Tuproqda galloidlar va radioaktiv elementlar. Galloidlarning geokimyoviy va biogeokimyoviy xossalari - Geologiya - Referatlar

Tuproqda galloidlar va radioaktiv elementlar. Galloidlarning geokimyoviy va biogeokimyoviy xossalari

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134.1103515625 KB

Ko'chirib olish

Tuproqda galloidlar va radioaktiv elementlar. Galloidlarning geokimyoviy va biogeokimyoviy xossalari Reja: Tuproqda uran, radiy, toriy, kaliy, uglerod va boshqa radioaktiv elementlar  Tuproqlardagi radioaktiv izotoplar to’g’risida  Tuproqlarda tabiiy radioaktiv elementlar (TRE) ning migratsiyasi  Radioaktiv izotoplar yordamida tuproq va tog’ jinslarining yoshini aniqlash  Tuproq qoplamining radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi

VII guruxning asosiy gruppachasiga ftor, brom, xlor, yod va astatlarga galogenlar deyiladi. Bu so’zning ma’nosi tuz hosil qiluvchi demakdir. Bularning hammasi metallar bilan o’zaro ta’sir ettirilganda tuzlarni hosil qiladi. Galogenlar elektronni tez qabul qiladi, bu qobiliyat ularni tipik metalmaslar qatoriga kirishni taqoza qiladi. Ftor o’z birikmalarda doim -1 valentli bo’lib, oksidlangan shaklda bo’ladi, qolgan galogenlarning valentliklari esa -1 dan +7 gacha o’zgarib turadi. Erkin galogenlar juda yuqori darajadagi kimyoviy faollik ko’rsatish qobiliyatiga ega. Galogenlar deyarli barcha sodda va bir guruh murakkab moddalar bilan reaksiyaga kirishib, xilma xil xususiyatga egadirlar. Galogenlarning kimyoviy va geokimyoviy xossalari murakkab bo’lib, quyida jadvalda keltirilgan. 55-jadval Galloidlarning ba’zi bir kimyoviy va geokimyoviy xususiyatlari Harakterlovchi xususiyatlari Ftor Xlor Brom Yod Atom og’irligi. g. atom 18,998 35,453 79,904 126,90 4 Atom radiusi, nm. 0,064 0,099 0,114 0,133 Ion radiusi, nm 0,133 0,181 0,196 0,220 Litosferadagi o’rtacha miqdori (Beus. 1975), % 6,0·10 -2 1,0·10 -2 2,0·10 -4 5 ·10 -5 Litosferadagi o’rtacha miqdori (Vinogradov, 1967), % 6,6∙10 -2 1,7·10 -2 2,1·10 -4 4·10 -5 Minerallarning soni 92 98 1 8 Fersman bo’yicha energetik konstantasi 0,37 0,25 0,22 0,18 Gidrosferada KK 0,002 111,0 30,0 0,12 Tirik mavjudotda KK 0,007 1,1 0,7 0,2 Gillarda KK 0,7 0,9 3 2,5 Tuproqda KK 0,3 0,5 - 12 Daryolarda KK 10-3·10-4 0,017 0,015 - Ko’llardagi illarda KK 1,0 - - 250 Chuchuk suvlarda KK - - 6,2·10 -4 - Sho’r ko’llarda KK 10-1·10-4 - n-100n 2

Biofilligi 7·10 -3 1,1 0,75 0,20 Talasofilligi 1,5·10 -3 111 30 0,1 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, galogenlarning ayni bir geosfera qobig’idagi yoki landshaft komponentidagi miqdori ularning konsentratsiya klarki, biofilligi va boshqa xususiyatlariga bog’liq. Perelman va Goldshmitd fikrlariga ko’ra, mavjud geokimyoviy tizimda kimyoviy element miqdori ularning atom yadrosi hamda elektronlarning qobiqlariga bog’liq. Atom og’irliklarining ortishi bilan galogenlarni atom hamda ionlarining radiusi ma’lum darajada kattalashadi, litosferadagi o’rtacha miqdori, ya’ni klarki kamayadi, 0,06 dan 0,00005% gacha bo’ladi. Ular o’zlarining bu xususiyatlariga bog’liq ravishda har xil miqdorda minerallar hosil qiladi. Tarkibida ftor bilan xlorni saqlaydigan minerallar soni nisbatan ko’p. Brom mineralga ega bo’lsa, yod 8 t. ftor bilan xlor esa 92 — 98 t. mineral tarkibida uchraydi. Elementlarning migratsiya qobiliyatini tavsiflash uchun Fersman tomonidan energetik konstanta tushunchasi kiritilgan. Bu ko’rsatkich anionlar va kichik valentli kationlar uchun W 2 ЭК =- 2 R bo’lib, bunda: W— ion valentligi, R —ion radiusi. Qolgan kationlar uchun esa W 2 ЭК = - ∙ 0,75 ( R + 0,20 ) 2 R bo’ladi.

Shu asosda agar energetik konstantalarni hisoblasak, u holda bu ko’rsatkich yod uchun 0,18, ftor uchun esa 0,32 ni tashkil qiladi, bu sohada brom bilan xlor oraliqni tashkil qiladi. Energetik konstanta qancha katta bo’lsa, galogenlarning migratsiya qobiliyati shuncha yuqori bo’ladi. Galogenlar migratsiyasi boshqa elementlar qatori atmosferada, litosferada, gidrosferada, pedosferada sodir bo’ladi. Gidrosferada xlorning konsentratsiya klarki eng yuqori bo’lib, 111 ni tashkil qilsa bromniki 30, ftor va yodniki esa 0,002 — 0,12 atrofida bo’ladi. Galogenlar migratsiyasi daryolarda, ko’llarda etarli darajada o’rganilmagan. V.I.Vernadskiy (1965) biosfera to’g’risidagi ta’limotni rivojlantirib, tirik moddalar yer ustida buyuk geoximiyaviy kuch tariqasida nomoyon bo’ladi degan. U tirik moddalarning 5 ta geokimyoviy funksiyasini aniq va ravshan ko’rsatib beradi. Birinchi funksiya bu gaz funksiyasidir. Yer po’sti ustki qismida barcha gazlar hayot mahsulidir degan fikrni aytgan edik. Demak ftor va xlor ham hayot mahsuli. Ikkinchisi, konsentratsion funksiya bo’lib, organizmlar o’zlarining tanalarida ko’pchilik elementlarni to’playdi. Bunga sho’rxoqlarda o’suvchi galofit o’simliklarni misol tariqasida keltirish mumkin. Shunday organizmlar ham ma’lumki, ular kremniy va kalsiyni to’playdi. Dengiz suv o’tlari esa yod elementini to’playdi. Uchinchisi, oksidlanish qaytarilish funksiyasi bo’lib, bu funksiya o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lgan elementlar tarixida muhim rol o’ynaydi. Bu borada landshaft ko’zgusi sanalgan tuproqda temir va marganest giokimyosini ko’rsatish mumkin. To’rtinchisi, biokimyoviy funksiya bo’lib, bunda tirik organizmlarning o’sish va rivojlanishidagi elementlar migratsiyasining roli asos qilib olingan. Beshinchi funksiyasi, bu biokos tizimdan tashqariga chiqadigan dalillar hisoblanadi.

