izohlang. 12. Tuproqni kimyoviy tarkibini diagrammalarda izohlash yo’llari.

Adabiyotlar: 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

O'xshashlar

Tuproqning suyuq qismi kimyosi Tuproq eritmasining manbalari, ajratib olish usullari

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Tuproq tarkibidagi suv kurs ishi

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot

Tuproq muhiti –pH ni aniqlash usullari