Shu funksiyaga insoniyatni biokimyoviy faoliyati ham kiradi. Bu borada Perelman (1972) ishlari diqqatga sazovor. Uning ko’rsatishicha, ftor elementining tarqalishi bilan bioqimyoviy va endenik hodisalar aniq aloqador. Bromning tarqalishi bilan esa nerv sistemasi evolyutsiyasi aloqadorlikda bo’ladi. V.D.Arutyunov, I.V.Babel, T.M.Belyakova va boshqalar tomonidan geokimyo va tuproqlar kimyosining uslubiyati ishlab chiqilgan. Bu uslub geologik, pedologik, biokimyoviy jarayonlarning atomlar darajasida hamda tuzlarda atomlarning tarixini o’rganishga asoslangan. Hozirgi zamon tuproqlar kimyosi va landshaftlar geokimyosining metodologik negizida borliqning umumiy qoidalari yotadi. Buning asosiy vazifasi esa landshaftlarda atomlar migratsiyasini o’rganish hisoblanadi. Migratsiyaning qaramaqarshi tomonlarini, kimyoviy elementlarni landshaftlardagi konsentratsiyasi va tarqalishini o’rganish uning xususiy tomonlari hisoblanadi. Polinov fikricha, landshaftlarni o’rganishning asosiy metodi tarixiy — geokimyoviy bo’lib, bu maxsus tizimga tayanadi. Bu borada Glazovskaya (1974) shunday yozadi; «landshaftlardagi jarayonlarni o’rganishni eng oddiy geokimyoviy landshaftlarning tizimidan boshlamoq kerak». Bunda dastlabki landshaft — oqindi jinslar ustida joylashgan litofil o’simliklardan boshlab, to’la shakllangan shu sharoit uchun to’la rivojlangan biogeotsenozlargacha hisoblanadi. Bu zanjirda makro- va mikroelementlar, galogenlar migratsiyasini o’rganish katta ahamiyat kasb yetadi. Geokimyoviy landshaftlardan tuproq tizimining strukturasini aks ettiradigan modellarni tuzish, galloidlarni o’rganishda, boshqa usullar qatorida elementar va kaskadli geokimyoviy tizimlarni qo’llash ham yaxshi natijalarga olib keladi. Bunda migrandlarni o’rganish landshaft bloklarida, ya’ni atmosfera, tuproq, sizot suvlari, yer ustki suvlari, o’simlik, litosferalarda olib boriladi. Har bir blok ichida galloidlar gaz, suyuq, qattiq, tirik fazalarida o’rganiladi. Gologenlarni o’rganishda kaskadli tizimlarning chiqindisini tanlash maqsadga muvofiq keladi. Bunda konsentratsiya va tarqalishga alohida e’tibor berish kerak.

Tuproqni analizga olishda o’tuvchi qatlamlarga e’tibor berilib, bu o’tuvchi qatlamdan albatta namuna olinishi lozim. Tuproq, suv, ona jins, o’simlik va boshqa bloklardan namunalar olib analiz qiladigan bo’lsak, u holda spektrofotometrlardan, ya’ni ISP-28, ISP — 30 hamda atom — adsorbsion usullardan foydalanish kerak. Bu usullar asbob — anjom jihatdan nisbatan qimmatroq bo’lsada, kam mehnat talab qiladi. Galloidlar va boshqa elementlar migratsiyasini o’rganishda biogeokimyoviy va geokimyoviy ko’rsatkichlariga e’tibor berish yaxshi natija beradi. Bu ko’rsatkichlar elementlarni biofilligi, talosofilligi, texnofilligi, klarki va boshqalardir. Landshaftlarni shu yo’sinda o’rganishda hodisalar va jarayonlar nisbatan yengil aniqlanadi va ochiladi. Masalan, elementning texnofilligi qancha yuqori bo’lsa, shuncha darajada tirik organizm uchun xavfli bo’ladi. Bu nuqtayi nazardan olib qaraydigan bo’lsak, ftor, brom, xlor va yodning destruktiv aktivligi Galozovskaya ma’lumotlariga ko’ra, P 10 11 —10 10 ni tashkil qilib o’rtacha darajadagi faollikka to’g’ri keladi. Demak, bu uncha xavfli emas. Galloidlarning tuproq va suvdagi migratsiyasi Harakat shakllariga tayangan holda A.I.Perelman migratsiya turlarini quyidagicha bo’lishni tavsiya qiladi: 1) mexanik migratsiya; 2) fizik-kimyoviy migratsiya; 3) biogen, ya’ni tirik organizmlar faoliyatiga bog’liq bo’lgan migratsiya; 4) texnogen, ya’ni sotsial jarayonlarga aloqador migratsiya. Tuproqlarning landshaftlarini geokimyoviy tasnifi asosan atomlar biologik aylanma harakatiga, suv, mexanik va boshqa turdagi migratsiyaga asoslanadi. Arid iqlimli, sug’oriladigan dehqonchilik rivojlangan mintaqalarda, ayniqsa, O’zbekiston misolida oladigan bo’lsak, paxtachilik va u bilan bir qatorda unga mos keluvchi o’simlik turlarini ekish, o’stirish yaxshi yo’lga qo’yilgan.

Migratsiya tipi, modda aylanishi, elementlarning sug’oriladigan zonalarda sug’orilmaydigan mintaqalarga ko’ra bir muncha boshqacha sodir bo’ladi. Ftordan tashqari, gologenlarning harakatchanligi Polinovning migratsiya qatoriga ko’ra, shiddatli hisoblanadi. Ayniqsa, ularning bu xususiyati dasht va cho’l mintaqalarida, havo, suv, tuproq, o’simliklarda yaxshi namoyon bo’ladi. 56-jadval B.B.Polinov bo’yicha elementlarning migratsiya qatori Elementlar migratsiya qatori Migratsiya qatori tarkibi Migratsiya qatori kattaligi Shiddatli Cl,Br,J, S 2n ∙ 10 Yengil olib chiqiladigan Ca,Na r Mg, K n Harakatchan SiO 2 (silikatlar) Inert va kuchsiz harakatlanuvchilar Fe, Al, Ti Amalda harakatsizlar Si (kvars) Suvdagi migratsiya koeffitsenti va migratsiya intensivligiga ko’ra galogenlar oldingi o’rinlarni egallaydi. Ularning bu xususiyati tuproq-iqlimiy sharoitga bog’liq emas. Qishloq xo’jaligi ekinlari bilan band bo’lgan yerlarda galloidlarning hozirgi holati va migratsiyani o’rganish hamda ularning harakat uslublarini yaratish asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Bu elementlar migratsiyasiga hamda suv va suv havzalarining kimyoviy tarkibini shakllanishiga ko’pgina tabiiy omillar ta’sir qiladi. 57 — jadval B.B.Polinovning elementlar migratsiya koeffitsientlari va qatori Migratsiya intensivligi Suvda migratsiya koeffitsenti Qator tarkibi Juda kichik n ∙ 10 ∙ 100 S r C1, V, Br, J Kuchli n - n ∙ 100 Ca, Na, Mg, Fe, Sr, Zn, Mo, Se, Ayi O’rtacha 0, n - n Si, K, Mn, P, Ba, Rb, Ni, Cu, Li, Co

Kuchsiz 0,0 n – 0,n Al, Fe, Ti, Th va boshqalar Bularning eng muhimlari tog’ jinslari, nuragan va nurayotgan minerallar, tuproq, relef, o’simlik qoplamlari hisoblanadi. Cho’l mintaqasining asosiy xususiyatlaridan biri bu uning qo’riq iqlimga xosligidir. Bu mintaqa tuproqlarida galloidlar dinamikasi kam o’rganilgan. Dasht zonalari uchun bu boradagi ma’lumotlar nisbatan ko’p. Masalan, yod uchun Belyakova T.M. aniqlagan quyidagi jadvaldagi ma’lumotlarni keltirishimiz mumkin. 58 — jadval Qora tuproqlarda yod miqdori, mg/kg Chuqurlik, sm Yalpi Harakatchan Chuqurlik, sm Yalpi Harakatchan Sho’rhok tuproqlar Qora tuproqlar 0-11 340,0 7,5 0-20 7,2 Izlar 22-32 301,9 7,2 27-32 7,4 Izlar 74-84 282,3 1,96 45-55 7,3 0,15 71-81 8,9 0,41 100-110 7,4 Izlar 150-160 7,4 0,44 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, yodning uncha yuqori bo’lmagan konsentratsiyasi avtonom landshaftlarning tuproq va tuproq hosil qiluvchi jinslariga to’g’ri keladi. Shuningdek, yalpi yod miqdori qora tuproqlar profilida 7 — 9 mg/kgligiga qaramasdan uning harakatchan miqdori tuproqda juda oz yoki yo’q. Demak, qora tuproqlarda yod gumus va minerallar tomonidan mustahkam bog’langan. Tobe landshaftlarda, ya’ni kaskadning quyi qismiga xos bo’lgan, sho’rxoqlarda yodning asosiy miqdori tuproq va ona jinslarga to’g’ri keladi. Sho’rxoqlarda yod miqdori alohida hollarda inson va boshqa organizmlar hayoti uchun xavfli miqdorda to’planadi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, sug’orilmaydigan landshaftlardagi geokimyoviy holat, ayniqsa, arid mintaqalarda yod va boshqa elementlarning harakati uchun qulay sharoit emas.

Madaniy landshaftlarda bu hol boshqacha, ya’ni xlor va boshqa bir qancha elementlar migratsiyasi sug’orish jarayonida o’simlik, suv va boshqa bloklar orqali tezlashadi. Natijada, hatto butunlay boshqa landshaft sharoitiga turli oqim yo’llari bilan o’tib kelishi mumkin. Yodning yuqori konsentratsiyasi esa kuchsiz mineralizatsiyaga ega bo’lgan gidrokorbanat natriyli suvlarga va kalsiyli tipga ega bo’lgan nomokoplarga to’g’ri keladi. Farg’ona vodiysida yodli suvlar Quva tumani hududida ochilgan bo’lib, ular juda kam o’rganilgan. Yodning asosiy manbalari chuqurlikdagi yodli suvlar bo’lib, ularning ayrimlarida bu elementning konsentratsiya klarki 250 ga yetadi. Dengiz suvlari ham yodning manbayi bo’lib xizmat qiladi. Yod dengiz suvlaridan materikka kelib tushadi, o’simliklar esa o’zlariga qisman atmosferadan yodni singdiradi va shu tariqa uning biogeokimyoviy modda aylanishiga kiritadi. Markaziy Farg’onaning qozonsimon relefiga ega bo’lishi va dengizlardan uzoq joylashganligi hamda deyarli hamma tomondan tog’ bilan o’ralganligi bu yerga dengiz yodini yetib kelishini qiyinlashtiradi. Lekin bizga ma’lumki, sho’rxoqlarda va sho’r suvlarda, sho’r sizot suvlarda yod mavjud. Perelman (1979) ma’lumotlariga ko’ra, yod cho’l zonasining tuproqgruntlarida JO 3 — shaklida ko’proq migratsiyalanadi. Uning migratsiya jadalligi tuproq oksidlanish va qaytarilish potensiali ortishi bilan ortadi. Bu potensial esa tuproqni melioratsiyalash jarayonida oshadi. Umuman Qo’qon tumanlaridagi landshaftlarda 1917 yillargacha yodning yetishmaganligi bizga ma’lum. Bu buqoq kasalligini keltirib chiqarganligi ham aniqlangan. Brom birikmalari meditsinada o’zining tormozlash qobiliyatini yaxshiligi bilan hammaga ma’lum. Ayniqsa uning nerv sistemasiga yaxshi ta’siri olimlar tomonidan isbotlangan. Brom tipik noyob element. Uning litosferadagi klarki 2,1 ·10 4 % bo’lib, juda notekis tarqalgan.

Bromning asosiy manbayi bo’lib dunyo okeanlari xizmat qiladi. Okeanlarda bromning miqdori ko’pchilik minerallarga nisbatan 30 barobar ko’p. Ba’zi bir tuzlarning yotqiziqlari ham bromga boy. Minerallardan bromning eng ko’p miqdori karnalitga (0,24-0,6%), silvinitga (0,13-0,2%) to’g’ri keladi. Arid iqlim mintaqalarida joylashgan daryolarda bromning miqdori n·10 -5 — n·10 -6 %. Cho’llarda brom noyob kumushli barerlarni vujudga keltiradi. Yer usti organizmlaridagi miqdori suvda yashovchilarga nisbatan kam. Dengiz jonivorlari 4·10 -3 %, yer yuzasidagilari 2,5-4·10 -5 % brom saqlaydi. By miqdor litosfera klarki atrofida kamroq. Landshaftlarda brom muammosi hozirgi kunda ochiq muammolar qatoridan joy oladi. Galloidlar ichida eng faoli ftor bo’lib, o’zining ko’pgina xossalariga ko’ra boshqalardan keskin farq qiladi. Ftor juda faol element bo’lib, u ko’pgina elementlar bilan o’zaro ta’sir eta oladi Hatto inert gazlar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Ayni bir vaqtda ftoridlar, xloridlar, bromidlarga nisbatan suvda oz eriydi. Eng ko’p tarqalgan, geokimyoviy jihatdan qiziqarli - ftorning minerali bo’lgan flyuorit hisoblanadi. Shunga asoslangan holda ham ftor uchun asosiy barer bu kalsiyli to’siqlar deb xulosa qilish mumkin. Nordon muhitda ftor aluminiy kolloidlar tomonidan yaxshi yutiladi. Ftor gillarda, slanslarda 0,05%, ohaktoshlarda 0,033%, qumtoshlarda 0,024% miqdorida bo’ladi. Ftor keskin litofil va pasttalassofil element. Suvdagi va biogen holdagi migratsiyasi boshqa galloidlardan past darajada. Ftorning asosiy manbalari bu tog’ jinslari hisoblanadi. Ftorli minerallar qatoriga kriolit, flyuorit va boshqalar kiradi. Tuproqda ftorning o’rtacha miqdori 0,02%. Ftorga defitsitlik seziladigan landshaftlarda «karies» kasalligi kuzatiladi.

Tabiiy suvlarda ftor miqdorining ko’pligidan Arutyunova, Babel va boshqalar biogeokimyoviy endemiya tariqasida flyuroz kasalligining rivojlanishini kuzatganlar. Belyakova (1969) ma’lumotlariga ko’ra, Shuchinskiy shahridagi ftorli suvlarning vujudga kelishida yer osti suvlarining roli katta. Yer osti suvlari har xil yo’llar bilan kelib ko’llarning suvlariga qo’shilgan. Shuche ko’llaridagi suv tarkibida ftor 4,20 mg/l, Akkolda 12,6 mg/l. Har xil tuproq qatlamiga ega bo’lgan turli landshaftlarda ftor miqdori quyidagicha o’zgaradi. Jadval ma’lumotlariga ko’ra yalpi va harakatchan ftorning miqdorini yuqori ko’rsatkichlari ellyuvial — akkumulyativ va transsuperakval landshaftlarga to’g’ri keladi. 59- jadval. Elementar landshaftlarda ftorning dinamikasi Elementlar landshaft nomi Indeksi Kesma Ftor miqdori mg/100g Yalpi Harakatchan 1. Elyuvial E 1 43,3 0,17 2. Transellyuvial TE 2 54,4 0,33 3. Akkumlyativ - transellyuvial TaE 3 59,4 0,33 4. Transsuperellyuvial TS 4 61,2 — 5. Superakval Sr 5 — 1,00 6. Akval Ak yotqiziq 35,0 2,6 Akval landshaftlarning chiqindi yotqiziqlaridagi yalpi ftorning miqdori 35, harakatchan qismi esa 2,6 mg/100g ni tashkil qiladi. Belyakova (1969) ma’lumotlariga ko’ra ftorning maksimal miqdori korbonatli qatlamlarga va tuproq hosil qiluvchi jinslarga to’g’ri keladi. Bu qatlamlar kalsiyning manbayi tariqasida xizmat qiladi va ayni bir vaqtda ftor uchun geokimyoviy barer vazifasini bajaradi. Bunday geokimyoviy landshaftlarda quyidagicha kimyoviy jarayon sodir bo’lishi mumkin:

CaCO 3 + CO 2 + H 2 O + 2 F ’ → Ca ( HCO 3 ) 2 + 2 F ’ → CaF 2 + 2 HCO 3 Eritmada paydo bo’lgan gidrokorbanatlar tezda kationlar bilan birikib yangi tuzni hosil qiladi. Ftor nordon sharoitda jadal migratsiyalanuvchi element hisoblanadi, shu bois u tuproq kesmasida ular orqali yirik suv havzalariga yetib boradi. Ftor miqdori me’yoridan ko’p bo’lgan landshaftlarda sug’orish me’yoriga alohida ahamiyat berish kerak. Ftor sug’orish suvlari bilan yirik suv havzalariga tushmasligi lozim. O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlarida ftorning miqdori ekin turi, tuproq tipi, qatlam qalinligi va geografik o’rniga qarab har xil miqdorda uchraydi. Surxondaryo viloyatida tarqalgan eskidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlarning g’o’za va beda ekilgan maydonlarida harakatchan ftor miqdori 6,4-7 mg/kg, maxsus erituvchilarda eriydigan ftor miqdori esa 10,4-10,6 mg/kg oralig’ida bo’ladi. Farg’ona viloyatining atroflaridagi tuproqlarda ftor miqdorini ko’radigan bo’lsak, uning miqdori bir muncha yuqori ekanligini, ya’ni haraktchan ftor bog’larda, g’o’za, beda dalalarida, uzumzorda 7,0-14,5 mg/kg atrofida ekanligini ko’rish mumkin. Yalpi ftor miqdori esa 320-1362 mg/kg tashkil qiladi. 60 — jadval Voha tuproqlarda ftor miqdori, mg/kg (M.Aliyeva, T.To’rayev, 1990, Uzgidromet,1989) Ekin turi Chuqurlik, sm F H 2 O REDTA Harakatchan Yalpi G’o’za 0 - 30 6,93 10,61 14,50 1362 Beda 0 - 30 6,40 10,43 8,50 1162 Uzumzor 0 - 30 - - 7,0 912 Kuzgi don 0-30 - - 18,0 1212 Mevali bog’ 0 - 30 - - 12,50 920

Ftor kabi faol element hisoblanadigan xlorning ham landshaftlardagi roli benihoyat katta. Bunga sabab xloridlarning deyarli hammasi suvda yaxshi eriydi. Shuning uchun ham xlorning asosiy miqdori bug’lanuvchi barerlarda natriy, kaltsiy, magniy va boshqa metallarning xloridlari sifatida to’planadi. Xlorning eng ko’p tarqalgan minerali bu osh tuzi hisoblanadi. Bunda uning konsentratsiyasi klarki 353 ga yetadi. Xlorning eng ko’p to’planadigan landshaft bloklaridan biri bu suv bo’lib, okeanlarda uning miqdori 2% gacha yetadi yoki konsentratsiya klarki III ni tashkil qiladi. Alohida galofit o’simliklardagi xlorning miqdori 50% gacha yetadi. G’o’zada xlorning miqdori uning fazalariga qarab o’zgaradi va o’rtacha 2% ni tashkil qiladi. Xlorning tabiatda aylanishi, ayniqsa, arid mintaqalarida oxiriga yetmagan. Ya’ni u har xil yo’llar bilan Orol va Kaspiy dengizlariga borib tushadi. Havo yo’llari bilan yana qo’riqlikka qaytadi. Galloidlarning hammasi biosferada yaxshi migratsiyalanadi. Galloidlarni lateral migratsiya jarayonida yonbag’ir bo’ylab tuproqni ustki va ichki qatlamlarida, sizot suvlarida harakat qilishi Kovda, Belyakova va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Galogenlarning yuqori konsentratsiyalari ko’llar va bug’lanuvchi barerlarga to’g’ri keladi. Bunga ham sabab loteral migratsiya hisoblanadi. Umuman oladigan bo’lsak, Markaziy Farg’onada galloidlarning to’planishini sho’rxoklarda, sho’r ko’llarda ko’rishimiz mumkin. Bunda ularning to’planishiga sabab loteral migratsiya hisoblanadi. Cho’llarda, ayniqsa, xlor ioni ko’p to’planadi. Galogenlarni radial migratsiyasi ularning loteral migratsiyasi kabi to’la va har tomonlama o’rganilmagan. Galogenlarning radyial migratsiyasida ularning harakati sizot suvlari — tuproq — o’simlik va uning aksi holatida o’tadi. Bu borada Ro’jov, Zininaning

ishlari alohida e’tiborga sazovor bo’lib, unda tuproq eritmasining konsentratsiyasi va uning tashkil etuvchisi, xlorning o’simlikka ta’siri, undagi harakati o’rganilgan. Galloidlarning radial migratsiyasi tuproq eritmasining konsentratsiyasining ortishi sun’iy oshirish yo’li bilan, ya’ni o’tloqi saz tuproqlariga sho’rxok qo’shish asosida erishilgan. Unda xlor ioni asosida sho’rlanish 0,01; 0,03; 0,06, demak 0,01 dan 0,06 % ga yetkazildi. Tajriba vegetatsion idishlarda o’tkazilgan bo’lib, uning natijasiga ko’ra xlor ioni o’simlikning dastlabki rivojlanish fazalarida g’o’za bargida 2-2,5% gacha to’plangan. Keyingi fazalarda esa to’planish jadalligi keskin kamaygan. Shuni alohida qayd etish lozimki, loteral va radial migratsiya qanday va qayerda sodir bo’lishidan qat’iy nazar modda aylanishida qatnashadi. Bu modda aylanishida Galogenlarning manbalari bo’lib, sho’r ko’llar, dengizlar, daryo suvlari hatto sho’rxoklarning o’zlari ham bo’la oladi. Bu manbalardan madaniy agrolandshaftlarga tushgandan so’ng galogenlar, oltingugurt va boshqa elementlarni har xil tip va turdagi migratsiyalari sodir bo’ladi. Migratsiya jarayoni o’z navbatida tuproq va boshqa landshaft bloklarining qator xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Landshaftlarda galogenlar va boshqa metallarni hamda metalmaslarning asosiy konsentratsiyalovchisi geokimyoviy barerlar hisoblanadi. Geokimyoviy oqimlarning tarkibi, harakat tezligi baryerdagi fizik-kimyoviy holatga va tabiiy hamda texnogen tabiatga ega bo’lgan elementlarning xususiyatlariga bog’liq. Geokimyoviy barerlardan elementlarning harakatchanligi pasayadi va ushlanib qoladi. Ko’pchilik geokimyoviy landshaftlarda uchraydigan barerlarni A.I.Perelman (1976) quyidagi tiplarga ajratishni tavsiya yetadi. 1. Biogeokimyoviy barerlar bo’lib, unda qator makro va mikroelementlar ushlanib qoladi.

2. Fizik — kimyoviy barerlar bo’lib, oksidlovchi, qaytaruvchi, sulfidli, sulfat — karbonatli, ishqorli, nordon, bug’lanuvchi, adsorbtsiyalovchi, termodinamik ko’rinishlarga ega. 3. Mexanik barerlar. 4.Geokimyoviy barerlar. Shuni alohida aytish kerakki, har bir tipdagi yoki ko’rinishdagi barerlarda aniq bir turdagi elementlar assotsiatsiyasi to’planadi, ya’ni o’zlarining harakatchanligini yo’qotadi. Glazovskaya M.A. (1981) ma’lumotlariga ko’ra, geokimyoviy barerlar elementlar landshaftlarning chegaralariga, ya’ni o’zaro kontaktda bo’lgan joylariga to’g’ri keladi. Bu turdagi barerlarga botqoqlik bilan qo’riqlikning tutashgan joylari, sho’pxoklarning sug’oriladigan tuproqlar bilan tutashgan maydonlari to’g’ri keladi. Maydonli geokimyoviy barerlar katta maydonlarni egallab, uzoq-uzoqqa cho’zilishi mumkin. Butun bir hududlarni tashkil qiladi. Masalan, hududdagi o’simliklar texnogen tarkibli moddalarning atmosferadan gaz yoki yog’in tariqasida tushishida barer rolini bajarishi mumkin. Arid iqlimli mintaqalar uchun chiziqli va maydonli barerlar bilan bir qatorda kislorodli (A), oltingugurt-vodorodli (B) yoki sulfidli, gilli (G), ishqorli (D), bug’lanuvchi (F), sorbtsion (C), termodinamik (H) ko’rinishlari ham xarakterli. Neytral va ishqorli barerlar, gilli sizot suvlari tarqalgan karbonatli tuproqlar uchun xos. Cho’l zonasining o’tloqi, o’tloq-botqoqli, botqoq tuproqlari shakllanishida bunday suvlarning roli katta. Gilli muhitda nordon muhitga nisbatan temir kuchsiz migratsiyalanadi. Marganest shiddat bilan harakat qiladi. Natijada maxsus temirli anomaliya hosil bo’ladi. Bu jarayonlar tuproqdagi ko’pchilik elementlarning harakatiga ta’sir qiladi. Besedin, Shodmonov va boshqalar (1978) tomonidan Markaziy Farg’ona tuproqlarida 180-240 sm chuqurlikda galloidlarga, oltingugurt, marganest

gidrooksidiga boy qatlamlar kuzatilgan. Bu anomal holat bo’lib, boshqa ko’rinishlar kuzatilmagan. Sulfidli barerlar qo’riq dasht va cho’l mintaqalari uchun xarakterli. Sho’rxoklarda, ko’llarning gillarida va botqoqlarda desulfurizatsiya jarayoni sodir bo’lib, u yerlarda vodorod sulfidi hosil bo’ladi. Buni esa hididan osongina aniqlash mumkin. Bunday jarayonlar Markaziy Farg’ona yerlarida kuzatiladi. Sho’rxoklarda bunday barerlar gidrotroilit qatlamlari chegaralarida uning ustki va quyi hududlarida hosil bo’ladi. Ko’llarda sulfidli barerlar suv va il hamda il qatlamlarida paydo bo’ladi. Masalaning bu tomoni son jihatdan o’rganilmagan. Bu yerda, ya’ni sulfidli barerga ega tuproqlarni genetik nuqtayi nazardan gidromorf tuproqlar qatoriga kiritish mumkin, degan yangi bir xulosaga ham kelish mumkin. Sho’rxoklarda tuzlardan iborat qatqaloq osti (2-10 sm) oksidlanuvchi muhit mavjud bo’ladi. Undan quyida (20-50 sm) qaytariluvchi barer joylashadi va gidrotroilit qatlamini vujudga keltiradi. Nisbatan chuqurroq qatlamlarda gilli qatlam joylashadi. Lekin bu qonuniyatlar tez-tez sho’rxoklarni o’zlashtirishda buzilib turadi. Tuzlar ichida ba’zan ularga xos bo’lmagan elementlar to’planadi. Bu hodisani shu elementlarning sorbtsiyasi bilan tushuntirish mumkin. Gidrooksidlarning hosil bo’lishi, temir oksidlari va boshqa ba’zi oksidlarning to’planishi gilli barerga ega bo’lgan gidromorf qatoridagi tuproqlarga xos. Cho’l zonasidagi ishqorli barerlarda kalsiy, magniy, temir va boshqalarni gidrokarbonat va karbonat hamda sulfidlarining to’planishi xarakterli. Bunday barerlar yorilgan joylardagi, g’ovaklardagi suvlari kamaygan, zovurlashtirilgan yerlarda sulfid va sulfatli mineralizatsiya ega bo’lgan suvli maydonlarga xos. Lekin qo’riq dasht va cho’llar uchun eng xarakterli barer bug’lanuvchi to’siq hisoblanadi. Ba’zan, bunday barerlarni gumid mintaqalarida ham uchratish mumkin.

Bug’lanuvchi barerlarda maxsus anomaliya shakllanadi va kalsiy, magniy, molibden, stronsiy, sink, uran hamda ko’p miqdorda xlor va sulfat kislota qoldiqlari va brom, yod, ftor konsentratsiyalanadi. N.S.Qosimov (1982) ma’lumotlariga ko’ra stronsiyni konsentratsiyalanishiga suvda eruvchi tuzlarning ta’siri katta bo’ladi. Sulfidli sho’rxoklarda, gipsli qatlamga ega bo’lgan tuproqlarda stronsiyning miqdori 1% gacha yetishi mumkin. Xloridli va kuchsiz karbonatli shorlanishda stronsiy to’planmaydi. Bug’lanuvchi barerlarning hosil bo’lishi, kimyoviy tarkibining shakllanishi asosan tuproq-iqlimiy sharoitiga, sizot suvining tarkibi va xususiyatlariga bog’liq. Sho’rxoqlarning kelib chiqish sabablari ham xilma-xil bo’lib, relef, minerallashgan sizot suvi, iqlim va boshqalarga bog’liq. Sizot suvidagi galloidlar va boshqa elementlarning konsentratsiyasiga bog’liq ravishda sho’rxoqlarda u yoki bu miqdorda shu elementlar to’planadi. Issiq mintaqalarda temir, aluminiy gidrooksidlari ijobiy zaryadga ega bo’lib, o’z navbatida xlor, oltingugurt, fosfor kabi aniogen elementlarni sorbtsiyalaydi. Istisno tariqasida, kamdan-kam hollarda temir gidroksidi organik moddalarni ham yutadi va kationogen elementlarni sorbtsiyalaydi. Lekin bunday hodisa cho’l landshaftlarida kuzatilmagan. Shuni alohida qayd qilish kerakki, A.I.Perelman (1982) fikriga ko’ra, harorat yoki bosim o’zgaradigan maydonlarda termodinamik barerlar hosil bo’ladi. Demak, faqat harorat o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan barerlar termodinamik barerlar deyilsa, u bilan belgilanmog’i lozim. Faqat bosim o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan to’siqlarga barodinamik barerlar deyilishi maqsadga muuofiq. U P bilan belgilanadi. Agar bosim va harorat o’zgarishiga bog’liq barerlar bo’lsa bularga termobarodinamik barerlar deb, ularni T-P bilan belgilash to’g’ri bo’ladi. Termobarodinamik barerlarga A.I.Perelman (1982) karbonatli suvlarda harorat va bosim pasayganda tuf va boshqa karbonatlarning hosil bo’lishini misol

keltiradi. Termobarodinamik barerlarda galloidlar ham akkumulyatsiyalarida bunday barerlar o’tloqi, o’tloqi botqoq tuproqlar tarqalgan maydonlarda uchraydi. Umuman barerlar sinfi va suv tipiga bog’liq ravishda galloidlar migratsiyasi o’zgaradi. Faqat galloidlargina emas oltingugurt va boshqa elementlar migratsiyasi ham o’zgaradi. Nordon barerlarda galloidlar migratsiyasi tezlashadi. Aksincha ishqoriy, sorbtsion gilli barerlarda kamayadi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, sho’rxoklarning gilli, qatqaloqli va boshqa qatlamlarida konsentratsiyalanadi. Tuproqda uran, radiy, toriy, kaliy, uglerod va boshqa radioaktiv elementlar Fan olamida uran elementining radioaktivlik xususiyatini 1896-yilda fransiyalik olim, buyuk fizik Anri Bekkerel isbotlaganligi ma’lum. Shundan beri 100 yildan ko’proq vaqt o’tdi, radioaktivlik sohasidagi bilimlarning evolyutsiyasi va inqiloblari tufayli yadro fizikasining yangi-yangi yo’nalishlari ochildi. Bu borada buyuk olim Albert Eynshteyn shunday deydi: «radioaktivlikning kashf etilishini olovni kashf etilishi bilan tenglashtirish mumkin. Bu, ya’ni radioaktivlikning ochilishi fandagi eng inqilobiy kashfiyot hisoblanadi». Radioaktivlik sohasidagi ilmlarimiz chuqurlashgan sayin uning ahamiyati, mohiyati qanchalik rivojlanib borishini asta sekinlik bilan tushunib boraveramiz. Bu hodisaning ijobiy, salbiy tomonlari ham hamon ko’proq ochilib boraveradi, bunga bugungi kunda shubha yo’q. Radioaktivlik xossalari, sabablari turli soha olimlari, turli ilm-fan namoyondalari tomonidan o’rganilmoqda. Jumladan, tuproq kimyosi uchun ham bu soha nisbatan yangi va juda zarur yo’nalish hisoblanadi. Bunga sabab radioaktivlik, eng avvalo, radioaktiv elementlar bilan bog’liq. Radioaktiv elementlarning katta guruhi tabiiy holda har xil minerallar tarkibida uchraydi. Minerallar va tog’ jinslari esa vaqt o’tishi bilan, qator nurash jarayonlari orqali har xil tuproqlar uchun onalik jinslari rolini o’ynaydi. O’z

navbatida tuproqning qator xossa va xususiyatlari genezisi onalik jinsi hisoblanadi. Demak, tuproqlar ham radioaktivlikka ega bo’ladi. Lekin tuproqlarning radioaktivligi tuproq tarkibidagi radioaktiv elementlarning miqdori va sifatiga bog’liq. Tuproq radioaktivligi tuproqdagi radioaktiv elementlarning tabiiy yoki sun’iy yo’llar bilan paydo bo’lishidan kelib chiqadi. Radioaktivlik odatda tuproqdagi shu radioaktiv elementning yadrosini boshqa elementga aylanishi yoki parchalanishi bilan ifodalanadi. O’lchov birligi asosida Si sistemasida bekkerell qabul qilingan bo’lib, 1 Bk=1 sekund davomida 1 marotaba parchalanishga teng, ya’ni Bk=1 parchalanish, sekund yoki faollikni maxsus birligi tariqasida - kyuri bilan ko’rsatiladi. Bunda 1 Ku= 3,7 ∙ 10 10 Bk. Tuproq radioaktivligining asosiy qismi tabiiy radioaktiv elementlar bilan bog’liq bo’lib, ular 2 guruhga bo’linadi. 1. Birlamchi radioaktiv elementlar tuproq hosil bo’lish jarayonida onalik jinsdan tuproqqa o’tgan. Bundan tashqarii, bu guruhga geokimyoviy oqimlar bilan kelgan radioaktiv elementlar ham kiradi. Geokimyoviy oqim deganda atmosfera, gidrosfera, litosfera kabi geosistemalarda elementlarning migratsiyasi nazarda tutiladi. Ayni vaqtda bu element radioaktiv element bo’lishi mumkin. 2. Kosmogen radioaktiv elementlar deganda, bevosita atmosferadan, stabil elementlarni kosmik nurlar bilan o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’lgan radioaktiv elementlarni yerga qaytishi, ya’ni tuproqqa qaytishi, to’planishi natijasidagi radioaktivlik tushuniladi. Tabiiy radioaktiv elementlar tuproqdagi faollikni 1000 Bk 1 kg gacha yetkazadi, ya’ni dunyoviy ma’lumotlarda 1 kg tuproqdagi radioaktivlik 1000 Bk gacha kuzatilgan. Tuproq tarkibidagi radioaktiv elementlarning konsentratsiyasi esa xilma-xil bo’lib, har xil tuproqlardagi o’zaro farqi 100 baravargacha yetadi. Tuproqlardagi radioaktiv izotoplar to ’ g ’ risida

Tabiiy radioaktivlikning katta qismi radioizotoplar yoki radionuklidlar , ayniqsa og ’ ir elementlarning izotopi va radionuklidlari bilan bog ’ liq . Bunga tartib nomeri 82 dan katta bo’lgan uranning radioaktiv oilalari kiradi. Ularni boshlovchi U 238 bo’lib, uning yarim parchalanish davri, ya’ni T 1/2 - 4,5·10 9 yilga teng. Aktiniy buni boshlovchi U 235 -ni T 1/2 -7,1·10 8 yil, buning boshlang’ich elementi Th 232 bo’lib, T 1/2 -1,4·10 18 yilga teng. Bu uchchala radioaktiv guruh o’z navbatida parchalanish jarayonida U 238 — 17, aktiniy—14, toriy esa 12 tadan radioaktiv izotoplarini hosil qiladilar. Hosil bo’lgan radioizotoplar asosan alfa zarracha, ba’zilari esa betta va gamma zarrachalarni nur tariqasida chiqaradi. Bu uchala guruhning oxirgi mahsuloti nisbatan stabil bo’lgan, ya’ni parchalanmaydigan Pb 286 , Pb 287 , Pb 288 hisoblanadi. Izotoplarning ko’pchiligi qisqa vaqt yashaydi, ya’ni qisqa vaqt ichida boshqa izotopga yoki elementga aylanib qoladi. Tuproqda asosan tabiiy radioaktiv moddalar, ya’ni elementlardan uran, radiy, toriy, kaliy —40 va rubidiy —87, uglerod— 14, tritiylar uchraydi. URAN. Tabiiy uran asosan uning izotoplari bo’lgan U 237 (0,0058%), U 235 (0,71%), U 238 (99,28%)larni yig’indisidan iborat. Uran ko’pchilik tog’ jinslari slanetslar, ohaktoshlar, fosforitlar tarkibiga kirib, ular bilan birgalikda uchraydi. Tuproqda doimo uran mavjud. Fosfatli jinslarda uran miqdori 1,2·10 -4 g bo’ladi. Fosforitlarda uranning ko’pligi fosforli o’g’itlarda o’z aksini topadi. Sabab superfosfat va boshqa fosforli o’g’itlar asosan fosforitdan tayyorlanadi. Uran birlamchi va ikkilamchi minerallar tarkibiga kiradi. Hozirgi kunda bu element tarkibiga 100 dan ko’p minerallar kirishi aniqlangan. Ularning ayrimlari quyidagi jadvalda keltirilgan. 61- jadval Uranli ba’zi minerallar Nomi Formulasi Uran miqdori, % Uraninit UO 2 45-85

Karnotit K 2 (UO 2 ) 2 (VO 4 ) 2 ·nH 2 O 55 Otenit Ca(UO 2 ) 2 (PO) 2 nH 2 O 45-55 Tyuyamunit Ca(UO 2 ) 2 (VO 4 )-nH 2 O 50 Samarskit (U, I, Ca, Th, Fe)(Nb,Ta) 2 O 6 8-16 Brannerit (U, I, Ca, Th) 3 Ti 5 О 6  40 Davidit (U, Fe, Cl) (Ti, Fe, V, Cr) 3 ( О ,OH) 7 - Kazolit Pb(UO 2 ) 2 SiO 4 -H 2 O 7-40 Uranofan Ca(UО 2 ) 2 Si 2 О 7 -6H 2 О 57 Terbernit Cu(UO 2 )(PO 4 ) 2’ nH 2 O 50 Koffinit U(SiO 4 ) x (OH) 4x — Seynerit Cu(UO 2 ) 2 (AsO 4 ) 2 -nH 2 O 50-53 Tuxnolit Uran oksidi va o’zgaruvchan uglevodorodli birikmalari Minerallashgan suvlar tarkibida uranning quyidagi ionlari U +3 , U +4 , UO 2 + , UO -2 mavjud bo’ladi. Hozirgi kunda uran va uning mahsulotlaridan qishloq xo’jaligida bevosita fodalanilmaydi. Ilmiy maqsadlarda uran va uning hosilalaridan foydalanish birmuncha yo’lga qo’yilgan. RADIY. U 238 - ni emirilishi davridagi oraliq modda bo’lib, tuproqda juda oz miqdorda, ya’ni izlar tariqasida ko’rinadi, xolos. Uning miqdorini aniqlash qiyin. Ra 22b ni yarim yemirilish davri T 1/2 1600 yilga teng. Biofil element sanalgan Ca va Mg larning kimyoviy analogi sanaladi. Ishqoriy yer metallari qatorida turadi. U 238 oilasiga mansub Ra uranli minerallar tarkibida uchraydi. Yer po’stidagi radiy miqdori 1,8 ∙ 10 7 t. ni, okeandagi miqdori esa 2 ∙ 10 4 t. ni tashkil qiladi. Radiy bariyga o’xshash element bo’lib, undan faolroq. Radiyning galloidlari, nitratli va nitritli tuzlari, sulfidlari suvda eriydi va migratsiyalandi. RaSO 4 , Ra 3 (PO 4 ) 2 lar suvda kam eriydi va shu bois suvdagi migratsiya koeffitsientlari ham kichik. TORIY. Nordon jinslarda, slanetslarda ko’p uchraydi. Toriyning o’zi tuproqda, tuproq-o’simlik tizimida deyarli harakat qilmaydi, ya’ni migratsiyalanmaydi. Ammo tuproq radioaktivligi sohasidagi izlanishda undan hosil bo’ladigan izotoplarini va o’zini o’rganish katta ahamiyat kasb yetadi.

Sirkon, monatsit kabi minerallarda toriy, uran ko’p ZrSiO 4 , CePO 4 saqlanadi, sabab bu minerallar deyarli nuramaydi. Toriy tabiatda ko’p tarqalgan element bo’lib, uning yer po’stidagi klarki 8·10 4 % tashkil qiladi. Toriyning dengiz suvlaridagi miqdori 4·10 -8 % ga teng. Toriy tarqoq elementlar qatoridan joy oladi. U quyidagi minerallar tarkibiga kiradi. 62 — jadval Toriyli minerallar Nomi Formulasi ThO 2 , % Monatsit (Th, Ce, U, La)PO 4 10-3 Torit ThSiO 4 81,5 Torogulit Th(SiO 4 )l-x(OH)4x 24,58 Toriakit ThO 2 - Sheralit (Th,Ca,Ce)(PO 4 , SiO 4 ) 30 Pilbarit ThO 2 ·UO 2 ·PbO 2 ·2SiO 2 ·4H 2 O 31 Yegginit (Th, Ca, Ce, Fe)(Ti, Nb) 2 O 6 17 Fergyussonit (Th, I, Er, Se, Li)(Nb,Ta, Ti)O 4 5 Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ishqoriy metallarning karbonatlarida, organik kislotalarning tuzlarida Th(OH) 4 yaxshi eriydi. Demak, sodali sho’rxoklarda toriyni uchratish mumkin. Toriyning nitratli, sulfatli, xloridli tuzlari suvda eriydi va migratsiyaladi. Toriyning xromatlari, fosfatlari, oksikarbonatlari va boshqa bir qancha murakkab tuzlari suvda erimaydi. Karbonatli barerlarda to’planishi ham mumkin. KALIY — 40. Tuproqdagi radioaktivlikning hammasini 100% desak, shuning 50% miqdorini K-40 belgilaydi. Buni yarim yemirilish davri T 1/2 + 1,3 * 10 9 . Buning yemirilishida betta zarrachalar va gamma nur chiqadi. Bundan keyingi o’rinda Rb 87 turadi. Uning yarim parchalanish davri T 1/2 = 5 * 10 10 yil. Odatda kaliy -40 ni aniqlash oson, buning uchun yalpi kaliy aniqlanadi va uni 0,0119% K-40 ni tashkil qiladi. Hisob-kitoblarga ko’ra, O’zbekiston tuproqlarida radioaktiv kaliyning miqdori quyidagicha bo’ladi.

3-diagramma Bo’z-voha, o’tloqi-voha tuproqlaridagi radioaktiv kaliy miqdori % B o ‘z v o h a t u p r o q la r O ‘t lo q i v o h a t u p r o q la r Radioaktiv kaliy tuproqlarni, tog’ jinslarni nisbiy va absolyut yoshlarini aniqlashda qo’llaniladi. UGLEROD—14. Asosan kosmogen izotop bo’lib, tuproqda nisbatan kam yashaydi. Yarim parchalanish davri (T 1/2 +5760 yil). Bulardan boshqa kosmogen izotop tariqasida tritiy, ya’ni vodorodni juda og’ir izotopi bo’lib atmosferada N 14 ni geliy bilan bombardimon qilinishida hosil bo’ladi. Yer po’stida uglerodning uch xildagi izotoplari ma’lum. Ulardan ikki xili C 12 va C 13 nisbatan stabil, ya’ni turg’un. C 14 esa radioaktivlik jihatdan boshqalardan ustun, yarim yemirilish davri 5760 yilni tashkil qiladi. Fotosintez jarayonida o’simliklar uglerodning yengil izotoplarini o’zlashtiradi. C 12 :C 13 nisbatan turli geologik va tuproq izlanishlarida foydalanish mumkin. C 14 yordamida esa bevosita tog’ jinslari, minerallar va tuproqning yoshini aniqlash mumkin. Keyingi vaqtlarda bu element orqali tuproq gumusining yoshini aniqlash yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, bu hozirgi kunda asosiy usul hisoblanadi. 2 , 3 0 , 92 , 62 , 7 1 , 21 , 7 00 , 511 , 522 , 53 0-30 см см30-50 50-70 см

Tuproqning yoshini aniqlashda uning gumusi tarkibidagi uglerod izotopidan foydalanish yaxshi natijalar beradi. Tuproqshunoslikning asoschisi V.V.Dokuchayev vaqt, ya’ni yerning yoshiga juda katta e’tibor berib, uni tuproqni vujudga keltiruvchi asosiy omillardan biri ekanligini isbot qilgan edi. Radiouglerod usuli yordamida yerning yoshini aniqlash sohasidagi dastlabki ishlar ko’milgan geologik yotqiziqlar bilan bog’liq bo’lib, bu ishni Groningen laboratoriyasi xodimlari bajarishgan. Avstriyadagi lyossli jinslardan hosil bo’lgan tuproqlarninng yoshi 32-42 ming yilga tengligi 500-600 yil xatolik bilan aniqlangan. Gumus tarkibidagi radiouglerod gumusning qaysi qismida qancha vaqtgacha, qanday holatlarda saqlanib turishi ilmiy muammolardan biri. Hozirgi kunda ko’pchilik olimlar fikriga ko’ra, uglerodning faol izotopi gumin kislotasining tarkibida zanjirning mustahkam qismida joylashadi. Tuproq gumusi tarkibining tarkibiy qismi bo’lgan gumin kislotalari orqali gumus hamda tuproq yoshini aniqlashda qiziqarli qonuniyatlar, ya’ni tuproqning yoshi, uning ustki qatlamlaridan ichki qatlamlari tomon ortib borishi aniqlangan. Buni quyida Kursk qora tuproqlari misolida ko’rishimiz mumkin. 64 — jadval Kursk qora tuproqlari yoshi, yil. Gumus fraksiyalari 10-20 sm 30-40 sm 50 - 60 sm 70-80 sm 140-150 sm Gumin kislotalari 1680+80 2950+80 2970+110 4020+90 6700+100 Gumin 1100+70 — 1230+180 2970+90 — Bu tartib, ya’ni tuproq qatlamlarining yoshining o’zgarishi sug’oriladigan, qadimdan dehqonchilik qilinadigan tuproqlarga to’g’ri kelmaydi. Sabab bu tuproqlar qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish jarayonida ma’lum darajada o’zgaradi.

Ya’ni qatlamlardagi tuproqlar aralashadi, shu bois bu qatlamlarning yoshi bir- biriga yaqin kelishi mumkin. Bunday hodisani eskidan sug’oriladigan voha tuproqlarida kuzatish mumkin. Bo’z-voha tuproqlarining yoshi ayrim ma’lumotlarga ko’ra yetmish ming yil atrofida hisoblanadi. Bu borada yana shuni alohida qayd qilish kerakki, ustki qatlamlarda hosil bo’lgan gumus yoshi nisbatan kichik bo’ladi. Ayni vaqtda «geteroxron», har xil yoshli bo’lishi mumkin. Bunday deyishimizga sabab hozircha yangi hosil bo’lgan, nisbatan yosh gumusning yoshini katta bo’lgan gumusdan analiz vaqtida ajratib bo’lmaydi. Ularning yoshi orqaligina farqlash mumkin. Hozirgi kunda radiouglerod usuli yordamida O’zbekistonda tarqalgan tuproq tiplari tipchalarining yoshini aniqlash, evolyutsiyasini va boshqa xossalarini o’rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb yetadi. Tuproqlarda tabiiy radioaktiv elementlar (TRE) ning migratsiyasi Ko’p yashovchi izotoplar bilan ularning tog’ jinslari va tuproqdagi miqdorlari orasida bog’liqlik bor. Granitlarda, gillarda 11-18 * 10 -6 g/t Th, 75 * 10 -6 g/t Rb 87 , 3 * 10 -6 g/t K 48 , (3-4) * 10 -6 g/t U bor. Bu miqdorlar ularning litosferadagi klarklariga yaqin keladi. Tuproqlarda esa o’zaro farq bo’ladi. Tuproq bilan ona jins o’rtasida ham. Karbonatli ellyuviylarda hosil bo’lgan tuproqda tabiiy radioaktivlik elementlarining miqdori ona jinsga nisbatan bir necha marotaba ko’p. Bunga sabab ona jins rolini o’ynagan karbonatlarning nurashi bo’lib, ularning nurashida harakatga tushgan «TRE» (tuproq radioaktiv elementlari) tuproqda ko’payadi. Torfli tuproqlarda ham shu hodisani ko’rishimiz mumkin. Radioaktivlik elementlarning tuproq kesmasidagi vertikal taqsimoti tuproq hosil bo’lish jarayonidagi xususiylikka bog’liq. Karbonatli tuproqlarning gumusli qatlamida «TRE» kesma bo’ylab kamayib boradi.

Podzollanishda, sho’rtoblanishda, gleylanishda TRE lar illyuvial qatlamda to’planadi, ellyuvial gorizontda kamayadi. Illyuvial qatlamda ellyuvialga nisbatan «TRE» miqdori 1,5-3 marotaba ko’payadi. Umuman oladigan bo’lsak, «TRE» tuproqdagi Fe, Al oksidlari bilan zich korrelyatsiyalanadi. Demak, r =0 +1 oralig’ida bo’ladi. Tuproqlarda radioaktiv elementar taqsimoti element turi, tuproq tipi va xossalariga ko’ra har xil bo’ladi. Bu o’zgarishni quyidagi diagramma ma’lumotlaridan ham ko’rish mumkin. 4- diagramma Tuproqlarda radioaktiv elementlar miqdori, Bk/kg. B o ‘z tu p r o q la r id a 3 1 0 3 0 3 8 D u n y o tu p r o q la r id a 4 5 0 3 2 3 2 B o tq o q li tu p r o q la r d a 1 1 0 8 8 L i T h K L i T h K L i T h K

Radioaktiv elementlarning tuproqlardagi miqdorlaring bunday holatda o’zgarish sabablari ko’p bo’lib, ularga tuproq va element xossalaridan tashqari bu elementlarning suvdagi harakat intensivligini ham kiritish mumkin. Bu kattalikka ko’ra ular U>Ra>Th shaklida joylashadi. Radioaktiv kaliy uchun esa hali suvdagi harakat intensivligi aniqlanmagan. O’rganilgan tuproqlar ichida gidromorf tuproqlar nisbatan uranga boy. Sababi uran suvda yaxshi harakat qiladi hamda gidromorf tuproqlar relef jihatdan pastda joylashgan bo’lib, uranni akumulyatsiya qiladi. Ra:U, Th:U nisbat tuproq hosil bo’lish jarayonini belgilaydi. Bu qoida gidromorf tuproqlar uchungina to’g’ri bo’lib boshqalarida sezilmaydi. Radioaktiv izotoplar yordamida tuproq va tog’ jinslarining yoshini aniqlash Tabiiy radioaktivlik tog’ jinslari va tuproq yoshini aniqlashda ishlatiladi. Bunda yoshni aniqlash izotop miqdorini shu izotopning oxirgi mahsulotining miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. Hozirda uran — qo’rg’oshin, kaliy — argon, rubidiy — stronsiy, radiouglerod usullari keng qo’llaniladi. Bulardan tuproq yoshini aniqlashda radiouglerod usuli qo’llaniladi, xolos. Qolganlari tog’ jinslari, ona jinslarining yoshini aniqlashda ishlatiladi. Bunga sabab tuproq hali nisbatan yosh bo’lib, tog’ jinslarining yoshi esa katta, U-Pb, K-Ar, Rb-Sr, usullari bir necha million yillarni o’z ichiga olib aniqlay oladi. U-Pb usulida U -ni izotoplarining yemirilishidan Pb hosil bo’lishi nazarda tutiladi. Bunda ixtiyoriy uran izotopini aniqlab shu izotopning oxirgi mahsulotiga mos qo’rg’oshin miqdori aniqlanib nisbati olinsa, yoshning funksiyasi kelib chiqadi. Qolgan usullardan ham shunday foydalanish mumkin. Radiouglerod usuli tuproq yoshini 70000 yil bilan 100000 yil oralig’idagisini aniqlay oladi. 3000-8000 yil oralig’idagi yoshda katta aniqlik beradi. Bu usulda gumus va uning tarkibiy qismlarining yoshini aniqlash ham

mumkin. Bu ko’milgan tuproqlar uchun qulay metod bo’lib, yoshni katta aniqlikda aniqlab beradi. Dobrovolskiy ma’lumotlariga ko’ra, eng yosh tuproqlar qatorida (bir necha 100) podzol tuproqlari, eng yoshi katta tuproqlar (bir necha 1000 yil) qora tuproqlar turadi. Tuproq qoplamining radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi Tuproqlarning radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi 1950 yillarda kuzatilgan. Bu vaqtga kelib yadro qurolini sinash avj olib, ana shu qurol orqali tuproqlar ifloslangan. Hozir esa yadro qurolidan tinchlik maqsadida foydalanish yo’llari ko’paydi. Demak muhit ifloslanishi xavfi oshdi. Bularga AES lar, atom muz yorar kemalari, uran shaxtalari, rudniklar, zavodlar va boshqalar kiradi. Slanes bilan ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalari, ko’mir, neft yoqilishi va boshqalar ham atrof muhitni radioaktiv elementlar bilan ifloslaydi. Hozirgi kunda yangi-yangi aniq ifloslangan maydonlar Chernobil, Sempalatinsk, Nevadalar ifloslangan maydonlar hisoblanadi. Radioaktiv ifloslanishda xarakterli tuproq xususiyatlaridan: pH, gumus, ozuqa elementlari va boshqa xususiyatlari o’zgarmaydi. Faqat shu zarrachaning, ya’ni radioaktiv elementning ruxsat etilgan konsentratsiyasi tuproqda, o’simlikda o’zgarishi mumkin. Tuproqning ifloslanishida unda uzoq yashaydigan izotoplarning roli katta. Bularga: Sr 90 , I 129 , Cs 137 , Ce 144 , Ra 226 , Th 292 , U 238 ,Ru 239 lar kiradi. Bularning tuproqdagi harakatchanligi quyidagicha: Sr90>Ru106>Cs137>Ce144>l129>Pu239. Tuproqning o’z-o’zini tozalash qobiliyati elementning migratsiya jadalligiga va yemirilish tezligiga bog’liq bo’ladi. Antropogen radionuklidlar tuproqni ustki qatlamiga yoki yuzasiga tushadi. Shu sababli og’ir tuproqlarda yog’in kam tushadigan mintaqalarda taxminan 10 sm qalinlik atrofida saqlanadi. Demak yuzada to’planadi, akkumulyatsiyalanadi. Bu esa juda xavfli. Faqat yengil

tuproqlardagina 10-15 yil davomida 40-50 sm chuqurga tushishi mumkin. Hozirgi hisob-kitoblarga qaraganda tuproqning yarim tozalanish davri, radionuklidni 0,4- 0,7 va 0,5 yemirilish davriga to’g’ri keladi. Og’ir tuproqlarning yuqori darajada gumusli tuproqlarning o’z-o’zini tozalashi nisbatan qiyin. Sabab radionuklidlar bunday tuproqlarga yaxshi yutiladi natijada kuchsiz migratsiyalanadi. Sho’r tuproqlarga radionuklidlar kam yutiladi va kam saqlanadi. Tog’li tuproqlarda buning aksi. Tuproqning radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi quyidagi hollarda faollashadi: ko’mirni yoqishda (Ra, U, Th), yadro qurollarining portlashida (Sr 90 , Sr 89 , Cs 137 , U 291 , Ru 106 , Ce 144 ), yadro reaktorlaridan foydalanishda (Ca 45 , Fe 55 , C 14 ), AES lar ta’sirida (transuranitlar). Bu elementlarning hammasi radioaktivlik xossalariga ega, shu bois bular bilan ifloslangan tuproqlar va ozuqa zanjirini to’la o’rganilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bundan tashqari hozirgi kunda qishloq xo’jaligida N 13 , Mg 28 , P 32 , P 33 , S 35 , K 41 , Ca 45 va boshqalar turli maqsadlarda qo’llaniladi. Bu ishda nihoyat katta ehtiyotlik hamda bilimdonlik talab etiladi. Aks holda tezda tuproq va u orqali landshaftning boshqa bloklari ifloslanadi. Tuproqning ifloslantiruvchi omillari, ya’ni radioaktiv elementlarni aniqlash qimmatbaho texnika va katta bilimga muhtoj. Bu borada keyinchalik mass-spektrlar ishini avtomatlashtirishda va undan foydalanishni osonlashtirishda mini-kompyuterlar, mikroprotsessorlardan foydalanish yaxshi natija beradi. Bu radioaktiv elementlarning miqdorini nisbatan yuqori sifatli darajada aniqlash va vaqtni tejashga olib keladi.

Takrorlash uchun savоllar 1. Gall о idlarning Mendeleev elementlar davriy sistemasidagi o’rni va tupr о q qatlamlarini shakillanishdagi o’rni. 2. Gallоidlarni geоkimyoviy xоssalari. 3. Gall о idlar migratsiyasi va tupr о q sho’rlanishi. 4. Ftоr biоgeоkimyosi. 5. Tuprоqdagi radioaktiv elementlar manbalari. 6. Radioaktiv elementlar va tupr о qni nisbiy, absalyut yoshi. 7. Tuprоqdagi radioaktiv elementlarni migratsiyasi. 8. Izot о plar va ularning tupr о q kimyosini riv о jidagi r о li. 9. Tupr о qlarni radioaktiv elementlar bilan ifl о slanishi va uni о ldini о lish ch о ra tadbirlari.

Adabiyotlar: 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Доброволский В.В. География почв. Москва. «Просвещениэ», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Почвы пустынной зоны Узбекистана. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Панков М.А. Почвоведениэ. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

O'xshashlar

Tuproqda temir va boshqa mikroelementlar. Temir va marganetsning elementlar davriy sistemasidagi o’rni va ayrim xususiyatlari

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot

Tuproq qattiq qismi kimyosi. Tuproq-kimyoviy jarayonlari

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi